Pâxo

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

O Pâxo (prononçiòu /’pa:ʒu/, contraçión de l'antîga paròlla Parâxo, /pa’ɹa:ʒu/) o l'é un di ciù inportànti cazaménti stòrichi e muzêi da çitæ de Zêna, za sêde do duxægo de l'antîga Repùblica.

A faciâta do Pâxo ch'a s'avànsa in sce ciàssa Mateòtti.

Lasciòu in abandón pe tànto ténpo e dêuviòu cómme sêde di scàgni giudiçiâi prìmma da costruçión, inti ànni setànta, do nêuvo palàçio de Giustìçia in Portöia, o l'à vìsto finî o sò restàoro in òcaxón de "Colonbìadi" do 1992, òrganizæ pe festezâ o Cristòffa Cónbo e i çinqueçénto ànni da scovèrta de l'América.

O l'òspita a-o ciàn nòbile inportànti móstre d'àrte, dibàtiti e convêgni (òrganizæ inte sâle afrescæ do Gràn Conséggio e do Consegétto) e, inti cortîli e pòrteghi, bitêghe e pónti de resciöo. O palàçio o l'é gestîo da l'institoçión "Genova Palazzo Ducale Fondazione per la Cultura" ch'a l'à spartîo i spàççi in numerôze fonçioìn. Drénto peu acapitâ di fæti contenporaniaménte ascì inte di spàççi dedicæ. Drénto o palàçio gh'é e sêde ascì de tànte asociaçioìn colturâli. Into 2001 gh'é stæto, rionîi a congrésso, i càppi de Stâto e de govèrno vegnûi a Zêna pò-u G8.

Stöia

E òrìgine

E arcâte da lögia di Aboéi.

A costruçión do Pâxo a coménsa a-a fìn de sécolo XIII quànde, dòppo a vitöia cóntra Pîza (into 1284 a-a Melöia) e cóntra Venéçia (into 1298 a Córsola), Zêna a vedéiva crésce a sò poténsa militâre e econòmica into Mediterànio. Inte quélli ténpi a Çitæ a l'êa òrganizâ in bâze a-a Conpagna Communis, ch'a nominâva i Capitànni do Pòpolo. Ma scìnn-a-o 1291 i Capitànni e i âtri raprezentànti do Comùn no gh'àivan 'na sêde pròpia ma êan òspitæ into Palàçio de l'Arçivéscovo ò inte câze di Döia e di Fiéschi ch'êan li dâ-arénte.

Into 1291 i Capitànni do Pòpolo Corâdo Döia e Òbèrto Spìnoa àn acatòu i cazaménti di Döia che s'avansâvan in sce quélle ch'anchêu són a Montâ de l'Arçivescovâto e Stràdda de Tomâxo Réggio e tréi ànni dòppo l'é stæto acatòu ascì o confinànte Palàçio do Bèrto Fiéschi, ch'ò l'àiva 'na tôre dòppo ciamâ “Grimaldìnn-a” e za dêuviòu cómme sêde di Capitànni do Pòpolo a comensâ da-o 1272 dòppo l'ezìlio de l'aristocràtico. A fuxón de sti cazaménti chi a l'à portòu a-a realizaçión do Palàçio di Aboéi, do quæ se védde ancón ancheu 'na pàrte da lögia ch'a da in Stràdda de Tomâxo Réggio.

No gh'é testimoniànsa de inmàgini ezàtte de comm'o l'êa o palàçio inte quéllo perîodo, ma segóndo a ricostruçión fæta da l'Orlàndo Gròsso, ch'o n'à curòu o restàoro inti ànni trénta do sécolo XX, o dovéiva avéi 'na ciànta a fórma de trapéçio, co-o fiànco sùd vèrso Stràdda de Tomâxo Réggio lóngo 44 métri, o fiànco nòrd de 50 mêtri, o fiànco de ponénte in sciâ Montâ de l'Arçivescovâto de 20 mêtri e o fiànco de levànte de 36 mêtri. O dovéiva êse èrto quæxi 25 métri e spartîo in sce tréi cién, di quæ o ciàn terén o gh'àiva 'n pòrtego e in scî cién de d'âto gh'êa di barcoìn a quàttro avertûe. In mêzo a-o prospètto sùd gh'êa a töre Grimaldìnn-a èrta sêi cién.

O Trexénto e o Quatroçénto

O palàçio, che co-a nòmina do prìmmo Dûxe de Zêna o Scimón Bocanéigra, o l'àiva pigiòu o nómme de "ducâle", o l'à subîo 'na série de trasformaçioìn a comensâ da-a segónda meitæ do sécolo XIV pe voentæ do Dûxe Tognòtto Adórno. O cazaménto o l'é stæto ingrandîo con l'azónta de nêuvi fabricâti a levànte, pe formâ 'na spéce de “C” in gîo a quélla ch'ancheu a l'é ciàssa Mateòtti, e a nòrd, scinn-a-a òcupâ 'n spàçio corispondénte a l'atoâle còrpo centrâle. I cangiaménti vosciûi da l'Adórno no àn cangiòu l'intrâta prinçipâ do palàçio ch'a l'à continoòu a êse in sciâ Stràdda de Tomâxo Réggio.

'Na nêuva e inportànte trasformaçión a gh'é stæta vèrso a meitæ do sécolo dòppo co-a costruçión da coscidîta "cortìnn-a", in fabricâto ch'o dovéiva òspitâ a goarnixón, ch'o colegâva i fiànchi a levànte e a ponénte de Ciàssa Mateòtti, co-o trasformâ coscì a ciàssa inte 'n cortîle fortificòu e co-o fâ diventâ o palàçio 'na spêce de fortéssa do potêre izolòu da-o rimanénte da Çitæ. No se sa de precîzo quànde l'é stæto fæto a "cortìnn-a", ma a nòmina into 1470 de 'n "Capitànio da Pòrta do Palàçio" a fa pensâ che alôa a costruçión a fîse finîa. De fæti, co-a realizaçión da nêuva seçión l'é stæto seròu l'intrâta de Stràdda de Tomâxo Réggio e a nêuva a l'é stæta mìssa into mêzo da nêuva costruçión.

O fabricâto do Vanón

O ciàn nòbile do palàçio: 1) Salón do Gràn Conséggo; 2) Salón do Consegétto; 3) Scîto do Dûxe; 4) Capélla.

Into sécolo XVI e rifórme vosciûe da l'Andrîa Döia àivan cangiòu a strutûa polìtica da Çitæ, ch'alôa a l'êa governâ da 'n Gràn Conséggio de quatroçénto senatoî e da 'n Consegétto, e o Dûxe o no l'êa ciù elètto a vìtta ma o restâva in càrega sôlo doî ànni. A coæ d'avéi 'na sêde ch'a fîse spêgio de l'aotoritæ e de l'òrganizaçión geràrchica da scignorîa, insémme a-a necescitæ de 'na fortéssa ch'a tegnìsse o govèrno a-o redòsso di manézzi e di córpi de stâto, àn portòu o senâto a incaregâ l'architètto Andrîa Cerézola - dîto o Vanón - de ristruturâ do tùtto o palàçio.

O Vanón o l'à unîo e trasformòu l'insémme di cazaménti medievâli e di despægi fabricâti tiæ sciù in ténpi sucescîvi inte 'n palàçio-fortéssa in stîle convençionâle. Lê o l'à fæto o grànde cortîle a ciàn terén, covèrto da 'n vòrto a padigión in sciô quæ s'àrvan doi cortîli con pòrteghi, e l'inponénte scalón ch'o pòrta a-o ciàn de d'âto dónde gh'é i pòsti de rapresentànsa, o salón do Gràn Conséggio e quéllo do Consegétto e-e stànsie do Dûxe. In ciù o l'à ingrandîo a cortìnn-a che serâva Ciàssa Mateòtti e a difendéiva l'intrâta do palàçio, co-o tiâla sciù de tréi cién e co-o dotâla de drénto de 'na lögia ch'a dovéiva avéi dôe fonçioìn, de pasaténpo pe-i sordàtti da goarnixón e de tribùnn-a pe-i spetatoî che de li poéivan ascìste a-e çeimònie e a-e manifestaçioìn che se fâva into cortîle do palàçio.

Inte l'ànno 1700 l'é stæto ordinòu 'n grànde concórso pe-e decoraçioìn de sâle do Gràn Conséggio e do Consegétto, finançiæ da-a famìggia di marchéixi Giustinién, a-o quæ àn parteçipòu i ciù inportànti pitoî zenéixi do ténpo, o Doménego e o Pòulo Gêumo Piöla, o Loénso De Feræ, o Doménego Parödi, scibén chi-â quèsti gh'é stæto preferîo o bolognéize Marcantonio Franceschini e o napolitàn Francesco Solimena.

