Lisciandria

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Lisciàndria ò Lusciàndria (prononçiòu [lyʃaŋdɾja]; Lissändria into dialétto lisciandrìn, prononçiòu [lisɒŋdɾja]; Lissandria in piemontéize, prononçiòu [lisaŋdɾja]; Alessandria in italiàn, prononçiòu [alesˈsandrja]) a l'é 'na çitæ e comùn ch'a se trêuva inta región Piemónte, capolêugo da provìnsa co-o mæximo nómme. Co-i sò 91.071 abitànti (a-i 31 de màzzo do 2023) a l'é o tèrso comùn do Piemónte pe popolaçión, dòppo Torìn e Novâra, e o prìmmo pe superfìcce.

Lisciandria comùn
Lisciandria – Veduta A ciàssa do dòmmo de Lisciàndria
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Piemonte
Provìnsa	Lisciandria
Aministraçión
Scìndico	Giorgio Abonante (PD) da-o 28-6-2022
Teritöio
Coordinæ:	44°54′47.99″N 8°37′12″E44°54′47.99″N, 8°37′12″E (Lisciandria)
Altitùdine	95 m s.l.m.
Superfìcce	203,57 km²
Abitanti	91 071 (31-5-2023)
Denscitæ	447,37 ab./km²
Fraçioìn	Astuti, Cabanette, Cantalupo, Casalbagliano, Cascinagrossa, Castelceriolo, Gerlotti, Litta Parodi, Lobbi, Mandrogne, San Giuliano Nuovo, San Giuliano Vecchio, San Michele, Spinetta Marengo, Valmadonna, Valle San Bartolomeo, Villa del Foro
Comùn confinanti	Alluvioni Piovera, Bosco Marengo, Castellazzo Bormida, Castelletto Monferrato, Frugarolo, Montecastello, Oviglio, Pecetto di Valenza, Pietra Marazzi, Quargnento, Sale, San Salvatore Monferrato, Solero, Turtonn-a, Valenza
Âtre informaçioìn
CAP	15121–15122
Prefìsso	0131
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	006003
Cod. cadastrâ	A182
Targa	AL
Cl. scìsmica	zöna 3 (sismicitæ bàssa)
Cl. climàtica	zöna E, 2 559 GG
Nomme abitanti	Lisciandrìn (pms) Lissandren (it) Alessandrini
Sànto patrón	Madònna da Sàlve, Sàn Bâdoìn
Giórno festîvo	10 novénbre
Cartògrafîa
Lisciandria
Lisciandria – Mappa Poxiçión do comùn de Lisciàndria inta sò provìnsa.
Scîto instituçionâle

Giögrafîa

Vìsta panoràmica da çitæ

Lisciàndria a se trêuva inta Cianûa Padànn-a, in sciâ zìnn-a drîta do sciùmme Tànaro, no lontàn da-a confloénsa co-o Bórmia. A sò ciànta a l'é ciutòsto regolâre, con de stràdde làrghe e retilìnie; a grànde espansción topogràfica da segónda meitæ do Nêuveçénto a s'è manifestâ sorviatùtto lóngo a direçión sùd-ponénte.

Clìmma

Lisciàndria a gh'à o clìmma tìpico da Cianûa Padànn-a, con di invèrni fréidi e pìn de néggia e de stæ câde e afôze. No ghe cêuve goæi (ciù ò mêno 600 mm d'ægoa a l'ànno), co-e precipitaçioìn ch'én concentræ d'ötùnno e de primavéia. A çitæ a se diferénsia da-o rèsto do Piemónte pò-u sò clìmma ciù continentâle. I invèrni, a caxón do gràn nùmero de giórni de néggia, són ciù fréidi (co-ina média a zenâ de +0.4 gràddi), méntre e stæ són afôze ma ciù sécche e con ciù giórni de Sô: lùggio, ch'o l'é o méize ciù câdo, o regìstra 'na tenperatûa média de +24 gràddi e sôlo 32 milìmetri d'ægoa, raxón pi-â quæ o l'é o ciù sécco de l'ànno ascì.

Stöia

Etæ antîga

Prìmma da dominaçión romànn-a, a zöna a l'êa òcupâ da unn-a de popolaçioìn di Lìguri Antîghi, i Statiellates, ch'én stæti sotomìssi vèrso a fìn do sécolo III prìmma de Crìsto, co-a conquìsta da coscì dîta Gàllia Cizarpìnn-a, integrâ inte l'ànno 42 prìmma de Crìsto tra e provìnse centrâli da repùbrica e de manimàn romanizâ.

