Historie vaan Griekeland

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De historie vaan Griekeland hilt ziech bezeg mèt de gaanse historie vaan de Europese gebeije die allewijl in 't gebeed ligke vaan de Hellenistische Rippebliek (de officiële Limbörgstaolege benaoming vaan 't land). Ouch mot dudelek zien tot me ziech hei neet bezeg hilt mèt de historie vaan 't Grieks volk, dat zich 'ne langen tied verspreide euver Griekeland, Noord-Macedonië, Törkije, Rösland en Oekraïne en allewijl veural leef in Griekeland, Cyprus en es minderheid in Beiere.

Prehistorie

De Brónstied is de ierste periode boe me spore vaan besjaoving kin vinde in Griekeland. De Brónse Tied begint in Griekeland in 2.800 veur Christus en indeg al roond 1.200 v.C. Me maak neet allein hoezer veur oonderdaak, mer 't gief ouch al tempels, allewel die nog hendig einvawweg zien in dees tied. 't Gief de mieste Griekse tempels oet de Brónstied op Kreta. De besjaoving op Kreta is veur us daan ouch de mies bekèndste besjaoving vaan de Griekse brónstied. Me neump dit de Minoïsche besjaoving. D'r kump in 1.200 v.C. 'n ind aon de Brónstied en de historie vaan Griekeland maak plaots veur de Duuster Tiej. Dit kump door de bezètting vaan mierdere volker wie de Doriërs en Mycene. Zie hadde neet väöl mèt de Griekse kuns, religie en culture en veural gefocus op mach. D'r is daan ouch hendig wieneg te vinde euver dees tied, umtot d'r simpelweeg gein gebouwe en tekste euver zien oet de Duuster Tiej.

Klassieken Tied

De Klassieken Tied vaan Griekeland is, zjus wie de Griekelender prehistorie, te verdeile in de Atheense tiej (vaan 776 v. Chr. tot 323 v. Chr.) en d'n Hellinistichen tied (vaan 323 v. Chr. tot 146 v. Chr.). In de Atheense tiej steit de allewijle hoofstad van Griekeland centraol: Athene. Dees stad stoond bekind um häör democratie en had daomèt naom in 't gaans Mediterraons gebeed. Door de vrijheid en relatief väöl vreij in de res vaan de Mediterraone, gief 't daodoor 'n opbleui vaan filosofie en weitesjap en de intreije vaan ethiek. In alledrei de terreine zien de Atheners die de meiste invlooi oetoefene, veural mèt de touwkoms vaan Europa in gedechte, Sokrates, Plato en Aristoteles. De Atheense tiej indege wienie Alexander de Groete aon de mach kump in gaan Zuidoos-Europa en daomèt ouch in Griekeland. Heer maak 'n ind aon de Atheense democratie. D'n Hellinistischen tied, of simpelweeg 't Hellinisme, begint wienie Alexander de Groete hiemelt. De Grieke begoste noe veur 't iers 'n samehuregheid te kriege. Die goof 't nog neet in de Atheense tiej, wienie d'r ummertouw spanninge waore tösse Athene en Sparta. Bij 't Hellinisme oontstoond d'r zelfs in soert vaan nationalisme, get dat v'r normaal gesproke pas urges in de 18e iew tege komme in de Historie vaan Europa. De benaoming Griekeland veur dit land gief op 't Grieks Ellada of, historisch gezeen en nog ummertouw toeristisch geriech, Hellas heet ziene naom daan ouch te daanke aon 't Hellinisme, dat op 't Grieks bekènd steit es Elliniki, dat op zien beurt lètterlek Griekisme beteikent. Toch blijf Athene hendeg dudelek de staotus vaan hoofstad höbbe in 't land, al is dit vaanweeg polletieke en economische reijes en neet umtot Athene dit officieel zaw motte zien gewees. In d'n Hellinistischen tied maak Griekeland obbenuits 'n groete bleuj mèt. Allewel de democratie noe gaans vaan de kaart is, gief 't op 't gebeed vaan mach 'n groet greuj. D'n Hellinistischen tied kump tot e ind in 146 v. Chr., 't jaor tot Griekeland weurt vereuverd door Roeme. D'r staon drei dinger centraol in de Klassieken Tied, dinger die vaan spraoke zien in zoewel de Atheense wie Hellinistische tiej:

't Gief 'n greuj in Griekse mach
De Griekse cultuur bleujt wie noets vaan te veure op, veural op 't gebeed vaan filosofie (en welliech noets mie daonao)
Athene steit nog ummer centraol in de Griekse cultuur

