Isaac Newton

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

L'Isaac Newton l'era un fìsich, alchimista, matematich, chimich ingles, vivüü a caval del XVII e del XVIII secul; segund la magiur part di filosuf e di scenziaa, l'è staa el püssee impurtant scenziaa in de la storia de la scienza muderna, in sustanza quel che gh'ha daa urigin.

Biugrafìa

Newton l'è nassüü in Inghiltera, a Woolsthorpe-by-Colsterworth, el 4 de genar del 1643 (segund el calendari gregurian; per l'alter calendari duperaa a quij temp, quel giülian, l'era el 25 de dicember de l'ann prima). Newton l'è staa tiraa sü da la sua nona, vist che 'l sò pà l'è mort che lü l'era minga ammò nassüü, e quand el gh'aveva dü ann la sò mama l'è andada a viv cunt el sò om növ.

In del 1661 al s'è iscrivüü al'Üniversità, al Trinity College a Cambridge, induve l'ha ciapaa la laurea quater ann dopu; dopu la laurea l'ha lavuraa un poo a cà sua, e l'è in quel periud chì che l'ha metüü giò la sua teuria de la gravitaziun üniversala. Ammò, in di quij ann chì l'ha pö scuvert el teurema binumial, che pö el purtarà al calcul infinitesimal (anca se 'l Leibniz l'andava in gir a dì che l'aveva inventaa lü).

In del 1667 l'à cuminciaa a culaburà cunt el Trinity College, e cuntempuraneament l'ha püblicaa düü liber: De Analysi per Aequationes Numeri Terminorum Infinitas e De methodis serierum et fluxionum, cunt i quai l'ha metüü in gir i sò scuvert in de la fisica.

In del 1672 l'ha inveci cuminciaa a lavurà a pruposit de l'otica, e l'è rivaa a di risültaa a pruposit dela lüs.

Newton: el sistema

El Newton el le scampa dal 1642 al 1727; ma el sò pensee l'è cumudaa in de la segunda metà del Ses'cent, perchè i descuvert del Newton i tröven post intra el 1665 e el 1667; el s'embat de quel temp che 'l ven sübit despö i stüdi a l'üniversità de Cambridge e rivolt in particular a matematega, astrunumia, fisega e chimega; ma el Newton el ghe lavura adree per tant ann a sistemà pulitu i früt de la sò ricerca prima de andà in tipugrafia. Intant el scumincia a insegnà matematega a l'üniversità de Cambridge e 'l deventa soci de la Sucietà reala de Lundra, l'è in di sò memori che 'l ghe porta là a vessegh dent i prìmm furmülaziun pübligh di sò dutrinn püssee impurtant.

Inscì la prima furmülaziun de la teuria de la gravitaziun üniversala induve el Newton ghe varda a la stessa manera tant a i fenomen del ciel che a quij de la tera, cunt el derivà per via matematega sia i legg del Keplero in sü i orbit di pianet sia i legg del Galileo Galilei in sü el vegnì a bass di ropp pesant del stess prinzìpi, la se tröva denter in d'una cumünicaziun De motu presentada a la Sucietà reala indel 1685.

Pö, despö un para d'ann, indel '87, la ved el ciar l'övra principala del Newton intitulada Philosophiae naturalis principia mathematica induve el principi de la gravitaziun üniversala el ven svolt e teurizzà in larga manera; indel 1690 el balca asquas del tüt el lavurà uriginal del Newton sia in sül teren filusofigh che scientifigh, anca se tanti di sò scritt i vegnen föra pö despö de che l'ann chì, intra de lur gh'è anmò da regurdà la famusaOttica püblicada indel 1704.

I ültim ann de vita del Newton hinn dedicaa a la pulitica e dessuramaross a la carega de diretur de la Zeca de Lundra; indel 1703 el Newton ven numinaa president de la Sucietà reala e l'è el scenziaa püssee autorevul del sò paes; l'è in de 'sti ann che se sistema la raculada col Leibniz a pruposit de chi l'è rivaa per primm a inventà el calcul infinitesimal. El ven föra che el Newton el gh'era rivaa prima del filosuf tudesch, anca se quest chì el le gh'era pö passaa dinanz in del dighel a tücc.

Gh'è da giüntàgh là che el Newton l'ha scrivüü anca tanti liber de carater religius.

El Newton in filusufia

Una prima facia per la qual l'övra per la püpart scentifega del Newton la gh'ha un'impurtanza particulara in filusufia l'è quela del sistema, che 'l preved una sintesi ben riüssida de ricerca sperimentala in sü i fenomeni natürai e de custrüziun matematega. In sustanza, el Newton el ghe varda a un insema de indüziun e de dedüziun che 'l gh'ha el sò precedent püssee impurtant indel Galilei; el s'embat, giüstu cünt, de svilüpà l'uservaziun sperimentala di fenomen fisigh per cavànn föra di legg de validità üniversala; a 'sti legg chichinscì ghe se riva cunt una generalizzaziun semper püssee slargada, che però la gh'ha mai da perd el ligam cunt l'uservaziun e 'l riscunter sperimentai; una volta pö che s'è rivaa sü in scima al basel püssee alt de la generalizzaziun permetüda dal riscunter sperimental, mè de trà inanz cunt la dedüziun per cavà föra di legg bon üniversalment di növ fenomeni da pudè uservà; la matematega l'è deddovera el strüment che 'l serva a scernì föra la presenza d'impiant o ligam püssee generai in di fenomeni uservaa e dessuramaross ja dupera per strulegà fenomeni nananmò uservaa; rispet al Galilei, che 'l parlava de la matematega cume de la lengua duperada da Diu per scrìv el liber de la natüra, el Newton el resta forsi ligaa a un'idea püssee strümentala de la matematega, induve el sò prìmm cumpit l'è quel de dàgh una furma rigurusa a i uservaziun sperimentai. Ai principi del sò sistema el Newton ghe da una furma precisa cun di regul de la ricerca che 'l met in mustra a l'inizzi del terz liber di Principia.