Inti prìmmi ànni de l'inpêro gh'é fòscia stæto a fondaçión di doî pàixi de Roverêto e de Bergòggio. Co-a chéita de Rómma e pasòu o moménto da dominaçión ostrogöta, inte l'etæ di longobàrdi a región a l'êa aministrâ pe mêzo de "córte" e, in particolâ, da quélla de Maréngo. Chi, into sécolo VIII, l'é stæto tiòu sciù da-i longobàrdi a coscì dîta tôre de Teodolìnda.

Etæ de Mêzo

Inte l'ànno 774, o contròllo in sciâ región o l'é pasòu a-o régno di Frànchi, moménto a-o quæ o doviéiva remontâ a fondaçión da córte de Roverêto, che ciù tàrdi a l'à avûo 'n ròllo centrâle inta fondaçión da çitæ. Into 962 o rè de Germània, l'Ötón I de Sasònia, o l'à conquistòu o régno d'Itàlia, creàndo o Sâcro Inpêro Romàn. A ògni mòddo, i lìberi comùn inta Cianûa Padànn-a àivan conservòu 'na grànde outonomîa, pagàndo de tàsce a l'inperatô sôlo quand'o l'êa in viâgio inta región. O Federîgo Barbaróssa, ch'o l'amiâva de cangiâ sta scitoaçión chi, o l'à dónca decîzo de creâ a diêta de Roncàggia e, inte l'ànno 1162, o l'à destrûto Milàn, un di comùn ciù inportànti. I âtri comùn àn coscì decîzo de métise insémme inte 'n'aleànsa, a Lîga Lonbàrda, con l'òbietîvo de sarvâ a sò outonomîa.

Pe poéise scontrâ co-o Barbaróssa, a Lîga a l'à decîzo de fondâ 'na nêuva civitas, conpìndo 'n àtto che a l'época o l'êa 'n privilêgio escluxîvo de l'inperatô. A región identificâ pe l'òcaxón a l'é stæta o teritöio de Roverêto, scitoòu da-arénte a-e tære do Marchexâto do Monferòu, aleòu stréito de l'inperatô, e in sciâ confloénsa tra o Tànaro e o Bórmia, poxiçión ch'a se poéiva difénde de lengê. A çitæ a l'é stæta popolâ con de génte da-i pàixi d'in gîo e fortificâ gràçie a de finànse concèsse do comùn de Zêna. A-i 3 de màzzo do 1168 i tréi cónsoi da Civitas Nova àn firmòu a Lödi l'adexón a-a Lîga Lonbàrda e, doî ànni dòppo, a çitæ a l'é stæta òfèrta a-o Pàppa Lisciàndro III, ch'o l'à pigiâ cómme un di sò féodi e, coscì, o l'à mostròu o sò arénbo a-a lòtta di comùn cóntra l'inpêro. O nómme da Civitas Nova o l'é stæto dónca cangiòu a Lisciàndria, pe métte in ciæo a sò apartenénsa a-o Stâto Pontifìccio.

A provocaçión di comùn a l'é ariêscîa inte sò intençioìn, co-o Barbaróssa ch'o l'é defæti chinòu into Régno d'Itàlia inte l'ànno 1174 e, dòppo ch'o l'àiva destrûto Sûza e òtegnûo a réiza de Àsti, a-i 29 d'òtôbre o l'à comensòu o blòcco de Lisciàndria. A ògni mòddo, i lisciandrìn àn rexistîo a-i atàcchi inperiâli pe l'invèrno intrêgo, co-o Barbaróssa che, aprêuvo a l'inandiâse vèrso a çitæ de l'ezèrcito da Lîga Lonbàrda, a-i 12 d'arvî o l'à dispòsto de levâ o blòcco. E dôe armæ se són incontræ a Montebèllo, dónde no l'àn conbatûo ma s'é provòu a inandiâ de tratatîve de pâxe. Aprêuvo a-o faliménto do negoçiâto, gh'é stæto a gràn batàggia de Legnàn, co-a batòsta de l'ezèrcito de l'inpêro. A tùtte e mainêe o contròllo in sce Lisciàndria, co-e dispoxiçioìn do tratâto de pâxe de Costànsa, o l'é pasòu pròpio a l'inperatô, ch'o gh'à cangiòu o nómme a Cesarea (ò Kaiserstadt, in tedésco).

Raprezentaçión alegòrica da çitæ de Lisciàndria, in sciâ mancìnn-a, e Bergòggio, in sciâ drîta, con into mêzo o pónte de légno in sciô Tànaro. Miniatûa da-o Codex Astensis da fìn do sécolo XIV, conservòu inte l'Archìvio Stòrico do Comùn de Àsti.