Roemeinse bezètting

Vaan 146 v. Chr. tot 395 nao Christus, 541 jaor laank, waor Griekeland 'n pervincie die veel oonder 't Roemeins Riek. De ierste zèsteg jaor góng dat good, daonao kaom de keuning vaan Klein-Azië nao 't land touw en vermoordde dao doezende Roemeine. Heer woort opgevaange wie'nen held. 't Klein-Aziatisch Griekeland heet nog gein veer jaor stand gehawwe. Heinao woort Griekeland 'n oonderdeil vaan de Roemeinse pervincie Macedonië. Laankzaom oontwikkelde ziech e nuij centrum in Zuidoos-Europa. Naomelek Constantinopel, 't allewijl Istanbul. Laankzaom raakde Athene ummertouw mie zien bekèndegheid kwiet. Wie 395 't Roemeins Riek woort opgesplits in e Wes-Roemeins Riek en e Oes-Roemeins Riek ('t Byzantijns Riek) waor Athene gaans in verval geraak. Oondertösse waor de lètste ech klassieke periode, die vaan de Romeinse bezètting, tot e ind. Griekeland kaom terech in de Middeliewer. Al waor de sfeer in de Middeliewe vaan Zuidoos-Europa neet zoe hel, duuster en, volges sommege, primmitief es wie de Middeliewe dat wel waor in Wes-, Zuid- en Oes-Europa.

Middeliewer

De Griekelender Middeliewer kenmèrke ziech mèt de Oesterse bezèttinge. De Griekse Middeliewer kinne weure opgedeild in twie periodes: Griekeland es pervincie in 't Byzantijns Riek en later Griekeland es Törkse bezitting. Eigelek zien beij periodes Törkse bezittinge, umtot 't Byzantijns Riek eigelek Törks waor. Me kin dat vergelieke mèt de stèlling tot 't Roemeins Riek Italiaons is. Griekeland kaom hendeg in verval in dees ierste periode. 't Goof väöl invalle vaan boete aof. Evels heet dees tied ein belangriek kenmèrk dat invlood zaw blieve höbbe tot mèt 't allewijl Griekeland. Wie 't Byzantijns Riek veur good niks mie te make wèlde höbbe mèt Wes-Europa, besloot 't hun christendom los te koppele vaan de Katholieke kèrk vaan Roeme. Heidoor oontstoond de Griekse orthodoxie. Later woort Griekeland vereuverd door de Wes-Europese kruustochlui. Heidoor verloor Griekeland zien compleetheid. 't Bestoond noe oet mierdere dwergstäötjes. Dit maakde Griekeland e nog minder aontrèkkelek laand. 't Bleef evels mer zèsteg jaor bestaon, daonao kaom, in 1440, kaomde de Byzantijne weer aon de mach.

In 1453 vereuverde de Törke Istanboel en dat zaw veur altijd zoe blieve. Heidoor waore de Törke automatische de baas euver 't Byzantijns Riek, dat vaanaof noe 't Törks Riek ging hete. Anatolië (allewijl Aziatisch Törkije) koste ze gemekelek behawwe. Ze krege steun vaan aongrezende Oesterse lui wie de Arabiere en de Perze. Ouch gief Anatolië gein extreme natuur boe 't bezètte volk zien veurdeil oet kos haole. In de Balkan ging 't ze evels meuileker aof. Ze kraoge gein steun vaan de Europeane, die de Törke zaoge es gevierleke Mohammedaone. Ouch de natuur heelt de Törke tege. De Balkanlui wiste hun weeg door de väöl, hoeg berg. De Törke waore dit soert natuur niet geweend. Oetindelek daorde 't oongeveer 'n iew totdat Griekeland gaans waor vereuverd. Veural de Italiane op Kerkyra hele hendeg laank vol. Zoen zèsteg jaor.