L'incéndio do 1777

Nêuvi e inportànti travàggi de trasformaçión són stæti fæti into 1778, dòppo ch'a-i 3 de Novénbre de l'ànno prìmma 'n violénto incéndio o l'àiva distrûto a ciù pàrte do cortîle centrâle do cazaménto, do quæ s'êa sarvòu sôlo o pòrtego a ciàn terén e o scalón ch'o pòrta a-o ciàn nòbile.

Pi-â ricostruçión l'é stæto ordinòu fîto 'n concórso, a-o quæ l'é stæto invitòu a parteçipâ o Giàcomo Màia Gagîni, o Grigheu Petóndi e o Manoælo Andrîa Tagiafîghe, ch'êan i ciù avoxæ architétti de Zêna de quélli ténpi. Ma o concórso o l'é stæto goagnòu da l'architétto ticinéize Simone Cantoni, sponciòu a parteçipâghe da sò fræ Gaetano, ch'o l'à pensòu a 'na faciâta de màrmo ch'a l'é un di prìmmi ezénpi de stîle neoclàscico a Zêna. I travàggi de ricostruçión són andæti avànti da-o 1778 a-o 1783 sott'a-o contròllo do Gaetano Cantoni e óltre a-a faciâta l'é stæto rifæto in stîle neoclàscico i saloìn do Gràn Conséggio e do Consegétto, di quæ e covertûe in légno êan stæte danezæ da l'incéndio. E nêuve covertûe són stæte fæte de moìn, perché fîsan a-o segûo into câxo de nêuvi incéndi.

L'Eutoçénto e o Nêuveçénto

O fiànco estèrno do Pâxo, quéllo vèrso a Ciàssa Nêuva (ancheu Ciàssa Mateòtti) e ch'a l'ascondéiva a-a vìsta a faciâta neoclàscica, coscì comm'a l'êa inta prìmma meitæ do sécolo XIX (Aquerèllo do Pasquâ Doménego Cangiâxo).

O 1815, con l'anesción a-o Régno de Sardégna, o l'é stæto a fìn da Repùblica de Zêna e o palàçio o l'à pèrso a sò fonçión de sêde do govèrno e i sò locâli són stæti dêuviæ cómme àole giudiçiâie, scàgni e archìvvi cómme nêuva sêde da magistratûa, ròllo ch'a l'à mantegnûo scìnn-a-o 1975.

Inti ànni quarànta do mæximo sécolo, inti travàggi pe rifâ a Stràdda de Sàn Loénso, l'é stæto caciòu zu a cortìnn-a ch'a serâva a ciàssa d'àrme do palàçio e a faciâta do Simone Cantoni a l'é stæta mostrâ a-a Çitæ. Dötréi ànni dòppo, into 1861, l'inzegnê do Génio Civîle Ignàçio Gardélla poæ o l'à travagiòu a-a ristruturaçión di fiànchi laterâli ch'êan in gîo a-a Ciàssa Mateòtti, e o l'à alargòu e retificòu o fiànco a ponénte, e rifæto e faciâte di doî cazaménti.

'Na nêuva stagión de restàori a gh'é stæta inti prìmmi dêx'ànni do sécolo XX a òpera de l'Òrlàndo Gròsso. I sò intervénti ciù inportànti àn rigoardòu e faciâte in sce Stràdda de Tomâxo Réggio, dónde l'é stæto portòu a-a lûxe, segóndo a politìca neomedievalìsta d'alôa, a lögia di Aboéi e âtri tòcchi di cazaménti medievâli ch’êan stæti covèrti da-o Vanón co-îna lìscia faciâta convençionâle, e a faciâta in sce Ciàssa De Feræ, ch'a l'é stæta do tùtto ristruturâ e tórna pituâ.

O fiànco de levànte in sce Ciàssa Mateòtti.

Into 1942 o palàçio o l'é stæto in pàrte danezòu, tra o còrpo centrâle e o fiànco de ponénte, inte un di bonbardaménti da Çitæ fæto da-i Aleæ inta Segónda Goæra Mondiâle.

Da-o restàoro do 1992 a-a giornâ d'ancheu

O palàçio o l'à avûo 'n conplêto intervento de restàoro ch'o l'é finîo into 1992 in òcaxón de "Colonbiàdi", pe màn de l'architétto zenéize o Gioâne Spàlla. Sto restàoro o l'à çercòu de valorizâ e architetûe do Çinqueçénto do Vanón, comò-u pòrtego a cópola, e into mæximo ténpo de conservâ i travàggi de prìmma che fâvan pàrte da stöia do cazaménto, cómme a faciâta in sce Ciàssa De Feræ e i repèrti medievâli portæ tórna a-a lûxe da l'Òrlàndo Gròsso ch'o l'àiva modificòu a strutûa do Vanón.

Dòppo o restàoro, o palàçio o l'é stæto avèrto a-o pùblico e destinòu a muzêo e palàçio da coltûa. A comensâ da-i 8 de Frevâ do 2008 o palàçio o l'é gestîo da-a "Genova Palazzo Ducale Fondazione per la Cultura". Óltre dötræ ativitæ comerciâli o l'òspita regolarménte manifestaçioìn, conferénse e inportànti móstre d'àrte.

Into 2001 into Pâxo s'é tegnûo e rionioìn do vèrtice do G8 de Zêna.

Descriçión

O de fêua

Nasciûo co-o métte insémme dötréi cazaménti medievâli e ingrandîo inti sécoli co-a costruçión de nêuvi fabricâti, o palàçio o gh'à 'na ciànta iregolâre ch'a crêuve 'n'àrea de quæxi trenteçinquemìlla mêtri quadrâti e 'n stîle despægio fra e vàrie faciâte. O l'é mìsso a-o confìn do Cèntro stòrico in çìmma a-a colìnn-a de Sàn Doménego, dâ-arénte a-o Dòmmo de Sàn Loénso e a-o Palàçio de l'Arçivescovâto, e se ghe peu intrâ atravèrso l'intrâta prinçipâ in Ciàssa Mateòtti, dónde gh'é a faciâta neoclàscica do Simone Cantoni, ò atravèrso e intrâte de levànte in sce Ciàssa De Feræ.

I palàççi medievâli

I pontétti aérei tra a Stràdda de Réggio e a Monta de l'Arçivescovâto.

I fabricâti ciù antîghi do palàçio són quélli do fiànco de ponénte che s'avànsan in sce Stràdda de Tomâxo Réggio e in sciâ Montâ de l'Arçivescovâto e ch'êan o Palaçio di Aboéi e o Palàçio do Bèrto Fiéschi, co-a töre Grimaldìnn-a. Di cazaménti medievâli se védde, in sciâ faciâta vèrso a Stràdda de Tomâxo Réggio, e arcâte òvâli da lögia do Palàçio di Aboéi e de Palàçio Fiéschi. Ste arcâte són a quæxi doî mêtri d'artéssa rispètto a-o ciàn da stràdda, a caxón de l'asbasciaménto do terén fæto into sécolo XI pe permétte o colegaménto co-a Stràdda de Sàn Loénso, e són stæte rifæte da l'Òrlàndo Gròsso into sò restàoro do 1935. Prìmma quélla in sciâ Stràdda de Tomâxo Règgio a l'êa 'na faciâta convençionâle fæta da-o Vanón into sécolo XVI, parçialménte tiâ zu da l'Òrlàndo Gròsso pe ricuperâ e architetûe medievâli ch'êan sótta segóndo i cànoni da restaoraçión ch'a l'êa de mòdda alôa. I travàggi do Gròsso àn rigoardòu ascì inportànti travàggi de consolidaçión de stànsie intèrne, necesâi a caxón de l'indebolîse da faciâta, e l'avertûa de barcoìn a quàttro avertûe pi-â ciù pàrte fìnte perché no conbaxâvan co-e strutûe intèrne.

Detàlio da faciâta convençionâle in sciâ montâ do Fóndego.

In corispondénsa de l'interseçion tra a Stràdda de Tomâxo Réggio e a Montâ de l'Arçivescovâto se peu védde doî pónti picìn pe l'âia, dîti “pontétti”, che servîvan a colegâ i scîti do Dûxe do Pâxo co-o Pâxétto e co-o Dòmmo, de mòddo chò-u Dûxe e i âtri Fonçionâi poêsan spostâse sénsa chinâ in sciâ stràdda.

E faciâte convençionâli

E faciâte in sciâ Monta de l'Arçivescovâto e in sciâ Montâ do Fóndego, a prìmma a ponénte e a segónda a nòrd do palàçio gh'àn ancón pi-â ciù pàrte e caraterìstiche convençionâli di travàggi fæti a-o fìn do sécolo XVI da-o Vanón. Són èrte faciâte lisce, sénsa decoraçioìn e covèrte da 'na crósta de miâgia ciæa, dónde s'àrve 'na rîga de barcoìn, quæxi tùtti retangolâri che, amiàndole, permétan de trovâ façilménte a poxiçión de stànsie intèrne. Into mêzo da faciâta in sciâ Montâ do Fóndego gh'é tréi làrghi barcoìn a èrco, che ìndican o balòu in çìmma a-a prìmma rànpa de scâe che pòrtan a-o ciàn nòbile. A-i fiànchi de quéste e a 'n'artéssa magiô de âtre barconêe a èrco són in corispondénsa di baloéi tra e segónde e-e tèrse rànpe do scalón.