Inte l'ànno 1193 o féodo da çitæ o l'é pasòu a-o Bonifàçio I do Monferòu. A ògni mòddo, quàrche ànno dòppo, i lisciandrìn se són ribelæ a l'outoritæ inperiâle, abandonàndo o nómme Cesarea e aleàndose con Àsti e Verçèlli, co-a questión ch'a s'é destrigâ pe mêzo de l'arbìtrio di comùn de Milàn e de Piaxénsa. L'é dónca comensòu 'na trêgoa tra Lisciàndria e o Marchexâto do Monferòu, no sénsa de nêuve ratèlle e de âtre aleànse. Insémme a Verçèlli, a çitæ de Lisciàndria a l'à pigiòu pàrte a-a batàggia de Casei Gerola into 1213 e a-a destruçión do Cazâ into 1215. Inte st'òcaxón chi i sordàtti lisciandrìn àn pigiòu da-o dòmmo do Cazâ e relìche di Sànti Evâzio, Natâle e Proiétto, ciù dôe stàtoe de latón de 'n galétto e de 'n àngiou, mìsse in çìmma a-e pìsse da catedrâle liscindrìnn-a. A goæra co-o Monferòu a l'é tórna comensâ into 1228, quànde o Bonifàçio II o s'é aleòu con Àsti pe atacâ Lisciàndria. A ògni mòddo l'intervénto da segónda Lîga Lonbàrda, ch'a l'àiva blocòu Monbarùsso, o l'à fîto portòu a-a réiza do marchéize.

Inta segónda meitæ do sécolo XIII o panoràmma polìtico piemontéize o l'é cangiòu co-e amîe d'espansción di Angioìn. Insémme a bén bén d'âtri comùn, Lisciàndria a l'à decîzo de nominâ cómme capitànio da çitæ o Ghigèrmo VII do Monferòu. A tùtte e mainêe i çitén de Àsti, lô ascì sotomìssi a-o Ghigèrmo, into 1291 àn promìsso a-i lisciandrìn 'n tagión de 85.000 fiorìn d'öo in càngio da catûa do marchéize. Atræto a Àsti co-ina scûza, o Ghigèrmo o l'é stæto mìsso in prexón e fæto moî de fàmme quàrche méize dòppo. O sò fìggio, o Zâne I, o l'à atacòu Àsti pe repìcco, conquistàndola, ma o l'é mòrto sénsa erêdi into 1303. O Càrlo II d'Angiò o l'à profitòu da scitoaçión pe conquistâ e çitæ a sùd do Tànaro, creàndo a contêa de Piemónte.

Into 1345, dòppo a sò vitöia inta batàggia de Gamenâio, o Marchexâto do Monferòu e o comùn de Milàn se són spartîi e tære di Angioìn, con Lisciàndria ch'a l'é pasâ sott'a-a proteçión do Luchìn Viscónti. Into 1391, dòppo avéi goâgnòu a batàggia de Lisciàndria, o Giàn Galiàsso Viscónti o l'é ariêscîo a unî i sò teritöi into Ducâto de Milàn. A sò figûa con de lóngo ciù potêri a l'à portòu i lisciandrìn a ribelâse into 1403. A rivòlta a l'é stæta batûa da-o capitànio cazaléize Bonifàçio Càn, che into méntre o l'à restitoîo e relìche di sànti portæ vîa da-o Cazâ doî sécoli prìmma. O capitànio, ch'o l'amiâva de creâ a sò scignorîa, o s'êa fæto nominâ governatô de Lisciàndria ma o l'é mòrto into 1412 e a çitæ a l'é tornâ sott'a-o contròllo dirètto di Viscónti. Into 1417 o Féipo Màia Viscónti, pe métte fìn a-e ratèlle tra ranpìn e mascheræ, o l'à creòu o partîo da Câza Ducâle, fàndoghe intrâ di nòbili de tùtte dôe e façioìn, a-i quæ o consegnâva 'n stémma in comùn e 'na ciàssa dónde arecanpâse.

Con l'estinçión, inte l'ànno 1447, da cazàdda di Viscónti, i milanéixi àn diciaròu o nasción da Repùbrica Anbrêuxànn-a. Alôa o Càrlo de Valois, dùcca d'Orléans e governatô de Àsti ch'o credéiva d'avéi di dirìtti in sciô ducâto, o l'à decîzo d'atacâ e tære milanéixi, pigiàndo e fàndo caciâ zu i castélli de Anón e de Felisàn. I lisciandrìn, sott'a-a goìdda do Bertomê Coleoìn, àn però levòu o blòcco a Bòsco Maréngo e batûo i astigén, fæto ch'o l'à segnòu a fìn de rivendicaçioìn di Orléans.

