Utrech (stad)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Ligking vaan Utrech in dezelfde provincie

De stad Utrech (Algemein Nederlands Utrecht, in 't eige dialek Ut(e)rech) is de hoofstad vaan de gelieknaomege provincie. Mèt 270.243 inwoeners op 1 jannewarie 2004 is de gemeinte de veerde vaan Nederland. Boete de stad Utrech kint de gemeinte ouch de dörper Vleuten, De Meern en Haarzuilens, die tot 2001 same de gemeinte Vleuten-De Meern vörmde. Utrech ligk oongeveer centraal in Nederland en is daorum hendeg belaankriek es knoeppunt vaan weeg en spoorweeg, es hoofkerteer vaan väöl instellinge en es locatie vaan lendeleke vergaojeringe. De kardinaal vaan de Nederlandse kèrkprovincie heet zien residentie in Utrech. Wijer is de groetste universiteit vaan Nederland hei gevesteg. Börgemeister vaan de stad is sinds 17 december 2020 Sharon Dijksma (PvdA). Sjötspetroen vaan Utrech is vaanajds Sint-Maarte.

Stadsgeziech

Buurkèrk (veurgroond) en Domkèrk mèt losstoonden Domtorie (achtergroond) in Utrech.

't Stadsgeziech vaan Utrech weurt al iewelaank gedomineerd door d'n 112 meter hoegen Domtorie, dee sinds 1674 lossteit vaan zien kèrk. Umtot Utrech al vaanaof de vreug middeliewe bisjopsstad waor, is 't neet verwonderlek tot dao väöl middeliewse (mies gotische) kèrke stoon. Neve de Domkèrk (oersprunkelek aon Sint-Maarte gewijd) zien de veurnaomste de Janskèrk (mèt ouch romaanse en renaissancedeile), de Pieterskèrk, de Buurkèrk (noe es museum in gebruuk), de Nicolaïkèrk, de Catharijnekèrk (allewijl de kathedraol kèrk vaan 't bisdom) en de Jacobikèrk. 'n Belaankrieke neogotische kèrk is de Wilhelminakèrk.

Wijer weurt de Utrechse binnestad vörmgegeve door de singels en door de grachte, boevaan de Aw Grach, de Nui Grach en de Krom Nui Grach de laankste zien. Aon alledrei de grachte stoon interessante en dèks imposante koupmaanshoezer. Typisch Utrechs is tot de kelder vaan die hoezer oonder de straot doorlöp en op 'ne werf aon de grach oetkump. De Aw Grach is bekind um de kaffees en restaurants die dao, dèks in de werfkelder, stoon.

Op de grens vaan 't aw centrum en wieke wie Lombok en Kanaleneiland steit e complex vaan jaorezevetegnuibouw, mèt 't winkelcentrum Hoog Catharijne, Meziekcentrum Vredenburg, de Jaarbeurs en 't Beatrixtheater. Allewijl (mei 2013) weurt Vredenburg oetgebouwd tot Meziekpaleis.

Architectonisch intrèssante gebouwe zien wijer te vinde in universiteitswiek De Uithof, en in Haarzuilens, boe zoewel Kestiel de Haar es 't dörp zelf 't werk zien vaan Pierre Cuypers.

Historie

De Krómme Rijn en d'n Awwe Rijn vörmde in de Romeinsen tied de rieksgrèns, en bij Utrech stoont e castellum, boe-umheen in 48 'n nederzètting gebouwd woort, Trajectum geneump. Dit dörpke woort in 69 door d'n opstand vaan Julius Civilis verweus en greujde tenao neet oonmiddelek weer trök. Nao de val vaan 't Romeins Riek woort 't iers e handelscentrum vaan de Frieze, meh al gaw raakde de plaots oonder invlood vaan de Franke, die mèt de Frieze drum vochte. Aon 't ind vaan de zevenden iew naome de Franke de stad permanent in en in 695 vestegde Sint-Willebrord ziech dao es bisjop. Vaan 714 tot 719 bezatte de Frieze oonder keuning Radboud de stad en verweusde dao de kèrke. De Frankische hereuvereer Karel Martel begós 'n campagne tege de Frieze en dreef ze vaan Utrech eweg. In de negenden iew evels kaome de Noormanne, die de stad bezatte en es oetvalsbasis in de Nederlen gebruukde (Dorestad, versjèllende kiere door de Noormanne geplunderd, laog op minder es 30 kilometer aofstand), tot in 918 de bisjop weer kós trökkere. Vaanaof d'n tienden iew greujde Utrech snel en kaome dao mier kèrke te stoon. Ouch 't gebeed wat de bisjop oonder controle had breide ziech oet. De nui bebouwing woort Oet-trecht; vaandao de moderne naom. Bisjop Godebald (1112-1128) gaof de stad stadsrechte.

