Angela Merkel
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Angela Dorothea Merkel, gebore Kasner (Hamburg, 17 juli 1954) is 'n Duitse politica. Ze waor de 34e kanseleer vaan Duitsland en de achste boondskanseleer vaan de Boondsrippubliek Duitsland. Ze kump oet veur de CDU en woort beëideg op 22 november 2005, es opvolgster vaan Gerhard Schröder. Bij häör aontrejje waor ze de jongste kanseleer oet de historie, en wijer d'n ierste vrouweleke kanseleer en d'n ierste kanseleer oet de veurmaolege DDR. Op 8 december 2021 droog ze de mach euver aon 'n nui regering oonder Olaf Scholz. Ze heet in de zèstien jaor tot ze kanseleerse waor veer kabinètte geleid.
Biografie
bewirkAngela Merkel woort gebore es dochter vaan de lutheraansen dominee Horst Kasner en lierares Herlind Kasner. In de herfs vaan 1954 verhuisde de femilie nao de DDR, umtot häöre pa predikant woort in Quitzow bij Perleberg.
Vaanaof 1957 greujde Angela Merkel mèt häör jónger broor Marcus en zuster Irene in Templin (Brandenburg) op; begin in de jaore zeveteg trooj zie touw tot de communistische jäögorganisatie FDJ. Ze deeg evels gein initiatie, op groond vaan häöre christeleken achtergroond; in plaots daovaan woort ze geconfirmeerd. Nao 't Einser-exame in 1973 in Templin, woebij ze ziech bovegemiddeld bedreve tuinde in mattemetik en taole, studeerde ze tot 1978 natuurkunde aon de Universiteit Leipzig. 'n Aonbod veur bij 't ministerie vaan staotsveilegheid te wèrke sloog ze in 1978 aof. In häör Stasi-dossier weurt gesproke vaan häör kritische hajding tegeneuver de DDR en 't communisme ("politisch-ideologische Diversion") en häör sympathie mèt de Poolse vakboond Solidarność.
Merkel wèrkde vaan 1978 tot 1990 es wetensjappelek mètwerkster aon 't instituut veur fysische sjemie vaan de Weitesjappeleke Academie in Oos-Berlien (oonderzeuksgebeed quantumsjemie). Hei waor ze e tiedsje lid vaan 't distriksbesteur vaan de FDJ en woort ze FDJ-secretaris veur agitatie en propaganda op de Academie. Ze woort gei lid vaan 'n partij.
In 1986 promoveerde ze bij Lutz Zülicke tot doctor. Häör dissertatie geit euver de berekening vaan snelheidsconstantes bij reacties vaan koolhydrogene en is in de Deutsche Bibliothek te vinde oonder de code H 86b/5809. De titel luit "Untersuchung des Mechanismus von Zerfallsreaktionen mit einfachem Bindungsbruch und Berechnung ihrer Geschwindigkeitskonstanten auf der Grundlage quantenchemischer und statistischer Methoden".
Sins 30 december 1998 is ze veur d'n twiede kier getrojd mèt de Berliense professor sjemie Joachim Sauer en heet gein kinder. Daoveur waor ze vaan 1977 tot häör sjeiing in 1982 getrojd mèt de natuurkundege Ulrich Merkel.
Polletieke carrièr
bewirkAngela Merkel häör polletieke carrièr begós tijdens de Wende in 1989, wie ze lid woort vaan de partij Demokratischer Aufbruch. Later woort ze zègksvrouw veur dees partij. Nao de verkezinge vaan 1990 woort ze woordveurster veur de lèste regering vaan de DDR oonder Lothar de Maizière. Nao 'n fusie vaan de DA mèt de Oosduitse CDU en de dao-opvolgende fusie mèt de Wesduitse CDU woort ze in december 1990 veur die partij in de Bundestag gekoze. Op 18 januari 1991 woort ze in 't kabinet vaan Helmut Kohl minister veur vrouwlui en jäög. In december vaan datzelfde jaor woort ze ouch tot lendelek vicevoorzitter vaan de CDU gekoze. Daobij waor ze vaan 1993 tot 2000 veurzitter vaan de CDU-aofdeiling Mecklenburg-Vorpommeren.