Etæ modèrna

O pónte covèrto into sécolo XVII, êuio in sce téia de anònimo

Tra i sécoli XVI e XVII, con l'aministraçión do coscì dîto contâdo de Lisciàndria, a çitæ a l'é restâ inti domìnni de Milàn, andàndo aprêuvo a-i sò fæti stòrichi: a-o coménso i Sfòrsa àn mìsso tórna in pê o ducâto, che però o saiâ òcupòu ciù vòtte da-i françéixi, ch'àn sachezòu Lisciàndria ascì into seténbre do 1527, e che in sciâ fìn o l'é diventòu 'na provìnsa spagnòlla. Inti ànni da sotomisción a Milàn e, dòppo, a-a Spàgna, a çitæ a l'à pèrso l'outonomîa avûa scìnn-a da-a sò fondaçión; pe cóntra o moménto de stabilitæ o gh'à però permìsso de svilupâse cómme inportànte céntro comerciâle tra Zêna, co-o sò pòrto, e a Lonbardîa. A-o pónte in sciô Tànaro, inandiòu do 1455 pe voéi do Françésco Sfòrsa, gh'é stæto azónto into sécolo XVII 'na nêuva pavimentaçión e 'n téito de covertûa.

A çitæ a l'é stæta interesâ da-a goæra frànco-spagnòlla, co-o blòcco into 1657 di ezèrciti de Frànsa, goidòu de l'Armàndo de Borbón, e de Mòdena, sott'a-a goìdda do Françésco I d'Èste, che però o l'é falîo, con Lisciàndria ch'a l'é restâ spagnòlla.

Into 1707, co-a goæra de sucesción spagnòlla, Lisciàndria a l'é stæta òcupâ da l'ezèrcito inperiâle, comandòu da-o prìnçipe Eogénio. A-a fìn do conflìtto o tratâto de Utrecht o n'à decîzo l'anesción a-o ducâto de Savöia. A poxiçión stratégica da çitæ, a-i confìn co-a Lonbardîa oustriàca, a l'à portòu o Vitöio Medêo II a fâghe constroî bén bén de fortificaçioìn, co-ina grànde fortéssa da-a fórma a stélla ch'a l'àiva pigiòu o pòsto do pàize de Bergòggio. A batòsta inta batàggia de Basignànn-a e o sucescîvo blòcco françéize da nêuva çitadélla àivan mìsso in dificoltæ i piemontéixi inti ànni da goæra de sucesción oustrìaca, che però àn cangiòu l'éxito da canpàgna inta batàggia de Piaxénsa.

Etæ contenporània

Lisciàndria in sce 'na màppa do sécolo XVIII

Inta prìmma canpàgna d'Itàlia, vosciûa da-a Frànsa rivolusionâia, gh'é stæto l'òcupaçión françéize da çitadélla. L'ezèrcito rùscio, pàrte da segónda coaliçión e sott'a-o comàndo de l'Aleksandr Vasil'evič Suvorov, o l'à scorîo de chi i françéixi inte l'ànno 1799. Co-a vitöia do Napolión inta segónda canpàgna d'Itàlia, terminâ con l'avoxâ batàggia de Maréngo ch'a l'é stæta conbatûa pròpio into teritöio lisciandrìn, o ducâto de Savöia intrêgo o l'é però finîo inte moén di françéixi. L'anesción ofiçiâ a-a Frànsa a l'é de doî ànni dòppo, into 1802, con Lisciàndria ch'a l'é stæta diciarâ capolêugo do dipartiménto de Maréngo. O Napolión o l'à vosciûo di gréndi travàggi architetònichi a-a çitæ, che n'àn bén bén cangiòu l'âia: a çitadélla a l'é stæta anpliâ méntre a vêgia catedrâle gòtica a l'é stæta caciâ zu pe fâ o pòsto a quélla nêuva, progetâ segóndo o gùsto neoclàscico. L'antîgo galétto de latón conquistòu a-o Cazâ o l'é stæto mesciòu in sciô palàçio do Monicìpio, méntre l'àngiou o l'é scentòu inte quélli ànni. Co-a fìn do Prìmmo Inpêro, into 1814 a çitæ a l'é stæta conquistâ da-i oustriàchi e, a-i 30 de màzzo de quéllo ànno, co-o tratâto de Parìggi a l'é tornâ inti domìnni do ducâto de Savöia.

A rivòlta do Piemónte do màrso 1821, nasciûa inte l'ànbito di möti do 1820-1821, a l'é partîa da Lisciàndria, co-i rivoltôxi, sott'a-a goìdda do Santorre di Santarosa, ch'àivan pigiòu o contròllo da çitadélla. Co-a faliménto da rivòlta, o Càrlo Felîçe o l'à decîzo de cédde a-e prescioìn de l'inpêro oustrìaco, ch'o l'àiva za propòsto a-o rè de Sardégna 'n'òcupaçión preventîva da çitadélla pe contrastâ di möti, e ch'o l'amiâva de pigiâ o contròllo in scê tære scìnn-a Lisciàndria, co-e trùppe oustrìache che ghe són restæ pe doî ànni. A l'inprinçìpio do Nêuveçénto l'é comensòu a demoliçión da çénta de miâge da çitæ, terminâ inti ànni sciusciànta do sécolo XX.

