Vèt
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Vètte vörmen 'n oetgebrèdje groep aan organische verbinjinge die bestaon oet triglyceride. Det zeen esters gevörmp oet glycerol, e tridunctioneel alcohol, en drie vètzoergruup. 't Type vèt wuuertj bepaoldj dore dao-in aanwaezige vètzoeren enne anger al dan neet verzeipbaar bestandjsdeiler. Vètte zeen typisch ónoplosbaar in water, dore aanwaezigheid van apolair koolstofkittinge.
Eigesjappe
bewirkVètte waere gesynthetiseerd in deren en plantje. In plantjaerdige vètte kómme väöl vètzoere veur mit dóbbel binjinge (zoeageneumdje ónverzadigdje vètzoere); daodoor guuef 't knikken inne molecule, wodoor dees vètte slechter stapelen es de oet verzadigdje vètzoeren opgeboewdje vètte.
Plantjaerdige vètten höbbe daodoor meistes e lieëger smultjpuntj es deerlike vètte. Vètte die bie kamertemperatuur vleujbaar zeen waere doorgäöns aolje geneump, die höbbe dezelvendje basisstructuur. Veur plantjaerdige en deerlike vètte geldj det de vètzoeren 'n aeve aantaal koolstofatome bevatte. Oleochemie is de weitesjap die de chemie van netuurlike aoljen en vètte besjrief.
Alle vètte zeen hieël slech oplosbaar in water en höbben 'n dichheid (róndje 0,9 g/cm³) die kleinder is es die van water (1,0 g/cm³), zoeadet vèt op water blief drieve.
In 't lief
bewirkVètte waere (inne vorm van drupelkes) veurnamelik in 't cytoplasma van adipocyte (mer ouch anger lichaamscelle) opgeslage. 't Weefsel worin vèt wuuertj opgeslage neump me 't vètweefsel. In 't blood zitte vètten inne lipoproteïne. Veural nao 't aete zeen väöl lipoproteïnen in 't blood die 't vèt ónger angere verveure nao 't vètweefsel.
De energiedichheid van vèt is hieël groeat (38 kJ/g of 9 kcal/g); de energie is ouch mekkelik toegenkelik. Daoboete geldj det bie opslaag de osmotische wirking neet groeat is, ómdet de vètte bao neet in water oplosse. Bie 'n euversjót aan energiebrónnen in 't voor (eiwitten en sókkers) kónne dees waeren ómgezadj in vèt.
Twieë ónverzadidje vètzoere die in 't lief waere gebroek (mit name linolzoer en alfa-linoleenzoer), kinne neet dore miens waere gemaak. Ze zeen daoróm essentieel in 't voor. 't Is wichtig óm dees vètte binne te kriegen ómdet ze de kans op hert- en vaatkrenkdje helpe te verkleine. E wèsters aetespetroean bevatj nao verhajing väöl linolzoer en te weinig alfa-linoleenzoer. Essentieel vètte zeen te vergelieke mit vitamines. Ze zeen allebei wichtig veure gezóndjheid, meh ze kinne neet door 't lief zelf waeren aangemaak. 'n Mekkelike meneer veure essentieel vètte binne te kriegen is door aolje, nuuet en vètte vis te aete.
De litsten tied wuuertj ouch väöl reklaam gemaak veure alfa-omega 3-vètzoere. Dit zeen vètzoere mit dóbbel binjingen op 'n good bepaoldje plaats die waere geproduceerdj door alge. Ze huipe zich op in vètte vis die 't via de voorkitting binnekrieg. Dees vètzoere zeen hieël wichtig veur opgreujendje kinjer, zwanger vrówlje, ajer luuj en eigelik dus ederein, ómdet ze neudig zeen veure fosfoligide inne celmembrane. Veural 't zeenstèlsel haet daoróm 'n groeate beheufdje aan dees vètzoere.
Bieje aafbraak (catabolisme) van vètten in 't lief waere de vètzoeren aafgesplits van 't glycerol. Vervolges waere vanne vètzoere ederskieër twieë koolstofatomen aafgesplits inne vorm van 'n acetylgroep, die es Acetyl-CoA de citroenzoercyclus in kan. Dit proces wuuertj bèta-oxidatie geneump.