A faciâta in sce Ciàssa De Feræ

A faciâta in sce Ciàssa De Feræ.

A faciâta ch'a s'avànsa in sce Ciàssa De Feræ a l'à subîo inportànti cangiaménti inti travàggi de restàoro fæti da l'Òrlàndo Gròsso inti prìmmi dêx'ànni do sécolo XX. Prìmma di travàggi di Gròsso a se prezentâva cómme 'na faciâta lìscia intonacâ, dónde se vedéiva e tràcce de afréschi do Seteçénto. O Gròsso o l'à rifæto a faciâta in stîle clàscico, co-o regolarizâ e avertûe e con métile drénto a 'n schêma de colònne e âtri eleménti architetònichi pituæ. In ciù l'é stæto avèrto e pòrte pe colegâ a ciàssa co-o pòrtego drénto a-o palàçio.

A faciâta pituâ into 1938, a l'êa pi-â ciù pàrte spèrsa a-o moménto do restàoro do 1992. Into restàoro l'é tórna stæto ripristinòu a decoraçión do Gròsso, ma co-o spostâ vèrso l'èrto e træ pòrte de mòddo che fîsan a-a mæxima artéssa do cortîle intèrno dónde s'avansâvan. A faciâta a l'é dispòsta in sce doî livélli articolæ da 'na pitûa pe decoraçión. A-o ciàn terén gh'é, óltre a-e træ avertûe sorvadîte, rialsæ rispétto a-a ciàssa e che se peu arivâghe co-îna cùrta scainâ, 'na série de barconêe ch'àn sórvia 'n barconétto. O livéllo ciù èrto o gh'à o mæximo schêma do ciàn terén, co-îna nêuva série de barconêe e de barconétti.

A faciâta in sce Ciàssa Mateòtti

A faciâta neoclàscica in sce Ciàssa Mateòtti.

A vìsta de sùd-òvest do còrpo centrâle, ch'a s'àrve in sce Ciàssa Mateòtti, a móstra l'inponénte faciâta neoclàscica vosciûa da-o Simone Cantoni dòppo l'incéndio do 1777. Scibén che sta pàrte chi, scìnn-a-o 1834, a l'é stæta l'intrâta prinçipâ do palàçio, ma a l'êa ascôza a-a vìsta da-a cortìnn-a ch'a serâva a ciàssa e a s'é posciûa védde sôlo dòppo chi-â cortìnn-a a l'é stæta tiâ zu.

In vixitatô do 1818 o descrîve a sto mòddo chi l'inpresción che se gh'à da faciâta dòppo avéi pasòu a cortìnn-a e êse intræ inta ciàssa d'àrme intèrna:

«Intræ into cortîle se peu amirâ a bèlla faciâta formâ da doî stîli dòrico e iònico, con éutto colònne dógge de stùcco mìsse sórvia di pêdestàlli de màrmo giànco, e 'na galerîa con baléuistri de màrmo giànchi lâ ascì. Éutto stàtoe quélle ascì de stùcco són mìsse a-o de d'âto inte di nìcci e, in sciâ corónn-a do cazaménto, 'n mùggio de troféi mìssi in corispondénsa [...]. A ciàssa davànti, ö sæ o cortîle, o l'é lóngo e làrgo duxénto e ciù pàrmi (ö sæ 50 mêtri). A faciâta prinçipâ co-îna sôlo pòrta d'intrâta a l'é gjâ a mêzogiórno ò ciufîto a-o lebéccio. Da-o cortîle sciù pe'na scâ maestôza che a-i pê a gh'à doî pêdestàlli de màrmo dond'e gh'êa e gròsse stàtoe de l'Andrîa Döia e do Gioâne Andrîa sò nêvo - a prìmma do fiorentìn Montorsoli e l'âtra do Taddeo Carlone, into 1797 tiæ zu da-o pòpolo aragiòu - s'ìntra into pòrtego atravèrso 'na gròssa pòrta ferâ mìssa inte 'n grànde èrco e tùtto covèrto de màrmi giànchi [...]»

(Anònimo vixitatô do 1818)

A faciâta do Cantoni a l'é costroîa in artéssa in sce tréi livélli e a móstra 'na rigorôza scimetrîa rispètto a-a lìnia verticâle che l'atravèrsa o portón, mìssa in evidénsa da-i doî coî di eleménti de màrmo e de quélli de stùcco lùcido.

A-o lìvéllo bàsso sórvia 'n séucou de prîa róssa de Veréssi s'alsàn éutto cóbie de colònne che spòrzan da-a miâgia in fìnto bugnâto e fæto de stùcco lùcido. Fra e colònn-e s'àrvan sêi gréndi barcoìn con sórvia âtretànti barconétti, che dàn lûxe a-o pòrtego intèrno, e into mêzo 'n inponénte portón a èrco con dôe àrve feræ ciavæ. I caraterìstichi martélli a fórma de tritón són stæti aröbæ into 1980 e són stæti sostitoîi da de còpie.

A pòrta vèrso l'intrâta 'na rànpa fæta da 'na scainâ centrâle de màrmo, mìssa in lìnia co-o portón, e dôe rànpe laterâli de prîa e de moìn, seræ in sciô fiànco estèrno da 'na baléuistra, che dàn l'idêa d'abrasâ a scainâ centrâle. A-i fiànchi da scainâ de màrmo gh'é doî gréndi pêdestàlli de màrmo dónde 'na vòtta gh'êa e monumentâli stàtoe de l'Andrîa Döia e de sò nêvo o Gioâne Andrîa Döia. E stàtoe, fæte a prìmma da-o Giovanni Montorsoli into 1540 e a segónda da-o Taddeo Carlone into 1601, són stæte tiæ zu inta ribelión do 1797 e, dòppo 'n restàoro, són stæte mìsse in çìmma a-a prìmma rànpa do scalón che da-o pòrtego o pòrta a-o ciàn nòbile. In sciô pêdestàllo a ponénte gh'é stæto mìsso 'na làpide p'aregordâ o studénte grêgo Kōstas Geōrgakīs ch'o s'é amasòu in fàccia a-o palàçio into 1970 pe protestâ cóntra a scitoaçión polìtica grêga d'alôa.

Particolâre do stémma do Régno de Sardégna mìsso in çìmma a-a faciâta dòppo l'anesción de Zêna do 1815

O segóndo livéllo òrizontâle da faciâta, corispondénte a-o ciàn nòbile, o l'é separòu da-o prìmmo livéllo da 'n frîxo e 'na cornîxe de màrmo sormontæ da 'na baléuistra quésta ascì de màrmo e a repìggia i eleménti do lìvéllo de sótta, co-ê éutto cóbie de colònne sporzénti e-e miâge in fìnto bugnâto, o quæ cô e profonditæ són mêno acentoæ che in sciô ciàn de sótta p'avéi in mêgio efètto de prospetîva. Into progètto do Cantoni a sèrie de colònne a dovéiva avéi a dùplice fonçión de decoraçión da faciâta e de contrafòrti pe-e strutûe intèrne. Tra e colònne gh'é sètte làrghi barcoìn, e træ de mêzo con sórvia 'n fìnto barconètto.

A-o tèrso livéllo, tórna separòu da quèllo prìmma da 'n frîxo, cornîxe e baléuistra de màrmo, o móstra in corispondénsa de colònne in bàsso 'na série de éutto pilàstri ch'àn di nìcci dónde gh'é âtretànte stàtoe e sormontæ da di grùppi de scultûe dónde into mêzo, in lìnia co-o portón d'intrâta, spìcca o stémma de Zêna.

I fiànchi laterâli

E dôe costruçioìn che sêran a levànte e a ponénte a Ciàssa Mateòtti són stæte ristruturæ into 1861 da l'inzegnê Ignàçio Gardélla poæ, dòppo a demoliçión da cortìnn-a ch'a serâva o fiànco meridionâle do palàçio. E faciâte de tésta de dôe costruçioìn són stæte tórna costroîe a imitaçión da faciâta do Cantoni, co-in làrgo séucou a-o de sórvia do quæ se îsan doî órdini de colònne sporzénti, tra e quæ spìcan i barcoìn e a miâgia tùtta in fìnto bugnâto, méntre e faciâte laterâli che dàn in sce Ciàssa Mateòtti són sôlo intonacæ.