Inte l'ànno 1847 Lisciàndria a l'é stæta inglobâ into régno de Sardégna ma, co-a vitöia oustrìaca inta goæra do 1848-1849 e l'armistìçio de Vignâle, l'Òustria a l'àiva tórna òtegnûo o permìsso d'òcupâ a çitadélla, scibén che pe no goæi aprêuvo a-e prescioìn de Frànsa e Inghiltæra. Inti ànni da goæra o govèrno sàrdo, pe poîa de 'n atàcco oustrìaco, o l'àiva comandòu de levâ a covertûa a-o pónte, pe fâ ciù fîto a caciâlo zu s'o foîse stæto necesâio. Into méize d'òtôbre do 1869, a çitæ a l'é diventâ o capolêugo de unn-a de prìmme quàttro provìnse piemontéixi.

Co-e prìmme ferovîe e o svilùppo di comèrci inta región, vèrso a fìn de l'Eutoçénto Lisciàndria a l'àiva pigiòu 'na gràn inportànsa. Pi-â sò poxiçión into mêzo tra Torìn, Milàn e Zêna, l'é comensòu a crésce a popolaçión, con l'espansción da çitæ e o svilùppo de sò indùstrie, con de inpréize avoxæ cómme i cosmétichi Paglieri, i profùmmi Gandini e, sorviatùtto, a Borsalino, co-a sò produçión de capélli ch'a l'é conosciûa inte móndo intrêgo. Into 1891, l'é stæto inougoròu o nêuvo pónte in sciô Tànaro, de moìn e prîe. Da-i 25 de lùggio do 1899 a çitæ a l'é stæta o prìmmo capolêugo de provìnsa a êse governòu da 'na zónta a magiorànsa socialìsta. Inta segónda goæra mondiâle a l'à patîo di gròsci dànni inti bonbardaménti aérei, méntre a sò sinagöga a l'é stæta sachezâ e in pàrte demolîa.

Into dòppo goæra, Lisciàndria a l'é andæta aprêuvo a-i fæti da zöna, vegnìndo interesâ da-o gràn svilùppo do coscì dîto boom econòmico; pe cóntra gh'é stæto di pezànti fæti de cronàca a sfóndo polìtico tìpichi de quélli ànni, cómme a rivòlta inta prexón da çitæ, tra o 9 e o 10 de màzzo do 1974, ch'a l'àiva caxonòu 7 mòrti e 14 inciagæ, a coscì dîta "strâge de Lisciàndria". Pe de ciù, inte 'na cascìnn-a d'in gîo a-a çitæ gh'é stæto e prìmme riunioìn do grùppo de Bregàdde Rósse e o sequèstro Gancia.

A-i 6 de novénbre do 1994, Lisciàndria a l'é stæta corpîa da 'na pezànte aluvión, ch'a l'à interesòu sorviatùtto de zöne rescidençiâli, spécce i quartê Òrti, Roverêto, Bergòggio, Bórgo Çitadélla, Astûi e Sàn Michê, ciù de âtre fraçioìn, caxonàndo a mòrte de ùnze persónn-e. Da-o 1998 a l'é unn-a de sêde, insémme a Novâra e Verçèlli, de l'Universcitæ di stùddi do Piemónte de Levànte "Medêo Avogàdro". Into 2001 l'é stæto inougoròu 'n nêuvo pónte in sciô Tànaro, o pónte Tiçiàn, e o pónte Çitadélla o l'é stæto tórna reconstruîo, into 2016.

Scìnboli

O stémma de Lisciàndria

O stémma de Lisciàndria o l'é tòsto contenporànio a-a fondaçión da çitæ, vegnìndo çernûo into 1175 a-a fìn do blòcco do Barbaróssa.

Con decrétto do càppo do govèrno n. 3059-6 do 6 de màrso do 1941, o stémma ofiçiâ de Lisciàndria o l'é coscì descrîto:

«D'argénto a-a crôxe de rósso, contornòu da dôe ràmme de rôve e d'öféuggio, agropæ da 'n nàstro da-i coî naçionâli; arénbi: doî grifoìn a-o naturâle, contraranpànti, co-e tèste gjæ e-e âe desccegæ; mòtto: Deprimit Elatos Levat Alexandria Stratos; corónn-a da Çitæ.»

I arénbi, dónca, són a-o naturâle, sàiva a dî fùlvi inta pàrte bàssa a lión, o trónco e-e sànpe, e maroìn inte quélla ciù èrta a àgogia, âe e sànpe. A l'inprinçìpio i arénbi êan doî àngei ma, into 1814, a-o sò pòsto gh'é stæto mìsso di grifoìn.

