Pará

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Pará Sjtaot van Brazilië
Code	PA
Regio	Noord
Hoofsjtad	Belém
Gouvernäör	Simão Jatene
Aantal gemeintes	114 (lies)
Opperflaakde	1.247.955 km²
Inwoeners – Deechde:	8.175.133 (2015) 6,55/km²
Tiedzaone	UTC -3

Pará is 'ne staot vaan Brazilië, in de regio Noord (Norte). Heer grens mèt de klok mèt aon Guyana, Suriname, Amapá, d'n Atlantischen Oceaon, Maranhão, Tocantins, Mato Grosso, Amazonas en Roraima. Pará, nao Amazonas de groetste staot vaan 't land in oppervlaakde, maak deil oet vaan 't Amazonebekke - de revier heet in deze staot häöre moond - en is nog gooddeils mèt oerwoud bedèk. 't Kösgebeed is cultureel verwant aon de staote vaan de regio Noordoos; 't binneland is mèt zien sterke inheimse invlood evels typisch veur 't noorde vaan 't land.

Fysische geografie

Pará, oongeveer 30 kier zoe groet es Nederland en in gruutde vergeliekbaar mèt Angola, is de twiede groetste staot vaan Brazilië, achter Amazonas meh nog ruim veur nommer drei, Mato Grosso.

De fysische geografie vaan Pará weurt gedomineerd door de Amazone, die de staot middedoor deilt. Op Paraas groondgebeed koume diverse zijreviere häör veuje; de belaankriekste zien (stroumaofwaarts) de Nhamunda (linkerkant, vörmp de grens mèt de staot Amazonas), de Trombetas (linkerkant), de Tapajós (rechterkant, bij de stad Santarém), de Zingu (rechs; zelf weer geveujd door d'n Iriri) en de Jari (linkerkant, vörmp de grens mèt Amapá). Nog ein aander groete revier löp door de staot: d'n Tocantins, de revier boe-aon de hoofstad Belém ligk. D'n delta vaan de Amazone en 't estuarium vaan d'n Tocantins zien door zijtek mètein verboonde; op kaarte vaan 't Amazonebassin weurt de lèste revier daorum soms mèt ingeteikend. In 't gebeed vaan de twie reviermun gief 't zoedoende diverse eilen, boevaan Marajó wiedoet 't groetste is.

Wat reliëf betröf is Pará get heuvelechteger es Amazonas. Groete deile vaan de staot, veural in 't noorde en in 't uterste zuidooste, zien bedèk mèt heuvele vaan e paarhoonderd meter huugde. Berg vaan beteikenis oontbreke daan weer, in tegestèlling tot Amazonas. Klimatologisch heers in 't groetste deil vaan de staot e moessonklimaot (Am), mèt gans 't jaor geliekaardege hoeg temperature (maxima roond de 30°C veur alle maonde) meh e dudelek versjèl tösse regesezoen (fibberwarie-mei) en druugsezoen (augustus-oktober). Sommege deile vaan 't regewoudbassin kinne gein ech druugsezoen; die sjrijf me e regewoudklimaot touw (Af). In 't zuidooste vaan de staot weurt de rege dudelek minder en is 't druugsezoen ech druug (Aw). Dit merk me ouch aon de vegetatie, die dao laankzaamaon euvergeit vaan tropisch bos in savanne (in Brazilië beter bekind es cerrado).

Politiek

Pará heet 'n eige parlemint vaan 41 zetele. 't Sjik 17 lui nao 't federaol Hoes vaan Aofgeveerdegde; in vergelieking mèt aander staote is Pará heimèt euververtrooje in 't parlemint. Gouverneur is anno 2016 Simão Jatene vaan de sociaol-democratische PSDB.

Pará besteit oet 114 gemeintes, die gegróppeerd zien in 22 microregio's en 6 mesoregio's. Sommege vaan die gemeintes höbbe e zier groet oppervlaak, wat samehingk mèt de lieg bevolkingsdiechheid in groete deile vaan de staot.

Bevolking

De bevolking vaan Pará ligk roond de ach mieljoen, oongeveer twie kier zoeväöl wie Amazonas. De mieste lui woene in 't kösgebeed, veural in de agglomeratie Belém; vaan de lui oet 't binneland woent de mierderheid aon of kortbij de Amazone.

Etnische gróppe

De mierderheid vaan de Paraneze is vaan gemingk blood. Lui die ziech es pardo verstoonte maakde bij de volkstèlling vaan 2010 73,0% vaan de bevolking oet. Blaanke vörmde 23,0%, de negers waore mèt 3,5%. Aziaote en indiaone same kaome neet wijer es 0,6%. Me kin dit beeld nuancere door 'n genetische analyse. Volgens oonderzeuk oet 2013 waor 53,7% vaan de Paraneze hun veurawwers blaank, 29,5% inheims en 16,8% Afrikaans.

De neet-inheimse bevolking is aofkumsteg oet diverse len. Natuurlek vörme Portugeze 'n groete gróp (zij kaome in 1610 al de latere staot in), zjus wie Wes-Afrikaone, meh ouch Japaneze, Italiaone, Fransoze, Libaneze en lui vaan örges aander oet Brazilië höbbe aon de bevolking bijgedrage.

Taol

In Pará sprik me 't Noord-Braziliaans Portugees, e neet bezunder aofwiekend dialek mèt get noordoosteleke kleuring en get aonleuning bij 't Standaardportugees vaan Portugal. Dit lèste kump doortot 't Amazonegebeed gooddeils gekoloniseerd is in de negentienden iew, wie de norm ziech in Brazilië get inger op 't veurmaoleg mojerland riechde es noe.