Pas in 1827 kaomde de Grieke in opstaand. De Törke reagierde hendeg fel. Ze moorde väöl Grieke aof. De Ingelse, Fraanse en Pruusje reagierde woedend. 't Waor de tied tot de Aw Grieke väöl woorte bewoonderd door de Europeane, boedoor ze dit es 't woere zoge es 'n aonval op ziechzelf. De Egyptenere beslote te vechte aon Törkse kant. Oetindelek verlore de Törke en 't Törks Riek veel. Törkije had noe allein nog maar Anatolië en e klein westelek stökske Balkan euver. Dit mochte ze hawwe zoe tot ze neet Wes-Istanboel hoofde in te levere. Griekeland waor noe indelek weer 'n oonaofhaankelek laand. Vaanaof 1830 begos veur de Grieke de Vreugmoderne Tied pas; väöl later es de mieste Europeane. Ze keke trök op dees tied es de zoegenaomd Nuij Duuster Tiej. Dat waor 'n reactie op de eigelek Duuster Tiej, die ziech aofspeulde veur de Aajdheid. 't Waor ouch 'n teike tot de Grieke ziech weer begoste bezeg te hawwe mèt de Aajd-Grieksen Tied.

Vreugmodern Tiej

De Vreugmodern Tiej begoste laat in Griekeland, umtot de Middeliewer hei zoe laat waore aofgelaope. Ouch indegde 't gaans laat, naomelek pas in 1914, wie de Tied vaan de Wereldoorloge begoste. Dit kaom umtot Griekeland noets heet mèt gedaon mèt belaangrieke periodes veur de Europeane, wie de oontdekkingsreize nao Noord- en Zuid-Amerika, de kolonisatie vaan Afrika en Azië, opbleuj vaan de democratie en de Industriële Rivvelutie. Me kin ziech daan ouch aofvraoge of hei spraoke is gewees vaan Vreugmodern Tiej. Evels karakteriseert 't nationalisme en de einheid wel dees periode, zjus wie dees dinger dat ouch doen veur de Vreugmodern Tiej. De Vreugmodern Tiej vaan Griekeland, die ziech aofspeulde vaan 1830 tot 1914 stoonde bekènd es 'nen tied vaan keuninge. De veuraovend heivaan begos mèt de Griekse Oonaofhenklekheidsoorlog in 1821 en häör rizzeltaat in 1832 es oonaofhenkelek keuninkriek, los vaan 't Ottomaons Riek. Mierdere kiere is d'r geperbeerd 'n rippebliek te starte. Soms lökde dat veur eve, miestal kaom d'r niks vaan in. De monarchie waor hendeg stèrk en dat zaw weer obbenuits zoe zien nao de Tied vaan Wereldoorloge tot aon midde Jaore 70. 't Goof veer keuninge en twie mislukde staotsgrepe vaan 't volk.

Modern Tiej

Tied vaan Wereldoorloge

De Modern Tiej zien in 't algemein, ouch boete Griekeland te verdeile in d'n Tied vaan Wereldoorloge en d'n Tied vaan Media. Zjus wie in de res vaan Europa begint d'n Tied vaan Wereldoorloge in Griekeland oongeveer in 1900. Hendeg exak is dat evels 1914, umtot daan simpelweeg de Ierste Wereldoorlog begint.

Ierste Wereldoorlog

't Grieks aondeil in dees oorlog begos eigelek pas in 1915, mer waor al geveulsmaoteg vaanaof 't begin bezeg. Griekeland späölde hei veural 'ne rol in de Balkanstrijd vaan de Ierste Wereldoorlog. Oesteriek-Hongarije, dat in dees tied nog ein laand vörmde, waor de Ierste Wereldoorlog begos tege Servië. 't Perbeerde drei kier dit laand te bezitte, evels mislökde dat edere kier. In 1915 slote Törkije en Bölgarije ziech aon bij de Centraole. Dit "team" stoond achter de besluite vaan de Oesteriekers, Hongere en Pruusje. Heidoor kaom Servië oetindelek es nog in Duits-Oesteriekse han. Bölgarije mog Macedonië höbbe, umtot ze dit al de gaanse historie wilde. Volges de Bölgare zien de Macedoniërs eigelek Bölgare, dat historisch in prinsiep ouch zoe is, mer voonde daorum daan ouch tot ze rech hadde op dat laand. Evels waor dit neet genog veur Bölgarije. Ze wilde 't laand höbbe dat gaans historisch Macedonië besloog. Dat goof dus ouch de noordeleke regio's vaan Griekeland: Wes-Macedonië, Centraol-Macedonië, Oos-Macedonië en Thracië. De Serve kaomde in 1918 in actie en verklaorde ziech obbenuits oonaofhaankelek. Ze hadde gein ruizie mèt Bölgarije, mer zoge dit wel es 'ne poetentiële vijand. Wie de Grieke um hulp vroge bij de Serve, zoge ze dit es perfek excuus en vele dös Bölgarije, oondertösse al hendeg verzwaak, aon in naom vaan 't verdedege vaan de Griekse vrun, boe veer zoe'n sjoen band mèt höbbe. Dit kleenk evels veur väöl historici vreemp. Servië en Griekeland höbbe mekaar emper gesteund of zelfs bevochte in de Europese historie. Oetindelek woort Griekeland weer in zien gaansheid trök gegeve vaan de Serve. 't Goof ziech vaan te veure wel 'n hel slaagveld in Grieks-Macedonië. De Serve mochte tot 't ind vaan de oorlog es daank de mach kriege in de belaangrieke Griekse handelsstad Thessaloniki. Dit zörgde veur väöl welveerd in Servië, umtot ze väöl cent verdeende in de handel dao. Alles te zuie vaan Grieks-Macedonië heet eigelek weineg las gehad vaan de oorlog. Behaave Attika mesjiens. Umtot Athene door 't pak mèt Servië tot 1918 gein vus mie kreeg verhandeld. In 't begin wilde de Serve neet ins weg gaon, wie de oorlog bekans tot zie ind waor. De Britte höbbe d'r veur gezörg tot de Grieke oetindelek es nog Thessaloniki trök krege.