Segóndo 'na teorîa a crôxe róssa a l'é 'n rimàndo a-o stémma de Milàn, adotòu da di bèlli comùn ch'êan inta Lîga Lonbàrda méntre, pe di âtri studiôxi, sta crôxe chi a vêgne da 'n prezénte fæto da-o Pàppa Lisciàndro III a-a çitæ a-o conferiménto do ius episcopale: il Vexillum Beati Petri, pròpio de giànco a-a crôxe de rósso.

A descriçión do confaón a l'é, pe cóntra:

«Dràppo de giànco, a-a crôxe de rósso, co-o bórdo do cànpo, delimitòu da 'n fî de rósso, caregòu da scrîta inti caràteri romén do mæximo Deprimit Elatos Levat Alexandria Stratos.»

Abitànti

Evoluçión demogràfica

Abitànti censîi

Minorànse forèste

Pe l'ISTAT, a-i 31 de dexénbre do 2019 a Lisciàndria gh'êa 14.379 rescidénti forèsti, sàiva a dî o 15,4% da popolaçión.

Pòsti de interèsse

Màppa da Ciàssa Reâ de Lisciàndria, d'ancheu Ciàssa da Libertæ, inta meitæ do sécolo XVIII con, a-o céntro, a catedrâle vêgia de Sàn Pê

Architetûe religiôze

• Catedrâle di Sànti Pê e Màrco
• Gêxa da Biâ Màia Vèrgine Sónta
• Gêxa da Biâ Màia Vèrgine de Gràçie
• Gêxa do Cheu Inmacolòu de Màia
• Gêxa de Màia Santìscima da Mizericòrdia
• Gêxa da Biâ Màia Vèrgine do Monseròu
• Gêxa de Sàn Baodolìn
• Gêxa de Sàn Goudénçio
• Gêxa de Sàn Giàcomo da Vitöia
• Gêxa de Sàn Zanìn
• Gêxa de Sàn Zâne Evangelìsta
• Gêxa de Sàn Giöxèppe
• Gêxa de Sàn Loénso
• Gêxa de Sàn Pîo V
• Gêxa de Sàn Ròcco
• Gêxa de Sànta Màia do Càrmo
• Gêxa de Sànta Màia de Castéllo
• Gêxa de Sànta Luçîa
• Gêxa di Sànti Antönio e Giâxo
• Gêxa di Sànti Sebastiàn e Dalmàsso
• Gêxa de Sàn Stêva
• Gêxa da Biâ Màia Vèrgine de Lorêto
• Gêxa do Santìscimo Nómme de Màia
• Gêxa de Sànta Varénn-a
• Gêxa da Biâ Vèrgine do Rozâio
• Santoâio de Nòstra Scignôa de Lourdes
• Santoâio do Sâcro Cheu
• Santoâio de Sàn Giàcomo
• Sinagöga de Lisciàndria

Architetûe civîli

O Palatium Vetus, un di ciù antîghi da çitæ

• Palatium Vetus
• Palàçio do Monicìpio ò Palàçio Rósso
• Palàçio Ghilìn
• Palàçio Cùtica de Casìnn-e
• Palàçio de Giustìçia
• Palàçio Goàsco
• Palàçio do Monferòu
• Palàçio de Pòste
• Palàçio da-o Pósso
• Palàçio Proéi de Rovagnàsco
• Câza Borsalìn
• Èrco de Triónfo
• Galerîa Goèrci
• Pónte Çitadélla
• Vìlla Goèrci

Architetûe militâri

Vìsta aéria da Çitadélla

• Çitadélla de Lisciàndria
• Cazèrma Valfré de Bónzo
• Fórte Bórmia
• Fórte Ferovîa
• Fórte Àcqui

Muzêi

• Muzêo Cìvico: stramuòu inta nêuva sêde a-o Palàçio Cùtica de Casìnn-e, gh'é conservòu doî preçiôxi aràsci fiamìnghi do sécolo XVII, o polìttico de l'Incoronaçión da Vèrgino do Gandorfìn da Rorêto, i paraménti sâcri do Pàppa Pîo V e i corâle da lê comiscionæ pò-u convénto de Sànta Crôxe de Bósco Maréngo, 'na coleçión archilògica de l'etæ pre-romànn-a e romànn-a e de òpere dedicæ a-o Napolión Bonapàrte e a-a batàggia de Maréngo.
• Muzêo etnogràfico da Ganbarìnn-a
• Tiâtro de scénse, formòu da-e dôe seçioìn do Muzêo de scénse naturâle e do Planetâio
• Marengo Museum, dedicòu a-a batàggia de Maréngo
• Muzêo do Færo
• Muzêo do Capéllo Borsalìn: drénto a-o Palàçio Borsalìn, o gh'à 'na sâla dónde gh'é conservòu tùtti i canpioìn di capélli prodûti da l'inpréiza da-o 1857 scìnn-a-a giornâ d'ancheu.
• Muzêo "Alessandria città delle Biciclette" (AcdB): inougoròu into 2016 into Palàçio Monferòu, dedicòu a-a stöia da biciclétta in çitæ e a-i canpioìn che chi àn comensòu a corî.