A Tôre Grimaldìnn-a

A tôre Grimaldìnn-a de néutte.

A bâze da tôre.

A tôre Grimaldìnn-a, into Trexénto ciamâ "Tôre do pòpolo" a s'îsa a-o de sórvia da Lögia di Aboéi in sciâ faciâta che da in Stràdda de Tomâxo Réggio. No l'é dæto savéi quànde a l'é stæta costroîa: segóndo l'Òrlàndo Gròsso, ch'o l'à ristruturâ a-i prìmmi do sécolo XX e o l'à portâ tórna probabilménte a comm'a l'êa into Trexénto, a sò costruçión a l'é conpréiza fra o 1298 e 'n pitìn ciù in la do 1307; âtri stòrichi, comò-u Pòggi, pénsan che se tràtte de unn-a de tôre de diféiza da çénta de miâge do sécolo X. Con tùtta probabilitæ a tôre a l'é do 1291 e a fâva za pàrte do Palàçio di Fiéschi quànde quésto o l'é stæto acatòu pe fâne a sêde di Capitànni do Pòpolo into 1294. O nómme de Grimaldìnn-a peu dâse ch'o derîve da unn-a de çèlle che gh'êa drénto.

A tôre a l'é èrta sètte cién. I prìmmi quàttro in bàsso fàn pàrte de l'intèrno do Palàçio di Fiéschi e i tréi in èrto s'àlsan a-o de sórvia do palàçio. O prìmmo ciàn o prezénta o bugnâto ch'o créuve tùtto o livéllo in bàsso do Palàçio Fiéschi e 'n recénte barcón retangolâre. O segóndo ciàn, cómme tùtto o rimanénte palàçio, o móstra 'na decoraçión a strìsce giànche e néigre ch'a l'é pægia into tèrso ciàn ascì. A sti doî livélli s'àrve, in sciâ faciâta in sce Stràdda de Tomâxo Réggio, in barcón a quàttro avertûe, in càngio in sciô quàrto ciàn, de moìn a vìsta cómme quélli dòppo, o móstra 'n barcón a træ avertûe. A comensâ da-a meitæ do quìnto ciàn, in sciô quæ gh'é 'n barcón a 'n'avertûa, a tôre a se lìbera da-a strutûa do palàçio. O sèsto ciàn, o móstra 'n grànde barcón a 'n'avertûa in sciâ faciâta ch'a da in sce Stràdda de Tomâxo Réggio e in scî âtri tréi fianchi 'n barcón a dôe avertûe. Quésto o gh'à 'na corónn-a de træ série d'archétti pénscili fæti into 1539, che separàn a costruçión mediêvale da l'ùrtimo ciàn, tiòu sciù a-i prìmmi do sécolo XVII. Scìn da-o Medioêvo in sce l'ùrtimo ciàn da tôre gh'êa 'na stànsia pi-â canpànn-a e gh'é stæto tànte canpànn-e despæge scìnn-a-o 1941, quànde, inta Segónda Goæra Mondiâle, quélla che gh'êa a l'é stæta fûza pe fâ di canoìn. Into 1980 l'é stæto fæto 'na nêuva canpànn-a e mìssa in sciâ tôre pe voentæ de l'Asociaçión “A Conpàgna”, cómme aregòrda 'na làpide mìssa a-i pê da tôre.

L'intèrno

O scalón co-o stémma da Repùblica de Zêna.

Particolâre do portón.

L'intrâta prinçipâ vèrso l'intèrno do palàçio o l'é 'n grànde portón ch'o s'avànsa in sce Ciàssa Mateòtti e o pòrta a-o pòrtego fæto da-o Vanón. Da li se peu montâ o scalón in màrmo ch'o pòrta a-o ciàn de d'âto ò arivâ a ponénte a-e scâe che colêgan tùtti i cién do cazaménto. Ste scâe chi, dîte "stràdda apéiza", són stæte progetæ da l'architétto Gioâne Spàlla into restàoro do 1992 e mìsse inte zöne danezæ inti bonbardaménti do 1942. Ste scâe a cagòllo són in âsâ e tegnûe sciù da 'n scistêma de tiànti colegòu a 'n trâve fæto a ræ e o se svilùppa lóngo tùtti i quarànta mêtri d’artéssa do cazaménto pe permétte d'andâ a-i vàrri livélli, da-o ciàn interòu da cistèrna grànde scìnn-a-e prexoìn e a-a tôre Grimaldìnn-a.

I cién interæ

Se se chìnn-a zu pi-â "stràdda apéiza" s'arîva a doî livélli ciù in bàsso do palàçio, che són sott'a-o ciàn do pòrtego a vòrto. O ciù bàsso di doî livélli o l'é dîto da “grànde cistèrna”, o pòsto ciù notévole de sto ciàn chi recuperòu into restàoro do 1992. Se tràtta de 'na grànde sâla ch'a l'é mìssa in corispondénsa do cortîle grànde do ciàn terén, sormontòu da vòrti a croxêa che s'apògian in sce éutto pilàstri de prîa. In òrìgine a l'êa a ciù grànde de træ cistèrne d'ægoa do palaçio, mìssa in mòddo d'arechéugge e ægoe do cortîle grànde de d'âto, e insémme a-e cistèrne gh'êan sott'a-o cortîle picìn e sott'a-a ciàssa d'àrme, o dovéiva aseguâ l'aprovixonaménto de l'ægoa do palàçio into câxo de 'n asédio. O restàoro de sto pòsto chi e di âtri locâli do ciàn o l'à permìsso de fâ de inportànti scovèrte archiològiche in sciâ stöia do palaçio, cómme tòcchi de cazaménti medievâli incorporæ inte miâge do palàçio do Çinqueçénto e-e fondaménta de 'n grànde torión do bàsso Medioêvo do quæ no se savéiva nìnte.

Montàndo 'n ciàn s'arîva a-o livéllo de Ciàssa Mateòtti e into ciàn de sótta do pòrtego. Chi gh'é e stànsie de l'antîgo Palàçio do Comùn e do Palàçio di Aboéi, do quæ se peu védde e arcâte da lögia da-a Montâ de l'Arçivescovâto. In corispondénsa da cistèrna grànde de sótta e pròpio sott'a-o cortîle grànde gh'é a "Sâla do moniçionê" (ö sæ o magazinê incaregòu de àrme), 'na grànde sâla con vòrto a croxêa tegnûa sciù da éutto pilàstri de prîa, mìssi in corispondénsa di pilàstri do ciàn de sótta. I pilàstri són sormontæ da capitélli de fórme despæge, chò-u Vanón a l'à riutilizòu co-o recuperâ o materiâle da demoliçión de strutûe medievâli. Sto locâle da prìmma o l'êa dêuviòu cómme magazin no sôlo de àrme e de muniçioìn, da-e quæ o pìggia o nómme, ma ascì pe tegnîghe éuio, vìn, legnàmme, cómme stàlla e cómme remìssa pe letêe e bùscioe.

De fiànco a-a sâla do moniçionê e sott'a-o pòrtego con vòrto gh'é e stànsie do sotopòrtego quélle ascì con vòrto a croxêa e tegnûe sciù da pilàstri de prîa. Cómme a sâla de prìmma sti spàççi chi êan da prìmma dêuviæ cómme magazìn pe tùtto quéllo che poéiva servî a l'aotonomîa do palàçio into câxo de 'n asèdio e dòppo o restàoro do 1992 són dêuviæ cómme spàççi d'espoxiçion pe móstre e manifestaçioìn. A-i locâli se ghe peu arivâ, óltre che co-a "stràdda apéiza", atravèrso de pòrte che s'àrvan diretaménte in sce Ciàssa Mateòtti.

O ciàn terén e i cortîli

O pòrtego do Vanón.

O locâle ciù notévole do ciàn terén o l'é o grànde pòrtego a vòrto, fæto da-o Vanón a-a fìn do sécolo XVI, sott'a-o quæ s'arîva dòppo avéi pasòu o grànde portón ch'o s'avànsa in sce Ciassa Mateòtti. O l'é 'n spàçio de 43 mêtri de longhéssa e 17 de larghéssa, covèrto da 'n vòrto a padigión intonacòu de giànco e tegnûo sciù a-e estremitæ da 'na rîga de quàttro colònn-e ch'a fa vegnî in cheu 'na véia insciâ da-o vénto.

Pe tegnî sciù o vòrto o Vanón o l'à dêuviòu 'n teâ de tiànti de færo, che no se védan perché covèrti da di moìn, fæta da «'n'àsta òrizontâle tangénte in çìmma da pàrte de d'âto da strutûa e da dôe àste diagonâli de rinfòrso fisæ a l'àrva do vòrto». Sta ténica de «ciâve ascôze» a l'é stæta dêuvia da-o Vanón in âtre pàrte do palàçio ascì.

O cortîle grànde.

