Väölpoetege

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Väölpoetege (wetensjappelek Latien: Myriapoda) zien 'nen oonderstam vaan gelidpoetege. Ze versjèlle vaan aander gelidpoetege doortot ze op e paar soorte nao mie es vijf paar pu höbbe, dèks zelfs väöl mie. Hunne wetensjappeleke, aon 't Aajdgrieks oontliende naom, beteikent lètterlek '(mèt) tiendoezend pu'.

Kinmerke

Väölpoetege bestoon oet twie deile. De kop is rillatief sumpel. Heer bevat ei paar veulspriete en e paar ouge, die miestens hendeg sumpel zien. De moond zit aon d'n oonderkant vaan de kop; binnenin zit ei paor kaoke. De res vaan 't lief besteit oet e variabel aontal segminte. Aon de mieste segminte zit e paar pu. Bij de mieljoenpu, en in zekere zin bij de pauropode, zien ummer twie segminte samegekloonke, wat d'n indruk gief tot 't bies twie paor pu per segmint heet.

't Aontal segminte varieert neet allein per soort, meh ouch per individu. Dat kump umtot väölpoetege in hun leve diverse segminte debij kriege. Ze verpóppe ziech neet meh koume es nymf (larf die liekent op 'n klein versie vaan 't volwasse bies) oet 't ei. Edere kier es ze vervelle, kriege ze segminte en daomèt ouch pu debij. Ein exemplaar vaan de mieljoenpoet Illacme plenipes had wel 750 pu, dewijl 't gemiddelde veur zien soort neet hoeger es 600 ligk. In 't stök mèt de pu zitte ouch stigmata, loker boe de bieste door aoseme.

De leefstijl vaan väölpoetege löp oeterein. Doezendpu zien giftege en snel jagende vleiseters, mieljoenpu zien plante-eters en loupe neet zoe hel. Ouch hun gruutde versjèlt: 't gief soorte vaan mie es 30 cm, meh sommege zien kleinder es 1 cm. Zeker de worteldoezendpu en de Pauropoda weure neet zoe groet.

Evolutie en fossiel historie

Wienie de väölpoetege zien aofgesplits vaan de aander gelidpoetege is neet bekind. De ierste mieljoenpu zien bekind vaan 't laat-Siluur, de ierste doezendpu vaan 't vreug-Devoon. Moleculair analyse suggereert evels tot ze ziech al ieder aofsplitsde, in 't Cambrium. De ierste väölpoetege kinne daan in 't water höbbe geleef. Inderdaod zien oet 't Cambrium gelidpoetege fossiele bekind die rappelere aon väölpoetege.

In 't Carboon bleujde de gelidpoetege, ouch de väölpoetege. Door 't hoeg zuurstofgehalt vaan d'n atmosfeer kóste ze väöl laanger weure es noe. Zoe gaof 't Arthropleura e geslach vaan mieljoenpu wat gemekelek 2 meter of nog mie haolde. (In de condities vaan noe zouw dat bies stikke.) 't Verdwijne vaan 't regewoud roond de Carboon-Permgrens maakde ouch aon de groete mieljoenpu 'n ind.

Indeiling

Zoe'n 16.000 soorte zien bekind. De mieste zien mieljoenpu, vaan de res besteit 't groetste deil oet doezendpu. Wie bij mie kleinder bieskes dink me tot nog doezende soorte op besjrieving zitte te wachte.

Doezendpu (Chilopoda)
Mieljoenpu (Diplopoda)
Pauropoda
Worteldoezendpu (Symphyla)