De inheimse taole zien in Pará gooddeils oetgestorve of bekaans oetgestorve. Roontelum de groete revierluip spraok me iers de noordeleke variant vaan 't Klassiek Tupi en later gewoen Portugees. De taole die euverbleve waore euver 't algemein zier klein en beperk tot ei volk of 'nen inkele stam. Wienie die volker in intensiever contak mèt de boetewereld kaome, ruilde ze miestal hun taol snel in. De volker die noe nog hun eige taole spreke, leve miestal in rillatief isolatie in 't binneland. Väölal is e groet deil vaan de stam eintaoleg en weurt de taol neet of wieneg opgesjreve. Min of mie vitaol inheimse taole zien 't Apalaí, 't Arára, 't Araweté, 't Asurini, 't Enawené-Nawé, 't Gavião, 't Guajá, 't Mbyá, 't Hixkaryána, 't Kaapor, 't Karajá, 't Kayabí, 't Kayapó, 't Mundurukú, 't Panará, 't Parakanã, 't Sateré-Mawé, 't Suyá, 't Tembé, 't Tiriyó, 't Waiwai, 't Wayampi en 't Zo'é. De mieste vaan dees taole hure bij de Tupi-Guaranítaole; de res weurt veur e groet deil oetgemaak door Caribische taole en Macro-Jêtaole.

Economie

D'n iezerkojl vaan Carajás.

De economie vaan Pará is veur e groet deil gebaseerd op mijnbouw. Iezererts vörmp zoe'n 60% vaan d'n export; daoneve weurt nog bauxiet (aluminium), koper, tin, mangaan en calcium gewonne. E deil weurt t'r plaotse in de industrie verwèrk, väöl evels weurt geëxporteerd. Wijers is ouch de bosbouw en houtverwèrkende industrie hei vaan groet belaank, zoewie de landbouw (oonder mie soja, väölal veur d'n export) en ouch wel de vèsserij. D'n deenstesector besteit oonder mie oet 't toerisme.

E groet deil vaan 't binneland is slech bereikbaar euver de weeg, meh te beter euver 't water: de Amazone kin zelfs de allergroetste types boete aon. Weeg in 't binneland loupe daorum dèks in Noord-Zuidriechting, zoetot de industrie häör produkte in 'n binnenhave op vrachsjeper kin euverlaoje. Persoeneverveur geit dèks door de loch.

Pará is ein vaan de ermer staote in 't land: bij de volkstèlling vaan 2010 had 't land 'ne Minseleken Oontwikkelingsindex vaan 0,646, wat neerkump op 'gemiddeld' en te vergelieke vèlt mèt Irak en Kaapverdië. Heimèt is 't de veerde ermste staot vaan Brazilië. Wel is Pará, wie gans 't land, de lèste decennia hendeg in welvaart gegreujd: in 1991 laog d'n index nog mer op 0,413, in 2000 op 0,518.

Historie

Veur de koms vaan de Europeaone woende lui vaan diverse culture in Pará. Speciaol aondach verdeent de Marajoaracultuur, die tösse 800 en 1400 nao Christus bleujde op 't eiland Marajó. Dees cultuur leet väöl hoegweerdege zjeramiek nao, zoewie voondste die wieze op 'n sterk gelaogde sameleving en 'ne groete zörg veur de doeje. 't Vèlt neet oet te slete tot dees cultuur nog in häör naodaog waor bij de koms vaan de Europeaone, meh toen waor ze in eder geval al sterk in verval; boeveur dat verval introoj wèt me neet. Op 't memint vaan kolonisatie troffe de Europeaone in 't Amazonebassin veural Tupisprekende volker. De naom Pará kump ouch oet 't Tupi en beteikent lètterlek 'zie'.

Nao de Europese oontdèkking vaan Amerika woort 't huieg Pará aon de Spanjole touwgeweze. Zij waore de ierste blaanke die ziech in dit gebeed waagde; nao Vicente Yáñez Pinzón in 1500 zouwe nog diverse aander Spaonse oontdèkkers de revier op- en aofvare. Zij vestegde ziech hei evels neet. Naotot diverse Hollenders en Ingelse ziech in dit gebeed begóste te wage, voonte de Portugezen 't tied um dit gebeed op te eise en get forte neer te zètte. Zoe oontstoont in 1616 Belém. Datzelfde jaor stiechde me 't kapteinsjap Grão-Pará op. Dit kapteinsjap mós gans 't noordelek deil vaan 't Braziliaans kösgebeed besloon en wat dao eventueel aon binneland bijkaom. Santarém woort in 1621 gestiech es gevolg vaan zoe'n expeditie Oetindelek zouw dit kapteinsjap 't groetste deil vaan 't Amazonegebeed goon umvatte. Tot 1850 zouw dit zoe blieve; 't toenmaoleg Grão-Pará umvatde daomèt ouch 't huieg Amazonas en Roraima.

In 1822 verklaorde Brazilië ziech oonaofhenkelek vaan Portugal; Grão-Pará sloot ziech pas in 1823 bij 't nui keizerriek aon. Zjus wie naoberstaot Amazonas profiteerde Pará sterk vaan de opgekoume rubberhandel in de late negentienden iew. Belém veraanderde in deen tied in 'n zier rieke stad mèt e groet aontal gebouwe in fin-de-sièclearsjitectuur. Naotot de rubberhandel instortde, woorte Amazonas en Pará twie vaan de ermste staote in 't land. De koms vaan de mijnbouw brach get verliechting, meh zörgde ouch veur zwoeren drök op 't milieu in de rieken habitat vaan de Amazone.

Bronne

Dit artikel baseert ziech gooddeils op en:Pará en pt:Pará.

Extern links

• Officieel site