A levànte e a ponénte o pòrtego a vòrto o l'é afiancòu da doî cortîli scovèrti, ciamæ rispetivaménte cortîle picìn e cortîle grànde, fæti lô ascì in stîle convençionâle da-o Vanón.

O cortîle grànde, a ponénte, o l'é mìsso a-o de d'âto da cistèrna grànde e da sâla do moniçionê, e o ne còpia a fórma e-e dimenscioìn, e o l'é circondòu in sce tréi fiànchi da 'n pòrtego co-o vòrto a bótte tegnûo sciù da 'na série de colònn-e che finìscian con capitélli d'órdine dòrico. Inti cànti do pòrtego gh'é 'na strutûa con træ colònn-e uniê fra de lô da 'n architrâve ch'o têgne sciù o vòrto a bótte. O restàoro do 1992 o l'à fæto scrovî, a-e spàlle de colònne inti cànti, 'na sèrie di nìcci a àbside che da sécoli êan stæte muæ. A-o ciàn de d'âto gh'é 'na lögia ch'a còpia a strutûa do pòrtego de sótta, conpréixi i nìcci e-e colònne unîe da l'architrâve inti cànti, co-a diferénsa che-e colònne finìscian con capitélli iònichi in càngio che dòrichi.

O cortîle picìn.

O cortîle picìn, a levànte, de fórma quadrâta, o l'é lê ascì circondòu in scî quàttro fiànchi da 'n pòrtego tegnûo sciù da colònne dòriche, che fórman con quéllo do pòrtego a vòrto e do cortîle grànde, mìsse in lìnia e unn-e a-e âtre, 'na prospetîva de segûo efètto.

Into restàoro do 1992 o ciàn de pasàggio do cortîle o l'é stæto portòu in èrto, pe portâlo tórna a-o mæximo livéllo do ciàn terén. Pe quésto l'é stæto eliminòu dötréi scæn ch'o gh'àiva mìsso l'Òrlàndo Gròsso into 1935, quànde l'é stæto avèrto e træ pòrte che portàn diretaménte in Ciàssa De Feræ e l'é stæto permìsso tórna a costruçión di vòrti do pasàggio da cistérna de sôtta ch'êan stæti caciæ zu inti travàggi de realizaçión de nêuve avertûe. E avertûe vèrso Ciàssa De Feræ, lô ascì són stæte portæ vèrso l'èrto a a-o de fêua l'é stæto fæto 'na scainâ de colegaménto co-o livéllo da ciàssa.

O paviménto do cortîle grànde.

O paviménto di doî cortîli, rifæto into restàoro coscì cómme l'àiva fæto o Vanón, o l'é formòu da 'na grixélla de làstre de prîa de Finâ, che unìscian fra de lô e colònn-e do pòrtego, e drénto gh'é di setoî fæti con moìn rósci e mìssi a rèsca de pèscio. O paviménto do pòrtego a vòrto o l'é stæto rifæto co-o recuperâ pàrte do paviménto de prìmma de lavàgna e con l'alternâghe di moìn pe realizâ 'n diségno giométrico pægio a quéllo do vòrto de sórvia. Tra e colònne do cortîle grànde se peu védde doî luxernæ che permétan a-a lûxe do sô d'arivâ a-a sâla do moniçionê de sótta.

Da prinçìpio i locâli do pòrtego e di cortîli êan dêuviæ ségge cómme pàrte do camìn çeimoniâle ch'o partîva da-a "cortìnn-a" ch'a serâva a ciàssa e a finîva co-o scalón ch'o pòrta a-o ciàn nòbile, che cómme pòsto de incóntro pe tratatîve polìtiche e incóntri burocràtichi. Inte stànsie in gîo a-i cortîli gh'êa i scàgni de despæge magistratûe da Repùblica Zenéize, comm'a Magistratûa di Inquixitoî do Stâto ò o Còrpo da Çitæ. I çitadìn gh'àivan ascì a poscibilitæ de prezentâ de denónçie anònime meténdo 'n bigétto inte 'na bùcca ch'a se peu védde ancón ancheu into pòrtego do cortîle picìn.

A riavertûa a-o pùblico do palàçio dòppo o restàoro à l'à çercòu de restitoî a-o pòrtego co-o vòrto a sò fonçión òriginâia de ciàssa covèrta, co-o dêuviâ i spàççi tùtto in gîo pe ativitæ comerciâli e colturâli, comm'a bigeterîa do palàçio, dôe bitêghe de lìbbri, in biteghìn, 'na sêde da Socjêtæ lìgure de Stöia pàtria dotâ de 'na rìcca bibliotêca specializâ e dötréi laboratöi divulgatîvi.

O ciàn nòbile

I rèsti de stàtoe de l'Andrîa Döia (da-a drîta) e do Gioâne Andrîa Döia (da-a mancìnn-a).

Into mêzo do pòrtego a vòrto, in fàccia a-o portón d'intrâta, pàrte o scalón do Dûxe ch'o pòrta a-o ciàn de d'âto. O scalón, òpera do Vanón, o l'é conpòsto da 'na prìmma rànpa de scæn de màrmo làrghi e bàssi che, arivæ in sciô balòu, o se spartìsce in dôe rànpe scimétriche che pòrtan a-o còrpo de levànte e a quéllo de ponénte do palàçio. In sciô balòu in çìmma a-a prìmma rànpa do scalón l'é stæto mìsso quéllo che rèsta de stàtoe de l'Andrîa Döia e do Gioâne Andrîa Döia che prìmma êan in sce doî pêdestàlli a-i fiànchi da scainâ d'intrâta do palàçio in Ciàssa Mateòtti.

A Madònna e i Sànti patroìn de Zêna che intercêdan co-a Trinitæ.

A rànpa da-a drîta a pòrta a-a lögia mìssa sórvia o cortîle picìn, do quæ a còpia a fórma e a poxiçión de colònne che, cómme into câxo da lögia sórvia a-o cortîle grànde, finisciàn con capitélli iònichi in càngio che dòrichi. De chi se peu andâ into spàçio prìmma òcupòu da-a sâla d'àrme, mìssa lóngo o fiànco de levànte do palàçio. Sti locâli chi êan colegæ a-a cortìnn-a ch'a serâva a ciàssa e pe de ciù êan colegæ a-a gêxa do Gexù li dâ-arénte co-in pontétto pe l'âia, tiòu zu inta ribelión do 1848. Con l'anesción da Çitæ a-o Régno de Sardégna o magazìn de àrme o l'é stæto trasformòu in sâle de rionión, destrûte inti bonbardaménti do 1944. Dòppo o restàoro do 1992 i spàççi òspitan e sâle de l'Archìvio Stòrico do Comùn de Zêna.

In çìmma a-a rànpa de scâe da-a drîta gh'é o maestôzo stémma da Repùblica de Zêna, travàggio do Doménego Fiazélla, cómme l'é confermòu da 'na riçevûa de pagaménto do 1638. A-o Fiazélla l'é atriboîo ascì l'afrésco da Madònna co-i Sànti Gianbatìsta, Zòrzo e Benàrdo che intercêdan co-a Trinitæ pi-â çitæ de Zêna ch'a l'é in çìmma a-a rànpa da-a mancìnn-a do scalón. Sto segóndo afrésco o l'é stæto comiscionòu vèrso o 1630 cómme ecs-vôto pi-â vitöia do 1625 de Zêna cóntra o ducàtto di Savöia e o se védde sôlo quànde se chìnn-a o scalón.

'Na vòtta in çìmma a-a rànpa da-a mancìnn-a s'arîva a-a lögia ch'a l'é sórvia o cortîle grànde, in sciâ quæ s'àrvan quélli ch'êan i locâli ciù aotorévoli do palàçio: i saloìn do Gràn Coséggio e do Consegétto, e stànsie do Dûxe e a capélla do Dûxe.