Twiede Wereldoorlog

Vaanaof 1939, wie Duitsland veur 't groets gedeilte de mach had euver Europa, waor Griekeland en de Balkan gaans aofhaankelek is vaan de Duitse ikkenemie. Oondertösse waor Albanië groondgebeed gewore vaan Italië. De Italiaone vele Griekeland in oktober 1940. Hitler waor evels gaar neet blij mèt dees actie vaan Italië. 'r Waor bang tot dit de slumme, ikkenomische vreije tösse de Balkan/Griekeland en Duitsland/Italië zaw versture. Dit bleek ouch te kloppe. Metein kraoge de Grieke steun vaan de Britte. Mèt gemaak kraoge de Grieke de Italiaone oet hun laand. 't Succès vaan dees verdeijeging ging zelfs zoe wiet tot de Grieke 'n oestelek deil vaan Albanië vereuverde op de Italiaone. De Albeneze waor mer al te content heimèt. Ze waore nog lever oonder Grieks gezach, daan oonder 't fascisme. Hitler bereide ziech veur op 'ne nuijen aonval op Griekeland. Dit wiste de Britte evels neet. Die hadde gedach tot Hitler ziech hei noe wel stèl zaw hawwe. De stratezjie waor tot Griekeland vaanoet Bölgarije binnegevalle zaw weure. Roemenië en Bölgarije sjikde ziech nao de wunse vaan Hitler, dewijl ouch Joegoslavië ziech mos aonsluite bij de nazi's. Heiop reagierde de Joegeslaove evels negatief. Ze zachte tot ze nog lever hiemelde daan slaof zawwe weure. Ze zochte iers hölp bij de Sovjet-Unie. Dit waor evels nog in 1941, wie de Sovjet-Unie nog 'n anti-aonvalspak had mèt de Pruusje. Op 7 april begos de aonval op de Balkan. Nao tien daog waor de gaanse Balkan vereuverd.

De Balkan en Griekeland woorte opgedeild en verdeild oonder de Pruusje, Italiaone, Hóngaore (die ouch hadde mèt geholpe mèt de nazi's) Bölgaore. Dat tèlde evels neet veur Bölgarije en Roemenië, die hadde mèt geholpe mèt de Pruusje. Griekeland en de Balkan woorte es volg opgedeild.

Duitsland: Štajerska (Noord-Servië) en Kroatië
Italië: Kranjska (Zuid-Servië), Montenegro en vaan Griekeland de Ionische eilen, Epirus, Wes-Macedonië, en Centraol-Macedonië.
Bölgarije: Noord-Macedonië en vaan Griekeland Oos-Macedonië en Thracië.
Hóngarije: De belaangrieke Servische handelsstad Szabadka

