Dialet piasentin

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El dialet piasentin (dialët piasintëin) l'è el dialet parlaa int la pruincia de Piasenza e el fa part de la familia di lenguv gallo-italich. L'è una parlada de cunfin tra la lengua emilian rumagnöla e el lumbard insübrich, e l'è quindi dificil de classificà. Seconda el Biondelli el fa part de l'emilian-rumagnöl.

Difüsion e variant

El piasentin ver e propi, cont una quai diversità lesicala o legada a la parnunzia di vucai, l'è parlaa int la cità de Piasensa, in Val Nür fina pü o men al Punt de l'Oli , in Val Trebia fina a Trau, int i cumün de Carpanee e Cadé, int la Val Tidon, int la Val Lüreta, indue se registra un quai müdament vucaligh. Un temp, int la sula Piasenza esisteven ben quater variant diferent, menter int i frazion l'era difüsa la parnunzia vucaliga de la campagna, che i piasentin a ciamen dialët ariùs.

Int'la Val d'Arda (zonn de Castél Arquà e Fiurenzöla), cume incasì int un quai cumün de la Pruvincia de Parma cumpagn de Fidenza e Sàls, el dialet el pò vess anmò cunsideraa piasentin, anca se 'l gh'ha di particularità che 'l socien al parmesan.

Int la zona de la pianüra nord-ucidentala, quela de Muntsei e Castelveder, la parlada la diventa asquas cremunesa.

I parlad lumbard de un quai paes de la Pruvincia de Lod (San Roch, Caseli Landi e Guardamei) el gh'ha giamò carateristich piasentin.

El Penin

I dialet del Penin piasentin (int l'alta Val Nür, Val Cen, Val Trebia e Val d'Avet) resülten despess intelegibil per i abitant di coi e de la pianüra, perchè la parlada la se vesina a la lengua ligür, a 'na sua variant o a bun cünt a 'na furma de transizion tra piasentin e genues. Per esempi, a Piasenza "malaa" se dis malä, int el cumün di Farin inveci marottu.

Int i paes del Penin indue i frazion hen semper püssee distant dai caplögh cumünai o se tröven al cunfin cun la Ligüria, i cadenz genues hin semper püssee fort. Per esempi la parola piasentina al gat la diventa u gat al Ferèr e u gattu int i sò frazion. A Uton se pò dì che 'l dialet el sia propi ligür.

A Bobi, infin, se parla un dialet un poo diferent dal piasentin, perchè Bobi l'è semper staa un center de scambi sitüaa longh la Via de la Saa, al cunfin tra l'Ultrepò, la Ligüria e 'l Piemont: l'è la zona di Quater Pruinc.

Carateristich

Un fenomen lenguistich tipich del Piasentin l'è la prostesi de la a, e per quest un poo de parol giunten questa vucala a la furma tradiziunala, per esempi:

Bsont > absont (= bisont)
Sporch > asporch (= spurch)

Un alter trat del piasentin, cumün a tüt i parlad emiliann (ma chì un poo men marcaa) l'è la sincup di vucai minga acentad, specialment la e, per esempi:

Rësga (= resega).
Lcä > alcä (= lecà).
Rsintä > arsintä (= resentà).

Una terza specificità del Piasentin, questa volta rispet ai alter dialet emilian, l'è la presenza di vucai türbaa ö e ü: la prima l'è presenta suratüt föra de Piasenza, la seconda inveci la se tröva depertüt.

Fenomen funetich se 'stu tipu poden vess truaa incasì in del Piemuntes e in del Lumbard meridiunal (cumpagn del dialet paves, alter dialet de dificil classificazion lenguistiga).

Funetica

El piasentin el gh'ha minga una cudificazion urtugrafica definitiva. Per esempi, l'è staa minga ciarii se 'l son de la s sunora el vaga scrit con la s o con la z (se scriv cesa o ceza? Piasëinsa o Piazëinsa?); o se 'l son /k/ in fin de parola el vaga scrit c o ch (se scriv pratich o pratic?).

Int un impurtant diziunari piasentin-italian s'è decidüü de met i cunsunant dubi, in analugia con l'Italian (ma anca con l'urtugrafia classica milanesa), anca se in realtà hen parnunziaa cume sempliz: decision che l'è stada ciapada in bas ai cumpuniment di dü pueta dialetai püssee impurtant.

