Secunda Vera Mondiala
| Articul por Ladin Val Badia | 
|
La Secunda Vera Mondiala (gherdëina: Segonda viera mundiela, badiot: Secunda Vera dl Monn o Secunda Vera Mondiala, fascian: Seconda Vera Mondièla) vëgn conscidrada la maiú vera armada tla storia dl’umanité pro chëra che por sis agn, dal 1939 al 1945 él gnü a se le dé danter 55 y 60 miliuns de morc. Te l'Europa ra á metü man ai 1. de setëmber dl 1939 cun l’atach de la Germania sot al Nazism ala Polonia. Te l'Asia vën l scumenciamënt metù bel de lugio dl 1937, ulache l Iapan fajova viera contra la Cina. La é fineda ti raiuns europeics ai 8 de má dl 1945 cun la capitolaziun de la Germania, y ai 2 de setëmber dl medemo ann cun la capitulaziun dl Imper iapanesc do i bomabardamënc atomics sön Hiroshima y Nagasaki da pert di Stac Unis d’America.
La viera à udù l cunfront danter i aleac, menei dantaldut da la Gran Bretania, l'Union Sovietica y i Stac Unii, y la putënzes de l'ascil, menedes dantaldut da la Germania, l Iapan y la Talia.
La popolaziun zivila é stada vitima dla vera te persecuziuns, deportaziuns y bomabardamënc. Le Terzo Reich â porté inant l’Olocaust por copé jö la popolaziun de etnia ebraica y na politica de reorganisaziun etnica tl’Europa de zënter-ost che odô dant la deportaziun de deplü popolaziuns slvades, di zingaindri y de düc chi che gnô conscidrá nemisc dl regim nazist o dla raza ariana. Ala fin dla vera n’â l’Europa nia plü le primat politich-economich a livel mondial, che gnô surantut dai Stac Unis d’America, che â la cuntraposiziun dl’Uniun Sovietica. Aladô dla gran desdruziun gaujada dala vera él nasciü do la Conferënza de S.Francisco ai 26 de jügn dl 1945 l’Organisaziun dles Naziuns Unides (ONU).
La Secunda Vera dl Monn tles valades ladines dles Dolomites
mudéTratan la Secunda Vera dl Monn n’ê les valades ladines nia plü scenar de fac de vera; gnanca la vera zivila y le combatimënt partisan n’â trat ite daldöt le raiun ladin. Te vigni caje ne roâ tröc di cherdá sot ales ermes nia plü a ciasa y tröc ê alalungia prijoniers de vera.
| Gherdëna: | 203 morc |
| Val Badia: | 148 morc |
| Fodom: | 63 morc |
| Fascia: | 74 morc |
| Ampëz: | 44 danter morc y pordüs |
| Col: | 20 morc y 8 pordüs |
Conflic ti raiuns ladins
mudé
Cun l’ocupaziun dles provinzies de Balsan, Trënt y Belun da pert di Todësc ai 8 de setëmber dl 1943 y cun la creaziun dl “Raiun de Operaziun Alpenvorland” s’architâ l’emigraziun sforzada di optanc. Al gnô mené demez dai comuns i podestá fascisć y Ampëz y Fodom roâ indô pro la Provinzia de Balsan. Danter i 32 Südtirolesc che ê gnüs copá tl atentat de Via Rasella a Roma nen êl ince sis de Ladins. Deplü Ladins roâ ince ti ciamps de conzentramënt y al ê ince sté vitimes di nazisć sciöche Merch Dapun de Badia, che gnô stlopeté dala SS ai 29 d’agost dl 1944 a Solaneres por avëi refodé le joramënt a Hitler. Al ê ince gnü copé Engelbert Mahlknecht da S.Cristina, Vijo Alfreider d’Antermëia, Emilio Palla d’Andrac y Sciandro Pitscheider de Badia. Dl 1944 â la SS stlopeté a Moena diesc porsones che â ermes te ciasa.
Cuntra la fin dla vera él gnü a se le dé vendëtes danter i optanc por i Paisc Todësc y chi por la Talia. Na spediziun de partisans belunesc â secuestré tröpes porsones aratades colaborazionistes di nazisć te Gherdëna y te Badia, de chëres che cinch de Gherdëna ê gnüdes copades[2]. Les trupes americanes ocupâ ai 2 de má dl 1945 le “Raiun de Operaziun Alpenvorland” insciö che al se roâ la vera tles valades ladines dles Dolomites.