Economîa

Lisciàndria a l'é 'n inportànte céntro de indùstrie mecàniche, alimentâre, poligràfiche, chìmiche e pi-â fabricaçión tradiçionâle de capélli, coscì cómme pi-â lavoraçión de l'argénto. Inte l'ànno 2012 o comùn de Lisciàndria o l'à diciaròu o disèsto finançiâio.

Coltûa

Instruçión

Bibliotêche

L'intrâ a-a bibliotêca cìvica

• Bibliotêca Cìvica "Francesca Calvo", fondâ into 1806
• Bibliotêca de l'Archìvio de Stâto de Lisciàndria, fondâ into 1940
• Bibliotêca Diocezànn-a do Semenâio Vescovîle, fondâ da-o vésco de Lisciàndria Giuseppe Tommaso de Rossi tra o 1774 e o 1776 e avèrta ségge a-i seminarìsti che a-i leteræ de l'época, raxón pi-â quæ a l'é diventâ 'na bibliotêca pùblica
• Bibliotêca do Conservatöio statâle de mûxica "Antonio Vivaldi", fondâ into 1941
• Bibliotêca de l'Institûto pi-â stöia da rexisténsa e da socjêtæ contenporània inta provìnsa de Lisciàndria, fondâ into 1978 drénto a-o Palàçio Goàsco
• Bibliotêca do grùppo archiològico do Bàsso Piemónte, fondâ into 1990
• Bibliotêca do dipartiménto de scénse e inovaçión tecnològica e do dipartiménto de scénse giurìdiche e econòmiche de l'Universcitæ di Stùddi do Piemónte de Levànte "Amedeo Avogadro", fondâ into 1993
• Bibliotêca de l'inpréiza tiatrâle lisciandrìnn-a, fondâ into 1986
• Bibliotêca de l'uspiâ civîle di Sànti Antönio e Giâxo, fondâ into 1902 drénto a l'uspiâ civîle da çitæ
• Bibliotêca Popolâre "Serafino Bruna", fondâ into 1914

Schêue

Da-o 1998 Lisciàndria a l'é, insémme a Novâra e Verçèlli, unn-a de sêde de l'Universcitæ do Piemónte de Levànte. In particolâ, chi gh'é trèi di sètte dipartiménti che fórman l'atenêo: quéllo de Scénse e Inovaçión Tecnològica, o dipartiménto de Lézze e Scénse Polìtiche, Econòmiche e Sociâle, o dipartiménto di Stùddi pe l'Economîa e l'Inprèiza e quéllo di Stùddi Umanìstichi. Pe de ciù, a Lisciàndria gh'é unn-a de sêde destacæ do Politécnico de Torìn.

Pe l'instruçión segondâia de segóndo gràddo gh'é o stòrico licêo clàscico "Giovanni Plana", 'n licêo scentìfico e 'n institûto superiôre formòu de âtri licêi e institûti técnichi. In sciâ fìn, a Lisciàndria gh'é 'n conservatöio dedicòu a l'Antönio Vivâdo, fondòu a-i 30 de dexénbre do 1858.

Tiâtri

O Tiâtro Comunâle

• Tiâtro Comunâle, erêde di ciù antîghi tiâtri de Palàçio Goàsco e Monicipâle
• Tiâtro Sàn Françésco
• Cîne-Tiâtro Lisciandrìn
• Cîne-Tiâtro Ànbra
• Tiâtro Parvum
• Tiâtro Louêio Sociâle

Cuxìnn-a

E pitànse tìpiche da çitæ de Lisciàndria, fêua de quélle in comùn co-a tradiçión piemontéize, són:

• i rabatòn, sàiva a dî di rolò de spinàsci, rechéutto e erbétte, bogîi inte l'ægoa câda e dòppo gratinæ a-o fórno con formàggio, bitîro e sàrvia
• o polàstro a-a Maréngo, condîo con di gànbai de sciùmme e êuve, ch'o pìggia o nómme da-a famôza batàggia de Maréngo
• 'na versción da fainâ dîta, in lisciandrìn, bela cauda, ch'a s'é difûza inta çitæ pe mêzo a-i stréiti ligàmmi stòrichi tra a cianûa e o mâ

Tra i dôsci tìpichi, tutelæ co-a denominaçión comunâle d'òrìgine, gh'é o Lacabòn, fæto con l'amê e o giànco d'êuvo e de tradiçión vendûo a-e fèste de Sànta Luçîa e de Sant'Antönio; i canoncìn, i bignè, a trifolâ, i amarétti, a polénta dôçe de Maréngo, i meardìn, i galinòtti a-o rómme, i mandrugnin, i nugatélli, a tórta albanéize e i farciò.