I cunvenzion urtugrafigh chì sota gh'han minga pretesa de vess precis e curet, e anzi hen staa tolt da vari font. Inultra reguarden dumà i variant citadinn e de la pianüra, lassanda perd i dialet di munt Penin, che a volt hen trop diferent.

a: in final de parol la sumeja indistinta, sfümaa, poch acenaa. L'istess fenomen pò süced a inizi de parola, per esempi in al (l'articul determinativ mascülin singular) o adiritüra pò vess scunfundüü con la ë (La Varnasca/La Vërnasca).
ä: de norma le 'na via de mez tra 'na a e 'na e multu averta. In Val Tidon (che lè influenzada dal Dialet de l'Ultrepò) l'è 'na a longa, menter in Val d'Arda e int la bassa nord-uriental l'è parnunziaa 'me 'na a nurmala. Int la zona de Vigulzon e del Pont de l'Oli l'è de parnunziàla 'me a nurmala dumà in di ditungh con la i (es.: mäi, caväi, tuäia).
e: gh'è di diferenz de la parnunzia de Piasenza con quela di paes inturna. In cità la e l'è quasi semper serada (suréla), menter föra di mür citadinn l'è despess averta (surèla). Uviament però gh'è di parol che hen parnunziaa int l'istess möd sia in cità che in campagna (cumpagn de vérd).
ë: a Piasenza e a Curt Magiur (che 'l gh'ha un dialet poch diferent da quel del caplögh) la gh'ha un son che l'è quel de 'na o sarada. Föra de la cità inveci l'è 'na semivucala, despess present sota la furma de 'n ditungh (Piasëinsa). Di volt el pò 'vegh un son intermedi tra 'na a e 'na o. Certi volt gh'è indecision se un son el sia a o ë, e in quei cas la parola pò vess scrita in tücc e düü i maner (bëgulëin o bagulëin).
ö: in cità e a Curt Magiur quel son chì el gh'ha minga diferenz da quel de la ë, e donca l'è parnunziaa cumpagn de 'na o sarada: per 'sta reson, i parol pont, biciclëta e vöia gh'han la medema parnunzia. Inveci in campagna 'stu funema l'è dit cume int el Lumbard e int el Piemuntes.
ü: l'è l'istess son del Lumbard.
n: in fin de parola l'è nasala, cume in Frances. Quand che l'è segütaa dal ditongh ëi la va minga parnunziada.
cc': l'è un son cumpagn del lumbard c de "tücc".
gg': el gh'ha i medem carateristich de quel de sura.

Esempi de piasentin

Deciarazion üniversala di dirit de l'om, articul n. 1:
Tüt i om e il don i nàsan lìbar e cumpagn in dignitä e dirit. Tüt i g'han la ragion e la cusciinsa e i g'han da cumpurtäs voin cun l'ätar cmé sa fìsan fradei.

Un quai pruerbi:

Se april an metta l'üga, gnanca stëimbar an la marüda.
Utubar in cantëina da la sira a la matëina.
Pri Sant la nev l'è pri camp.
Santa Lüzia, la giurnä pö cürta c'ag sia.
Märs mat, al na fa ad tüt il raz.
Chi 'g n'ha mia ad quinzëina a 'g n'ha mia ad trintëina.
La prima galëina ca canta l'ha fat l'öv.
Val mia cur, ma rivàg in temp.

I mes de l'an

Znar
Farvar
Mars
April
Magg
Giügn
Lüj
Agust
Stëimbar
Utubar
Nuvëimbar
Dzëimbar

La parabula del Fiö Trasun

Atezion: prubabilment i norm urtugrafigh i hen minga quei marcaa püssee sura. Inultra a gh'è anmò el passaa remot, che al dì d'incö l'è sparii