O scîto do Dûxe

E virtù cardinâli

E quàttro pitûe de Virtù cardinâli, mìsse inta sâla ch'a l'é inte 'n cànto do scîto do dûxe quand'a l'é stæta decorâ into 1771, són stæte fæte inta prìmma meitæ do sècolo XVII fòscia pò-u salón do Gràn Conséggio. I sogètti de pitûe, tùtti càreghi de scìnboli, són 'na metàfora de qualitæ chò-u govèrno da Repùblica o dovéiva avéi: comandâ con fòrsa ma con tànto sæximo e giudìçio o l'aviæ aseguòu a giustìçia pe-i çitadìn. A Fòrsa, pituâ da l'Andrîa Ansâdo into 1630, a móstra 'na figûa de dònna co-indòsso 'na coràssa e inta màn 'na ràmma de rôve (scìnbolo rispetivaménte da fòrsa fìxica e spiritoâle) e con a-o fiànco 'n lión. A Giustìçia do Gioâne Andrîa De Feræ, fòscia do 1620, a l'é raprezentâ segóndo a scinbologîa de quélli ténpi e a pitûa a l'é a còpia quæxi a-o spêgio de 'n'âtra pitûa do mæximo perîodo e do mæximo artìsta. A figûa de dònna in armatûa a têgne in màn 'na spâ e 'na bànsa e in scê zenógge 'n lìbbro co-o mòtto Inconcussa vigeat, intànto che derê a-e sò spàlle e a-i pê gh'é di scìnboli de pâxe e abondansa cómme apónto o còrno de l'abondànsa pìn de frûta, 'na pistòlla sciacâ sott'a-o pê e 'n bæ. A Tenperànsa, atriboîa a-o De Feræ ascì, a l'é do 1651 ma a crìtica a-a métte fra o 1620 e o 1630 e a dæta erâ a peu dipénde da-o fæto chi-â pàrte bàssa da pitûa a l'é stæta tórna pituâ in époche dòppo. Gh'é raprezentòu 'na figûa de dònna, vestîa con sobriêtæ ch'a vèrsa 'na bròcca d'ægoa, scìnbolo de senplicitæ e trasparénsa. O Giudìçio o l'é stæto pituòu da-o Doménego Fiazélla into 1630 e o raprezénta 'na misteiôza figûa de dònna bifrónte ch'a s'amîa into spêgio. Into realizâla o Fiazélla o l'é andæto aprêuvo de segûo a-e inlustraçioìn do perîodo, dónde e dôe fàcce són o scìnbolo da circospeçión e de l'aspertîxe caraterìstiche de chi à çervéllo. A Fòrsa, de l'Andrîa Ansâdo A Giustìçia, do Gioâne Andrîa De Feræ A Tenperànsa, do Gioâne Andrîa De Feræ

I fiànchi a nòrd e a ponénte do ciàn nòbile, tùtto in gîo a-a lögia, són ocupæ da-e stànsie do scîto do Dûxe. A comensâ da-o 1528, con l'instituçión do mandâto bienâle, i Dûxi êan, defæti, òbligæ a stâ drénto a-o palàçio pe tùtto o perîodo da sò càrega. O scîto da fìn do Çinqueçénto o l'é conpòsto da 'na série de stànsie comunicànti unn-a con l'âtra in sucesción, decoræ con richéssa in stîle rococò inte prìmme sâle e neoclàscico inte quélle dòppo.

A prìmma sâla, in sciô fiànco nòrd dâ-arénte a l'arîvo do scalón, a l'é decorâ con tapesàie òriginâli de papê stanpòu. In sciâ miâgia da-a mancìnn-a gh'êa 'na pòrta, ch'a l'é stæta muâ, ch'a portâva a 'na scâ p'andâ into mezanétto de sótta. Inte sti locâli, che se svilùpan lóngo i fiànchi a nòrd, ponénte e sùd do cortîle grànde, gh'é e âtre stànsie do scîto do Dûxe, conscideræ ciù ìntime e ciù còmode inti méixi ciù câdi ò ciù fréidi gràçie a-e spésse miâge, gh'êa pe de ciù e cuxìnn-e e-e stànsie do personâle de servìçio do palàçio, cómme l'armaròllo, o goardiàn da tôre, i uscêri e i pòrtaórdini. Dòppo o restàoro do 1992 into mezanétto, dónde se peu arivâghe co-a "stràdda apéiza" ascì, gh'é stæto mìsso dötréi scàgni do Comùn de Zêna e do Consòrçio ch'o gestìsce o palaçio.

A segónda e tèrsa sâla són decoræ con stùcchi indoæ into stîle rococò che raprezéntan e vìrtù cardinâli, trofêi d'àrme con bandêe, struménti muxicâli e béstie. Inta tèrsa sâla dovéiva êsighe de tapesàie e di aràssi e in sce 'n trofêo d'àrme gh'é a dæta do 1758, consciderâ cómme l'ànno da realizaçión de decoraçioìn de prìmme træ sâle.

A quàrta e quìnta sâla són e ciù grénde do scîto. A sâla ch'a l'é inte 'n cànto, ciamâ ascì "sâla do Dûxe" a l'é a ciù rìcca de tùtto o scîto e 'n cartìggio o ne dîxe chi-â sò decoraçión, dónde se peu notâ de infloénse neoclàsciche, a l'é do 1771, quànde l'êa Dûxe o Gianbatìsta Cangiâxo. Sórvia a pòrta gh'é quàttro pitûe do sécolo XVII che raprezéntan e Virtù Cardinâli, e into mêzo de miâge gh'é pòsto pe dötréi aràssi che raprezéntan E stöie do Mozè, fæti inta segónda meitæ do sécolo XVI da l'arasê fiamìngo Dionys Martensz in sce bòsse do Lùcco Cangiâxo, òua conservæ into palàçio Döia-Spìnoa. In sciâ sofîta, do tùtto decorâ con stùcco lùcido, gh'é 'n gròsso medagión dónde fòscia gh'é raprezentòu 'n'alegorîa da scovèrta de l'América da pàrte do Cónbo, vìsta in ciâve neoclàscica. E decoraçioìn de stùcco da sâla són òpera di lonbàrdi Alessandro Bolina e Bartolomeo Fontana. Inportànte inte sta sâla chi o camìn de màrmo giànco, decoròu con ciapélle de ceràmica de doî coî e ch'o l'à a mæxima etæ di stùcchi.

A decoraçión de stùcco da quàrta sâla, dîta ascì "antisâla do Dûxe", a sêgoe o mæximo schêma da sâla prìmma e a prezénta 'na sèrie de trofêi d'àrme che raprezéntan a poténsa militâre de Zêna. Tra e decoraçioìn de stùcco da sèsta sâla se ripropónn-e o têma de virtù cardinâli, e inte l'ùtima sâla, in càngio, gh'êa 'na vòtta 'na pòrta, dòppo muâ, ch'a portâva a-i pontétti pe l'âia sórva a montâ de l'Arçivescovâto, e ch'a metéiva in dirètta comunicaçión o palàçio co-o Pâxétto e co-o Dòmmo.

A Capélla do Dûxe

Gianbatìsta Carlón, A Màia Regìnn-a de Zêna. Afrésco in sciô vòrto da capélla.

Françésco Màia Scciafìn, artâ da capélla.

Particolâre co-a cantöia.

Dâ-arénte a-e ùrtime stànsie do scîto do Dûxe, con intrâta da-o cànto de sùd-òvest da lögia, gh'é a capélla do Dûxe. No tocâ da l'incéndio do 1777 e dai bonbardaménti, a gh'à e decoraçioìn òriginâli in stîle baròcco zenéize. O l'é 'n locâle de lùsso e de grànde efètto, dónde tùtto o vòrto e-e miâge són afrescæ pe çelebrâ e glòrie e i personàggi ilùstri da Repùblica de Zêna. Into mêzo da miâgia d'intrâta gh'é 'na rafiguraçión do Cristòffa Cónbo ch'o ciànta a crôxe into nêuvo móndo, co-a-i fiànchi, sórvia e pòrte che colêgan a sâla co-o scîto do Dûxe e co-a lögia, i ritræti di màrtiri zenéixi Orsicìn e Dexidêio. Ancón ciù in èrto gh'é i biâti Doménego da Zêna, Màia Vitöia De Fornæ Stræta, Lisciàndro Sòuli e dôe figûe de quæ no se lêze l'inscriçión.

In sciâ miâgia da-a drîta, co-e spàlle a l'intrâta, gh'é rafiguròu A préiza de Geruzalémme da pàrte do Ghigèrmo Inbriægo, fæto acapitòu inta Prìmma Croxâ, con tùtto in gîo i ritræti di biâti Iàcopo da Vâze e Lanfranchìn e di sànti Gioâne Böno e Valentìn. Sti afréschi chi, coscì cómme tùtti i âtri, són stæti fæti da-o Gianbatìsta Carlón tra o 1653 e o 1655 e són mìssi drénto di fìnti èrchi con colònne pituæ, travàggio do pitô inperiéize Giùlio Bénso.

Into mêzo da miâgia de frónte spìcca a pitûa de L'arîvo a Zêna de çénie do Batìsta, co-in gîo i sànti Bàrnaba, Bèrto, Catænn-a Fiésci-Adórno, i véscovi zenéixi Salomón e Ròmolo e 'n àngiou custöde.

O vòrto o l'é tùtto òcupòu da 'na rafiguraçión da Madònna invocâ da-i sànti protetoî de Zêna Zòrzo, Gianbatìsta, Loénso e Benàrdo. A Vèrgine a l'é raprezentâ cómme Regìnn-a de Zêna, coscì comm'a l'êa stæta proclamâ into 1637, intànto ch'a riçéive da dötréi àngei a corónn-a, e ciâve e o scéttro da Çitæ.