Roond 1122 begós me mèt 't aonlègke vaan stadsbewalling, wat jaore zouw dore. De Aw Grach huurt bij de verdeidegingswerke vaan deen tied. In 1148, 1253 en 1279 braoke groete stadsbrande oet. Sinds deen tied begós me mèt 't opbouwe van 't Utrech wie me dat allewijl kint. Laanks de Aw Grach versjene toen de ierste koupmaanshoezer. De mach vaan de gilde naom snel touw, oondanks de sterke aonwezegheid vaan de geisteleke. In 1341 dwónge de gildes in de Twiede Gildebreef 'n centraol positie aof: edereine, ouch edele, mós ziech veur invlood te höbbe bij 'n gild aonslete. Zelfs de rechspraok kaom in han vaan de stad, zoetot de bisjop zien mach d'reuver verloor. De stad breide ziech in deen tied ouch oet tot aon de Nui Grach. Pas bij 't Tractaot vaan Gorkum vaan 1528, wie 't Stiech oonder keizer Sjarel V kaom, verloor de stad zien otonoom positie.

interieur vaan d'n Dom in 1669, veur d'n orkaan dee häöm gedeiltelek verweusde

In 1566 góng de Beelderstörm door Utrech en dee woort hel neergesloge door de Spaanjers, die dao intösse 'n dwangbörg, de Vredeborch, hadde gebouwd. Dees veel in 1577 nao laankdoregen opstand vaan de Utreise börgerij. De börg woort vrijwel mètein aofgebroke; de modern Vreeburg ligk op häör plaots. Oondanks tot Utrech noe calvinistisch waor, bleef de regenteklasse de mach ferm behawwe. Dit leide in 1610 tot 'nen opstand. In 1617 en 1618 koos de stad de kant vaan Johan van Oldenbarneveld. Vaan hoegerhand stèlde me in Utrech 'n vroedsjap in mèt sjepene die veur 't leve zitting hoolte, boemèt de regenteklasse nog sterker gevesteg woort. In de zevetienden iew bleujde Utrei es cultureel centrum, en kraog 't 'n universiteit (in 1636). In 't Rampjaor 1672 worp me de Hollandse Waterlinie op, die de polders op de grèns vaan Utrech en Holland oonder water zètde; de stad Utrech mós opgegeve weure aon de Franse oonder keuning Lowie XIV. In 1673 vertrokke ze, meh e jaor later woort de stad getroffe door 'nen orkaan, dee e zwak gewelf oet de Domkèrk deeg instorte (zuug heibove).

In d'n achtienden iew kaom Utrech in verval; um nog get aon de koloniaal handel te kinne mètdoen maakde me planne veur e kenaal nao de Zuiderzie, die neet kóste weure oetgeveurd. In de jaore tachteg vaan d'n achtienden iew woort Utrech 't centrum vaan de patriottebeweging, oonder aonveuring vaan Quint Ondaatje. In 1786 woort 't stadhoes bezat, meh wie e jaor later de Pruse legers kaome inmarsjere woorte ze ouch dao verdreve.

Oondanks hel verzèt door orthodoxe protestante moch in 1853 'ne bisjop ziech weer in Utrei vestege. Ind negentiende iew woort Utrech belaankrieker es centrum vaan 't land en knouppunt vaan de spoorweeg. In d'n iersten hèlf vaan d'n twintegsten iew greujde de stad zelfs hendeg snel en woort ze de veerde vaan Nederland. Utrech annexeerde in 2001 de gemeinte Vleuten-De Meern, wat hel nujeg waor veur de bebouwing te kinne oetbreie.

Bekinde Utrechters

• Adrianus VI, paus
• Louis Andriessen, componis
• Marco van Basten, voetballer
• Dick Bruna, sjriever vaan kinderbeuk
• Justus van Effen, 17en iewse sjriever
• Anton Geesink, judoka
• Ronald Giphart, sjriever
• Rijk de Gooijer, acteur
• Gerrit Rietveld, arsjitek en oontwerper
• Herman van Veen, cabaretier
• Henk Westbroek, muzikant (Het Goede Doel) en politicus

Extern linke

• Gemeinte Utrech