Un òm al gh’ava dü fiö.
E ‘l pö gióvan al diss a só pädar: "Papä, dèm la porziòn di mè bèin ch’a ‘m tócan!" E ‘l pädar al ga fé la pärt a tüt dü.
E dä lé a poch dé al pö gióvan, miss insöm tüt al só, al ‘s n’andé via ind un pais lontàn, e lamò al dsüpé tüt al só in stravizzi.
E dop d’avìl consümä tüt, vèins una gran calastrìa ind cól pais e lü al prinsipié a troväss ins la süta.
E l’andé e ‘l s’ha miss con vöin ad cól pais ch’a la mandé ind una só campägna a mnä föra i animäl.
E lü l’ariss vorì leimpass la pansa dil giänd ch’ mangiävan i grèin; ma nsöin gh’in däva.
Finalmèint, mtèind zä testa, al diss: "Quanta sarvitór in cà ‘d mè pädar i gh’han dal pän da trassen adree, e mé son ché ch’a mör ad fäm!
Ma mé a ‘m todrò süsa e andrò da mé pädar e ‘gh dirò: Papä, mé vöd ch’a i ho falä contra Dio e dnänz a vó.
Mé zä a ‘n son pö degn d’iess ciämä voss fiö; tgnìm cmé vöin di vòstar sarvitór."
E ‘l s‘ toss sö, e ‘l vèins da só pädar; e l’era ancamò da lontàn, che só pädar el l’ha vist, e ‘l s’ha gomi, el gh’ha cors incontra, e ‘l ga tré i brass al col e ‘l la basé.
E ‘l fiö al ga diss: "Papä, a i ho falä incontra la Signór e incontra ‘d vó; e ‘n son pö degn d’iess ciämä voss fiö".
Ma al pädar al diss ai sarvitór: "Svelti, tiree föra al vistii pö bèl e mitìgal sö, e dègh l’anèl in man, e mtìgh il scärp in pè!
E todi un vidél grass e mazzél, ch’a vöi ‘ch mangióm e ‘ch fóm altolè.
Parché al mé fiö ‘ch l’era mort l’è risüssitä; n’a ‘s sava dova ‘l fiss, e ‘l s’è trovä". E i prinsipièn a sganassà.
Ma ‘l fiö pö grand l’era pr’i camp; e cm’al vèins indree, quand al fé arand a cà, al sintì ch’i sonavän e i cantavän.
E ‘l ciamé vöin di só òm e ‘l ga dmandé coss l’era.
E cóst al ga rispondé ch’era gnii só fradél e só pädar l’ava mazzä un vidél grass, parché al fiö l’era tornä a cà san e sälav.
E lü al vèins nech, e ‘l n’a vriva pö andä in cà; e ‘l pädar gnì föra lü e ‘l cminsé a imbonìl.
Ma al fiö a rispondé a só pädar: "Tól, l’è tanta n ch’a ‘v sèrav e ch’a fagh tüt a vòstar möd e ‘n m’hii mäi dat gnan un cravöt tant ch’a podiss gódal coi mé compàgn,
Ma ‘pena ch’è gnii ‘st vòstar fiö ch’al s’è mangiä tüt al só con dil varän, hii bèin mazzä par lü un vidél grass!"
Ma ‘l pädar al ga diss: "Al mè fiö, tè ta stee sèimpar con mé, e cól ch’è mé l’è anca tó;
Donca l’era bèin giüst ch’ fassam festa e stèssam alégar, parché ‘st tó fradél ch’ l’era mort, l’è risüssitä, al s’era pers e ‘l s’è catä".

Una nuvela del Bucasc

Dialet de Fiurenzöla

Fiurenzöla (Fiurinsöla) l'è un paes de la Val d'Arda, minga luntan de la Pruvincia de Parma.

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 356

Donca a digh che ind i temp dal prim re ad Cipro, dop che Gutifrè 'd Büglion l'ha tot la Tera Santa, è sücess che üna bela siura 'd Guascogna l'è andaa in pelegrinagg al Sepulcar e, in dal turnà indree, di baloss ad vilan i l'ha insültaa fandgan ad mil generasion; e lee, in colra par na pudèss miga sfugà, l'ha pensaa bin d'andà dal re; ma i gh'han dit ch'l'era timp pers e rev cunsüm, parché al l'era ün umera e tant sinsa caratar, ch'al lassava cur tant s'i 'gh pardivan al rispet a lü, cmè s'i favan üna quaich asion ai sò südit; ansi, se a quaich d'on i 'gh favan dil munadi, al sa sfugava adoss a lü. Lee, quand l'ha sintii csì, rabiusa d'an pudèss vendicà, gh'è 'gnii in mint d'andà dal re a tucàgh al timp e stüssigàl; e la 's gh'è missa dadnans a caragnà ind asta manera: "Ch'al diga: mì 'n vegn miga da lü cun la speransa ch'al la faga pagà a quii baloss ch'i m'han insültaa; ma, tant pr'avè üna sudisfasion, vurev ch'al m'insegnes cm'al fa a passà sovar a tüt cul ch'i 'gh fan e ch'i 'gh disan, parché csì impararò anca mì a supurtà cun pasinsa la birichinada ch'i m'han fat; e 'l sa 'l Signur sa 'gh la matrev ad cör ind al sò spali, post ch'al gh'iva csì boni".
Al re, che fin alora l'ava durmii dla grossa, quasi ch'al sa fiss dassdaa d'ün sogn, l'ha prinsipiaa, a quii ch'han fat la truiada a cla siura, a fàgla pagà agra e salaa; dop pò al la tota ins al seri da bon, e a quii ch'n'astavan miga in regula tant cun lü, cmè cun i atar, a dàgl'adoss sinsa tant ciaciar.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 356-357

Dialet de Muntisei

Muntisei (Muntsé) l'è un paes de la bassa piasentina, minga luntan del Pò e de la cità lumbarda de Cremona.