Manifestaçioìn

• Concórso Internaçionâle de Chitâra Clàscica "Michê Pitalûga"
• Festivàl Internaçionâle de Mûxica "Echos. I Luoghi e la Musica"
• Festivàl de mûxica "PianoEchos. Settimane pianistiche internazionali in Monferrato"
• Bienâle de poêxîa de Lisciàndria
• Rievocaçión stòrica da Batàggia de Maréngo
• Salón do beschéutto
• Alè Chocolate
• Salón do Dôçe e Sòu
• Mötoradùn Internaçionâle Madonìnn-a di Centòuri

Comunicaçioìn

Tranvài elétrico e caròsse a noêzo in atéiza inta Ciàssa Vitöio Manoælo II, òua Ciàssa da Libertæ

Stràdde

Lisciàndria a l'é servîa da-e outostràdde A21 e A26 pe mêzo di cazélli ciamæ Alessandria Est, Alessandria Ovest e Alessandria Sud, da-a stràdda statâle 10 Padànn-a de Sótta, da-a stràdda statâle 35 bis di Zôvi e da-a stràdda provinsâle 83.

Ferovîe

A staçión de Lisciàndria a l'é 'n inportànte gróppo in sciâ ferovîa Torìn-Zêna e capolìnia de quélle pe Piaxénsa, pe Novâra, pe Pavîa, pe Cavallermaggiore, pe Oâ e pe Sàn Giöxèppe de Câiro. A l'é servîa da trêni regionâli de Trenitalia inte l'ànbito do contræto de servìçio co-e regioìn Ligùria e Piemónte, ciù che da convòlli a lónga distànsa, de lóngo de Trenitalia. Pe de ciù, gh'é de staçioìn ciù picìnn-e a-o servìçio de fraçioìn de Cantalô, Spinétta e Valmadónna.

Tra i sécoli XIX e XX, gh'êa 'na ræ de tranvài ascì, formâ da-a tranvîa Lisciàndria-Âtavìlla, in ativitæ tra o 1883 e o 1935, Lisciàndria-Cazâ, in servìçio tra o 1880 e o 1935, e Lisciàndria-Sâle, in ativitæ tra o 1880 e o 1933.

Ariopòrti

L'ariopòrto de Lisciàndria, intitolòu a-o capitànio Massimo Bovone, o se trêuva a nòrd da çitæ e o gh'à 'na pìsta de èrba ch'a l'é lónga 640 mêtri. No gh'é de servìççi pasagê de lìnia.

Traspòrto pùblico

A çitæ a l'é servîa da 'na ræ de outolìnie gestîe da-a socjêtæ AMAG Mobilità-Linee.

Tra o 1913 e o 1952 a gh'é 'na ræ urbànn-a de tranvài, gestîa da-a Società Anonima Elettricità Alessandrina (SAEA), che ciù tàrdi a l'é stæta sostitoîa da unn-a de filobi, a sò vòtta soprèssa into 1974.

Aministraçión

O Palàçio do Monicìpio

Sudivixoìn

A-a giornâ d'ancheu, a çitæ de Lisciàndria a l'é spartîa inte çìnque circoscriçioìn, formæ da nêuve quartê e quatòrze fraçioìn in tùtto.

██ Lisciàndria Nòrd ██ Céntro ██ Eoropìsta ██ Lisciàndria Sùd ██ Fraschétta

Binelàggi

• Argenteuil, da-o 1960
• Hradec Králové, da-o 1961
• Karlovac, da-o 1964

• Rosario, da-o 1988
• Alba Iulia, da-o 1990

• Gerico, da-o 2004
• Siracusa, da-o 2016

Galerîa d'inmàgine

• 
  A faciâta de l'antîga catedrâle de Sàn Pê, caciâ zu into 1803
• 
  A gêxa de Sànta Màia de Castéllo, unn-a de ciù antîghe da çitæ
• 
  L'èrco de Triónfo inta Ciàssa Matteotti
• 
  Vìsta da staçión feroviària de Lisciandria
• 
  In plâtano secolâ, dîto o "plâtano de Napolión"

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Lisciandria

Conligaménti estèrni

• (IT) Scîto ofiçiâ, in sce comune.alessandria.it. URL consultòu o 13 agòsto 2023.