Op 17 november 1994 woort ze tot minister vaan milieu, natuurbesjèrming en kernreactore beneump. In dees kwaliteit kraog ze te make mèt 'n affair roontelum de Castor-kerntransporte, die gestop móste weure. In 1998 verloor de CDU de verkezinge en góng ze, op veurdrach vaan Wolfgang Schäuble, veur de partij wèrke, es algemein secretaris. Tijens de corruptie-affaires um Helmut Kohl distantieerde ze ziech eupelek vaan häöm en reep ze de partij op 'ne nuie start te make zoonder Kohl. Daodoor verveel ze tijdelek tot 'n marginaol positie in de partij.
Veur de verkezinge vaan 2002 mós Merkel de Beierse minister-president Edmund Stoiber veur ziech laote es kandidaot veur 't kanseleersjap, meh wie die verkezinge verlore woorte woort ze wel tot fractieveurzitter gekoze, woemèt ze de oppositieleister woort.
In 't veurjaor vaan 2003 stèlde ze ziech, oondanks verzèt oet de partij, einzijeg aon de kant vaan de VS op in d'n Irakoorlog. Ze zag tot 't oonverantwoord waor "vaan te veure 't inzètte vaan militair geweld es lèste redmiddel oet te slete. Es lèste middel zal 't in väöl conflicte, zoe ouch in dit, oonaofwendber zien". Ze bereep ziech daoveur op VN-resolutie no. 1441 en um häör ideeë te oondersteune maakde ze 'n reis nao de VS. 'n Twiede reis zjus veur de verkezinge vaan 2005 zag ze evels aof.
Begin 2004 brach ze Horst Köhler es presidentskandidaot veur de CDU/CSU nao veure, dee later door 't keescolleesj tot president gekoze woort.
De Boondsdaagverkezinge vaan 18 september 2005 wón ze, meh mèt 35,2% tege 34,2% veur de SPD veel de oetslaog oonverwach slech oet veur de CDU/CSU. Merkel begós toen oetgebreide oonderhandelinge mèt Gerhard Schröder, die oetindelek op 10 oktober tot e regeerakkoord leide. Op 22 november woort de nui regering beëideg. De 'Groete Coalitie' waor op dat memint e staotkundeg unicum. Merkel profileerde ziech zoe es 'n politica vaan 't politiek midde. Kwesties boe häör regering mèt te make kraog waore oonder mie d'n opkoumende financiële crisis vaan 2008.
De verkezinge vaan 2009 verlepe veur CDU/CSU neet al te good, meh umtot de SPD nog väöl mie verloor, kós ze doorgoon es kanseleerse. Veur 't kabinèt-Merkel II woort 'n coalitie mèt de FDP geslote. In häören twieden ambstied góng 't de regering bezunder veur de wind: oondaanks de crisis um ziech heer heel Duitsland zien stabiliteit en góng de wèrkloesheid zelfs umlieg.
De populair Merkel en häör CDU wonne hendeg bij de verkezinge vaan 2013. De FDP waor minder populair; daorum mós ze noe weer 'n Groete Coalitie slete. 't Kabinèt-Merkel III kraog in touwnummende maot te make mèt e migranteprobleem. Veural, meh neet allein in de aw DDR greujde xenofobe geveules en väöl Duitse maakde ziech zörg um de vlöchtelinge, oondaanks Merkel häör verzekering tot de Duitse maotsjappij dat aonkós ('Wir schaffen das'). De rechspopulistische AfD won in de lèste jaore vaan dit kabinèt euveral aon aonhaank.
Ouch al heidoor verlepe de verkezinge vaan 2017 slech veur zoewel 't CDU/CSU es veur de SPD. 't Vörme vaan 'n mierderheidscoalitie woort noe extreem lesteg. Oetindelek kaom me, nao maonde vaan mislökde gesprekke tösse CDU/CSU, FDP en de Greune, in miert 2018 toch weer tot 'n Groete Coalitie mèt de SPD. Bij tössetiedse deilstaotsverkezinge in 2018 verlore de coalitiepartije kier op kier, neet allein in 't veurdeil vaan de AfD meh ouch te gunste vaan de FDP en de Greune. Nao de verkezinge in Hessen vaan oktober 2018 besloot Merkel um ziech per 2021 oet de politiek trök te trèkke.[1]
Oonder invlood heivaan besloot Merkel nao de verkezinge vaan 2021 neet trök te kiere es politiek leister of kanseleerse. Tot häören opvolger woort Armin Laschet gekoze. Naotot de CDU/CSU de verkezinge verloor kaom de partij neet in de regering trök. In plaots daovaan woort 'n brei coalitie mèt de SPD es groetste partij gesmeid. Olaf Scholz woort d'n opvolger vaan Merkel es boondskanseleer.