Dighi donca che ind i temp dal prim re ad Cipri, dop che Gotifrè ad Büglion l'ha cunquistaa la Tera Santa, è 'gnii che üna gran sciöra 'd Guascogna l'è andata in pelegrinagg al Sepulcar e, ind al turnà indree dal Sepulcar e rivada in Cipri, l'ha cataa di sciancon ch'i agh n'han fat üna carta 'd tüt i giögh; lee, dasprada e ciarida dal dulor, l'ha pensaa ben da ricur al re; ma da cui i gh'han dit ch'l'era tüt fiaa trat via, parchè lü l'era acsè stüpid e imbecile che al s'na tudiva poch par lü, e men par i atar; e pò av dirò fin tant che tüt cui a gh'andava mal i sò intaress, an savend miga con chi sfugàss i sa sfugavan cuntra 'd lü. La dona, sentend acsè dandas persa d'an pudìss vendicà, par sgüràss almen ün dent, la s'è missa in testa d'andàgh'n a dì ad tüt li sort, e lee la gh'è andata dadnans ch'la cridava, e la gh'ha dit: "Cara 'l mè sciör, mé vegni miga chì da lü par fà ch'al ma faga fà vendeta ad tüt i insült ch'i m'han fat a mé; ma, par 'vìggh almen üna qualch sudisfasion, al preghi che lü al m'insegna cm'al fa a purtà pasiensa ad tüt col che mé senti ch'i fan a lü; parchè acsè impararò da lü a purtà con pasiensa tüt col ch'i m'ha fat a mé; ma 'l Signor a la sa lü, sa pudiss, cma vuluntera a gh'al dariss a lü da purtà, parchè a ved ch'al gh'ha li boni spali".
El re, che fin a col dé l'era acsè imbecile, cmè vön ch'a 's dasdess alora alora, cuminciand dal tort fat fat a cla dona, ch'a l'ha vendicä ben, ma ben dò volte, l'è 'gnii rigurus contra tüti cui che contra l'unur dla sò curona i avissan fat quaicoss da col de lee andand avanti.
ibidem, pag. 356-357

Dialet de Piasenza

A digh donca che al tëimp dal prim re 'd Cipri, dop la presa 'd Tera Santa fata da Gufred ad Bulion, vëins che üna siora 'd Guascogna l'andé in piligrinagg al Sipolcar e, ind al turnä indree, rivä che la fé in Cipri, di balusson infam i 'gh fen üna figüra; tant che lee, lamintandas sëinsa pudéss dà pas, agh vëins in mëint d'andä a fà riport al re; ma quarcdöi agh diss ch'la saré stä fadiga trata via, parché l'era tant ün lasagnon e csè 'd poch spirit, che miga almà 'l fava giüstisia ad quii ch'i favan a lü; al pont che chi gh'ava un quarch magon al s'la sfugava con lü, fandagh quarch daspet o vargogna. Sintëind acsé la siora, an cüntand mai pö d'avé sudisfasion, tant par fäss passä la maga, la 's miss in testa 'd vuré trägh ind i ogg a 'stu re la sò miseria: e, fatas inans a lü pianzëind, la 'gh diss: "Al mè sior, me 'n vegn miga dadnans a té parché m'aspeta vindöta dla figüra ch'm'è stä fata ma, tant pr'ün bris ad cunsulasion, at pregh ch'at m'insegn com'at fee a purtät via quili ch'i 'm disan ch'i 't fan, che csé imparand da té, mé pössa purtä cun pasinsa la mia: che (al Signor al sa) s'a pudiss, at la dunarev bëin vluntera, zà ch'at ja port acsé bëin".
Al re, che fëina alora l'era stä ün liscon, un pissafröd, cmé s'al sa dasdass, prinsipiand da la figüra fata a 'sta siora, ch'al la fé pagä bëin salä, al n'in lassé pö passä vüna a chissisia, ch'n'in fäss par l'avegn contra l'unor dla sò curona.
ibidem, pagg. 357-358

Bibliugrafia

Piccolo Dizionario del Dialetto Piacentino, Luigi Bearesi, Editrice Berti, 1982
Vocabolario Piacentino-Italiano, Lorenzo Foresti, Piacenza, 1883
L'ottonese: un dialetto ligure, in: Studi linguistici sull'anfizona ligure-padana, L. Zörner, Alessandria, 1992
Vocabolario Piacentino - Italiano, Guido Tammi, Ed. Banca di Piacenza, Piacenza, 1998
Piasintinäda coi barbis, Luigi Paraboschi, Editrice Sigem, Modena, 2000