A miâgia in fóndo a-a sâla a l'é òcupâ da l'artâ de màrmo, circondòu da de vêe colònne quélle ascì de màrmo pæge a quélle pituæ in scê âtre miâge. Gh'é doî barcoìn tra e colònne de fiànco a l'àbside che fàn intrâ a lûxe de fêua pe inluminâ a stànsia. Prìmma, derê a l'artâ, gh'êa 'na pâa do Gianbatìsta Pàggi, regalâ da-o pitô mæximo a-a Çitæ into 1603, ch'a rafigurâva A Madònna co-o Banbìn tra i sànti Zòrzo e Gianbatìsta. Into sécolo XVIII a pâa a l'é stæta sostitoîa da 'na scultûa do Françésco Màia Scciafìn, ch'a rafigûra A Vèrgine Regìnn-a de Zêna.

O paviménto o gh'à 'na decoraçión baròcca realizâ con tascélli de màrmo coloræ.

O salón do Gràn Consèggio

O salón do Gràn Conséggio.

O salón do Gràn Conséggio o l'é a sâla ciù inponénte do palaçio e co-o salón do Consegétto dâ-arénte o l'òcupa tùtto o còrpo centrâle do cazaménto, a-o de d'âto do pòrtego. O salón che se védde ancheu o l'é quéllo sucescîvo a-a ricostruçión do Simone Cantoni do 1778, ma e dimenscioìn, 37 mêtri de longhéssa pe 16 mêtri de larghéssa, són quélle da "grànde sâla" fæta into Çinquçénto da-o Vanón p'achéugge i quatroçénto patrìççi che raprezentâvan o Gràn Conséggio da Repùblica de Zêna. Inte sta sâla chi vegnîva elètto o Dûxe e se ghe tegnîva e rionioìn ofiçiâli do Conséggio da Repùblica, ma se ghe fâva ascì de fèste, di bàlli e di spetàcoli de tiâtro.

O vòrto do salón do Gràn Conséggio.

L'incéndio do 1777 o l'à bén bén danezòu o ciàn nòbile do palàçio e-e strutûe di saloìn che són stæte rifæte da-o Cantoni l'ànno dòppo. Into salón do Gràn Consèggio o Cantoni o l'à incorporòu e tiòu sciù quéllo che restâva de miâge do Vanón e o l'à covèrto a sâla co-în'inponénte vòrto a padigión de moìn, ch’o l'aregòrda a cænn-a de 'n bàrco inversòu, in sostituçión da covertûa de légno de prìmma. Pe contrastâ l'aoménto do péizo do nêuvo vòrto l'é stæto fæto a faciâta neoclàscica in sce Ciàssa Mateòtti, e quæ colònne gh'àn a fonçión de contrafòrti pò-u salón dâ-arénte. Ma inti ànni i sponcioìn in scê miâge àn provocòu di dànni e 'na scugiæla da faciâta neoclàscica, e quésto o l'à caozòu l'indebolîse di vòrti di saloìn do Gràn Conséggio e do Consegétto. A consolidaçión de ste strutûe chi a l'é stæta fæta into restàoro do 1992 con l'inseriménto de tiànti d'âsâ inti sototéiti e inte miâge.

L’Alegorîa do Comèrcio di Lìguri do Giöxèppe Îzoa.

Drénto o salón o l'é tùtto decoròu in stîle neoclàscico e caraterizòu da l'alternâse di coî di màrmi e di fìnti màrmi de stùcco lùcido, inti nìcci dónde gh'é 'na série de stàtoe de stùcco. Sórvia e colònne gh'é a baléuistra e sórvia quésta, in corispondénsa de colònne e di costoloìn do vòrto, 'na série de cariàtide de stùcco travàggio do stucatô ticinéize Carlo Luca Pozzi co-a colaboraçión de Alessandro Bolina e de Bartolomeo Fontana, aotô ascì de decoraçioìn do vòrto.

A-o fiànco da pòrta d'intrâta gh'é dôe stàtoe de stùcco che raprezéntan a Concòrdia e a Pâxe, travàggio de l'artìsta zenéize l'Andrîa Cazaréggio (ò Cazarêgi) e in fàccia da l'âtra pàrte do salón, dónde 'na vòtta gh'êa o tröno do Dûxe, distrûto inta ribelión do 1797, gh'é dôe stàtoe alegòriche da Giustìçia e da Fòrsa, travàggio rispetivaménte do Nicolò Travèrso e do Françésco Màia Ravàschio. Into mêzo da miâgia d'intrâta, a-o de d'âto da baléuistra, gh'é 'na grànde lunétta co-îna pitûa in sce téia da batàggia da Melöia, do pitô piemontéize Giovanni David. O David o l'à fæto ascì o bosétto pi-â lunétta ch'a l'é da l'âtra pàrte, e ch'o rafigûa O Dûxe Lionàrdo Montâdo ch'o lìbera o Iàcopo de Luzignàn, rè de Cîpro, ma ch'a l'é stæta fæta da-o Manoælo Tagiafîghe. Ste dôe lunétte són stæte pitûæ pe sostitoî e téie do Marcantonio Franceschini e do Tommaso Aldovrandini, bruxæ inte l'incéndio do 1777. Fra e colònne di fiànchi prinçipæ, alternæ con stàtoe de stùcco, gh'é 'na sèrie de téie de 'n sôlo cô, pituæ in stîle neoclàscico e con têmi alegòrichi in òcaxón da vìxita do Napolión into Lùggio do 1805. Into mêzo do vòrto gh'é o grànde afrésco ch'o rafigûa 'n'alegorîa do Comèrcio di Lìguri, travàggio do 1866 do Giöxèppe Îzoa in sostituçión de 'n âtro afrésco do Giandomenico Tiepolo do 1785 e ch'o rafiguâva A Ligùria e-e glòrie da famìggia Giustinién, ch'o s'é aroinòu dêx'ànni dòppo. Conplêtan l'efètto scenogràfico do salón o paviménto dónde 'na série de màrmi de despægio cô fórman de figûe giométrche e doî gréndi lanpadâi de cristàllo che són stæti mìssi into restàoro do 1992.

Dòppo l'avertûa a-o pùblico do palaçio o salón do Gràn Conséggio e quéllo do Consegétto òspitan móstre, conferénse, concèrti ò âtri fæti colturâli.

O salón do Consegétto

O salón do Consegétto.

O salón do Consegétto, dîto "salonétto" ascì, o l'êa da prìmma destinòu a-e rionioìn do Consegétto da Repùblica. O l'é a fiànco do salón do Gràn Conséggio, co-o quæ o l'òcupa a pàrte centrâle do cazaménto, e o s'avànsa vèrso nòrd in sciâ Montâ do Fóndego. A caxón de dond'o l'êa mìsso o l'êa ciamòu ascì "Consegétto de stæ" e o l'êa dêuviòu pe-e rionioìn estîve do Conséggio, in contrapoxiçión a-o "Consegétto d'invèrno", espòsto a sùd e ch'o l'é stæto eliminòu inti travàggi de l'Eutoçénto, e i sò spàççi són ancheu dêuviæ cómme spàçio espoxitîvo da Región Ligùria.

Particolâre da lunétta con L'arîvo a Zêna de çénie do Batìsta do Càrlo Giöxèppe Ràtti.

A sâla, de 20 mêtri de longhéssa e 13 de larghéssa, a l'é stæta bén bén danezâ inte l'incéndio do 1777 e ricostroîa inte l'intervénto do Simone Cantoni. Cómme pò-u salón do Gràn Consèggio l'é stæto fæto 'n nêuvo vòrto de moìn, inte sto câxo chi a fórma de bótte, in sostitoçión da prìmma covertûa de lêgno, e l'é stæto tórna fæto do tùtto a decoraçión da sâla.

S'ìntra into salón atravérso 'n pòrtego picìn, avèrto in sciô fiànco ch'o s'avànsa in sciô scalón, de dónde 'na vòtta l'êa poscìbile ascìste a-i cortêi çeimoniâli. Tra o pòrtego e l'ùrtima rànpa do scalón o Cantoni o l'à tiòu fêua 'n spàçio ténico dónde métte 'na scâ a cagòllo de fórma òvâle ch'a pòrta a-o ciàn de d'âto. A decoraçión neoclàscica do salón a l'é òpera in particolâre do pitô Càrlo Giöxèppe Ràtti e do stucatô Càrlo Lùcco Póssi, ch'o l'à travagiòu ascì a-i stùcchi do salón do Gràn Conséggio.

Giâno o sacrìfica a-a pâxe (da-a mancìnn-a), L'apoteôxi da Repùblica con l'alegorîa do Divìn Sæximo (into mêzo) e A Ligùria a distriboìsce tezöi a-e provìnse (da-a drîta) do Càrlo Giöxèppe Ràtti.