De gebeije die in Italiaonse han waore koste ziech nog 't mies gelökkeg prieze vaan ederein. Veural wie me Joeds waor. De Italiaone lete de Jäö mèt rös. De Bölgaore dede dit ouch, mer waore op dat nao wel hendeg hel en woort veur 't minste al iemes neer gesjote. De Serve hadde nog de groetste pech. Dit Jäö woorte hei zoe goed es gaans oetgereuid. In Kroatië woorte zjus alle Serve nao concentratiekampe gesjik. Euver Roemenië kin me veurziechteg zègke tot dao gewoen gein beleid waor. 't Gaans laand loog in puin en 't goof d'r in zekere zin 'ne vorm vaan anarchisme. In 1943 veel de Italiaonse Rippebliek en nomde de Pruusje alle gebeije in de Balkan euver. Dit bleef evels nog gei jaor zoe. In 1944 moste de Pruusje naomelek nao Hóngarije en Oesteriek vluchte, wilde ze neet in de han kaome vaan de Rösse. De Britte landde in 1945 op Kreta. Zie zörgde same mèt de Sovjets d'r veur tot de gaanse Balkan bevrijd woort. Wie de oorlog veurbij waor, woort aofgesproke wat ziech zaw gaon aonsluite bij de kapitaolistische NATO en de communistische Sovjet-Unie. Oetindelek woort beslote tot de gaanse Balkan nao de Sovjet ging. Albanië, Joegoslavië, Roemenië en Bölgarije woorte daoin apaarte staote. Griekeland waor 't einegste land dat ziech aonsloot bij de NATO in plaots vaan de Sovjet. Evels wilde Roemenië dit ouch gere, mer dat kos neet door Rössische druk. 't Goof väöl te doen in Griekeland. 't Land loog veleijeg in puin. Ein stad waor zelfs gaans vaan de kaart geveeg door bombardemènte: Volos. Dees stad is evels allewijl weer gaans opgeknap. In tegedeil tot aandere Europese steij, besloot Griekeland Volos neet weer in zien origine te restauriere. Volos is daomèt de einegste hendeg modern uigende stad vaan Griekeland.

Tied vaan Media

Nao d'n Twiede Wereldoorlog loog Griekeland veleijeg in puin. Dit weurt daomèt es de groetste reije gezeen boeveur 't 'ne Griekse börgeroorlog goof in 1946. Dit weurt door historici de Hellinistische Börgeroorlog vaan '46 geneump. De oorlog oontstond wie de vraog op taofel kaom of Griekeland ziech communistisch of kapitalistisch mos neume. De kapitaliste wilde in eder geval ein kapitalistische plek euverhawwe op de Balkan. En dat leek allein mer te lökke in Griekeland. De communiste vonde 't evels te risicovol um 'n kapitalistisch land te höbbe op de Balkan. Heidoor oontstoond de oorlog tösse de Griekse Rippebliekijne (gesteund door 't Vereineg Keuninkriek en de Vereinegde Staote) en de Griekse Communiste (gesteunde door Joegoslavië en Bölgarije). Mèt de VS woort aofgesproke tot Rösland ziech d'r neet mèt zaw bemeuje (al zaw 't financieel Joegoslavië steune) um 'ne Kawwen Oorlog tege te gaon. De Rippebliekijne woorte aongeveurd door Aléxandros Papagos mèt 150.000 seldaote en de communiste door Markos Vafiadis mèt zoen 50.000 seldaote. Oetindelek won 't leger vaan Papagos in 1949 bij de Atheender Slaag. 15.000 rippebliekijne sneuvelde en zoen 32.000 communiste hiemelde. In 1965 nomme de fasciste 'n staotsgreep. Heidoor bleef Griekeland tot 1973 in e Kolonelsregime. Dit maakde 't land obbenuits hendeg erm. Daoneve had Griekeland ouch perbleme mèt zien broojersland Cyprus. De Grieke wilde geer tot Cyprus 'n regio woort vaan hun land, mer dat wilde de Törkse Cypriote neet. Die zochte metein hölp bij Törkije en heidoor oontstoond 'n Cypriotische börgeroorlog en 'n verdeild Cyprus dat nog ummertouw neet is hereineg. Veur mie infermatie euver dit oonderwerp, zuuch: Historie vaan Cyprus.

Allewijl

Allewijl kemp Griekeland mèt perbleme mèt de EU. Zie troje in 2001 in de Eurozone en behuurde daomèt tot de ierste Europese staote die de aw munt (in Griekelands geval, d'n drachme) verruilde veur d'n euro. In 2011 bleek evels tot Griekeland mèt de cijfers had gesjoemeld en eigenlek nog ikkenomisch gaar neet veerdeg waor veur 'nen euverstap nao d'n euro. Oonder aandere heidoor ontstoond de Eurocrisis, die weer e gevolg waor vaan de kredietcrisis. Op dit momènt is 't neet zeker of Griekeland de euro behild of toch weer trök mot nao de drachme. Zeker is tot Griekeland 'n nog meuizaomere ikkenomische crisis tegemoot geit.