Són do Ràtti e trézze téie che rafigûan e Alegorîe de virtù do bón govèrno che són in corispondénsa de avertûe da sâla (comensàndo da-a miâgia in fàccia a l'intrâta e gjàndo in sénso invèrso a-o relêuio, Sæximo, Magnanimitæ, Concòrdia, Fòrsa, Caitæ, Vigilànsa, Bonarietæ, Pâxe con Giustìçia, Sperànsa, Fortùnn-a, Veitæ, Stöia e Segretéssa) e-e téie ciù picìnn-e de 'n sôlo cô mìsse sórvia a-a pòrta e che rafiguàn pùtti e, inte quélla sórvia a-a pòrta d'intrâta, Giâno.

In sciô vòrto l'é poscìbile védde dôe téie de 'n sôlo cô che rafigûran A Ligùria a distriboìsce tezöi a-e provìnse e o Giâno o sacrìfica a-a pâxe, travàggio do Ràtti coscì cómme a téia into mêzo con L'apoteôxi da Repùblica con l'alegorîa do Divìn Sæximo, chò-u pitô o l'à copiòu da 'n bosétto chò-u Doménego Piöla o l'àiva prezentòu into 1700 a 'n concórso pi-â decoraçión do salón do Gràn Conséggio. Ste téie chi són stæte quæxi do tùtto restaoræ into 1949, dòppo êse stæte bén bén danezæ da-i bonbardaménti. Ancón do Ràtti són e dôe lunétte in çìmma a-e miâge de l'intrâta e in fóndo a-a sâla, che rafigûan rispetivaménte O sbàrco do Cónbo inte Ìndie e L'arîvo a Zêna de çénie do Batìsta e che ripropónna-n i travàggi de prìmma do Francesco Solimena, distrûti inte l'incéndio do 1777 ma di quæ l'êa stæto tegnûi i bosétti. In scê miâge da sâla tùtto in gîo, alternæ a-e pitûe co-ê alegorîe de Virtù do bón Govèrno, gh'é éutto stàtoe de stùcco de òmmi ilùstri da Repùblica fæte da-o Nicolò Travèrso, da l'Andrîa Cazaréggio e da-o Françésco Màia Ravàschio, ch'àn travagiòu a-i stùcchi ascì da faciâta in sce Ciàssa Mateòtti e into salón do Gràn Conséggio. A l'architétto zenéize Càrlo Barabìn l'é atriboîa in sciâ fìn a caraterìstica baléuistra riónda in fóndo a-a sâla, ch'a l'àiva a fonçión de delimitâ o spàçio riservòu a-o Dûxe.

I cién de d'âto

A çìmma da tôre Grimaldìnn-a.

Da-a lögia grànde se peu andâ inta stràdda apéiza, ch'a permétte de chinâ a-o ciàn terén ò de montâ a-i cién de d'âto: o mezanétto do segóndo ciàn, a teràssa, e prexoìn e a tôre Grimaldìnn-a. O segóndo mezanétto o l'òspita dötréi scàgni e spàççi do Comùn de Zêna. A teràssa a l'é a-o de sórvia da lögia grànde e a l'òspita 'n ristorànte: da li l'é poscìbile védde da vixìn a çìmma da tôre Grimaldìnn-a, e stàtoe da faciâta neoclàscica ch'a da in sce Ciàssa Mateòtti e-e covertûe di saloìn do Gràn Consèggio e do Consegétto. Se se contìnoa a montâ lóngo a stràdda apéiza s'arîva a quélle che 'na vòtta êan e prexoìn do palàçio. In pitìn prìmma de l'intrâta, da-a mancìnn-a da scâ, l'é poscìbile védde 'n coiôzo riliêvo de stùcco da fìn do Çinqueçénto ch'o rafigûa a Fortùnn-a inbindâ, co-a tésta ch'a divénta 'n vâzo pìn de frûta e a bìnda ch'a crêuve i éuggi.

E prexoìn

Particolâre di diségni in scê miâge da coscidîta "çélla di artìsti".

I cién de d'âto da tôre Grimaldìnn-a e i locâli dâ-arénte són stæti dêuviæ cómme prexón da-i ténpi da Repùblica scìnn-a-a Rexisténsa inta Segónda Goæra Mondiâle. In fæto do 1435 o fa pensâ che alôa gh'êa za 'na çélla dîta Grimaldìnn-a, ch'a l'à dòppo dæto o nómme a-a tôre: dòppo a batàggia de Pónsa inta lìsta di prexonê portæ a Zêna da spantegâ inte âtre prexoìn, dâ-arénte a dötréi nómmi gh'é scrîta a létera G ch'a poriæ scignificâ apónto Grimaldìnn-a.

E prexoìn òcupâvan dötréi locâli do sototéito a-o de sórva do scîto do Dûxe e inta tôre. Pe quésto e çélle êan mêno ùmide de quélle mìsse pe tradiçión inti cién ciù bàssi di cazaménti, ma into mæximo ténpo êan ciù espòste a-o brùtto ténpo e a-i rigoî do clìmma. E çélle sórvia o scîto do Dûxe êan picìnn-e e scûe, con pòrte dógge e spésse feræ mìsse drénto e miâge e i paviménti, pe inpedî ògni tentatîvo de scapâ. Ste çélle chi êan pe-i prexonê polìtichi ò comuìn. O ciàn de d'âto do pontétto aéreo do scîto do Dûxe o permetéiva de colegâ diretaménte e prexoìn co-o Pâxétto. E çélle ch'êan inta tôre, ciù grénde e luminôze, êan pe-i prexonê che ne vegnîvan da famìgge inportànti ò a nemîxi foestê tegnûi in prexón in atéiza do riscàtto.

I prexonê de spésso lasciâvan in scê miâge de çélle scritûe ò diségni pe testimoniâ a sò pénn-e. Inta coscì dîta "çélla di artìsti", inta tôre, gh'é di diségni de bàrchi da goæra, sordàtti, dàmme e cavagêi e 'na mongolfêa.

Tra i prexonê inportànti de prexoìn l'é poscìbile aregordâ o piràtta Dragut, o Dûxe Pòulo da Nêuve e o nòbile zenéize Doménego Da Gêxa, mìsso in prexón pe voentæ de sò fræ senatô e avoxòu p'êse riêscîo a scapâ dòppo êsise aranpinòu scìnn-a-a çélla de canpànn-e e êsise calòu in sciâ teràssa de sótta gràçie a-a bandêa ch'a l'é in çìmma da tôre; o Giùlio Cézare Vachê, ch'o l'àiva conplotòu cóntra Zêna d'acòrdio co-i Savöia; i pitoî Scinibàrdo Scòrsa (pe lêza maestæ), Doménego Fiazélla e Lociâno Borzón (pe feriménto) e Pieter Mulier dîto o Tenpésta, acuzòu d'avéi amasòu a mogê e ch'o l'à fæto dötræ òpere inta sò prexonîa inte 'n inprovizòu laboratöio inta çélla de canpànn-e; o muxicìsta Nicolò Paganìn (p'avéi sedûto 'na fìggia) e o patriöta Jacopo Ruffini che chi o s'é amasòu into 1833.

I tiatrìn

Pöco conosciûi són i tiatrìn di cién de d'âto, mâi avèrti a-o pùblico perché no l'é mâi stæto finîo o restàoro do 1992. Into 2018 l'é stæto fæto 'n finançiaménto pe finî i travàggi in mòddo da poéi utilizâ quélli spàççi. O tiatrìn grànde o l'é sórvia o salón do Consegétto e o peu contegnî 'na çentanæa de persónn-e.

Bibliografîa

• (IT) Orlàndo Gròsso e Giöxèppe Pesàgno, Il Palazzo del Comune di Genova, Zêna, Socjêtæ Lìgure d'Istöia Pâtria, 1933.
• (IT) Franco Sborgi, Recupero e riscoperta della sede governativa della repubblica marinara, Zêna, Pagano tipografi editori, 1970.
• (IT) Andrea Buti e Gianni Vittorio Galliani, Il Palazzo Ducale di Genova: il concorso del 1777 e l'intervento di Simone Cantoni, Zêna, Sagep, 1988.
• (IT) Carlo Osti, Recupero e riscoperta della sede governativa della repubblica marinara, Rómma, Editer, 1988.
• (IT) Gioâne Spàlla e Catæn Arvîgo Spàlla, Il Palazzo Ducale di Genova - dalle origini al restauro del 1992, Zêna, Sagep Editore, 1992, ISBN 88-70-58464-X.
• (IT) Frànco Ragàsci, Palazzo ducale, Zêna, Tormena Editore, 1996, ISBN 88-86-01768-5.

Âtri progètti

Altri progetti

• Wikimedia Commons

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Pâxo

Colegaménti estèrni

• (EN, IT) Scîto ofiçiâ, in sce palazzoducale.genova.it. URL consultòu o 1º màzzo 2022.