Èropa
Èropa mongghu gèyologis bân geyografis panèka aropaaghi samananjhung otabâ dhârâdhân sè tamaso’ ka dâlem bilajâh Asiya, namong pandudu' ta’ andâ' mun èkoca' kalabân orèng Asiya bân lebbi bhunga bilajâhna èkoca' kalabân bânuwa Éropa. Pamisaan bânuwa panèka èsabâbaghi parbhidâân budaya tor adhât[1]. Bâtes dâjâ panèka samudhrâ Arktik, bun bârâ' panèka samudhrâ Atlantik, bân bâtes bun lao’ panèka tasè' Tengnga. Anapon bâtes bun tèmor ghi’ ta' ètemmo katerangna sabâb pamisaan bânuwa panèka masalah kabudayaan.
Bânuwa otabâ dhârâdhân panèka èsebbhutaghi dhâddhi bânuwa palèng kèni’ kapèng duwâ’ salastarèna Australiya kalabân loas bilajâh 10.355.000 km² mun èbitong dâri jumlah pandudu', bânuwa panèka palèng bânnya’ kapèng tello’ (è bâbâna Asiya bân Afrika) kalabân 747,6 juta orèng è taon 2020 otabâ padâ kalabân saperbâllu’ân pandudu' bhumi[2]. Mun mongghu astronomis teppa’ bânuwa Èropa panèka è 35° Lintang Dâjâ -71° Lintang Dâjâ bân 11° Bhujhur Bârâ' – 66° Bhujhur Tèmor.
Sajhârâ
beccè'Èropa andi' sajhârâ kabudayaan bân èkonomi sè lanjhâng èmolaèn dâri Palaeolitik[3]. Pangghiyân palèng akhèr ètemmo è Monte Poggiolo, Italiya dâri bhâtoan ghâbâyân tanang sè ampon èrèken ngangghuy karbon omora sa jhâu 800.000 taon lambâ’ dhâddhi bhuktè pentèng.
Parmolaan kabudayaan dèmokratik[4] sareng individuwalistik Bârâ' segghut èkoca’ asala dâri Yunani kona, maskè bâdâ pangaro laèn, akadhi Krèsten, sè torot andhil dâlem panyebaran konsèp akadhi èglitariyanisme, bân kauniversalan hokom.
Kakaisaran Romawi[5] abâgi bânuwa panèka dhâddhi bilajâh Rhine bân bilajâh Danube pan-ponapan abhâd. Sabâb panoronan Kakaisaran Romawi, Èropa ngarassaaghi kamajhuwân sè èkenal kalabân Jhâman Migrasi. Periyode panèka èkenal kalabân Jhâman Kapettengan sampè’ ka Rènaisans. È dâlem bekto panèka, kompolan monastik takancèng neng Irlandiya, bân tatapèna è tempat lâèn majhâghâ bân makompol kalabân ngastètè èlmo-èlmo sè ampon ètolès sabelluma. Rènaisans bân to-karatoan anyar anandhâaghi molaèna periode temmoan, èksplorasi, bân ongghâna pangataoan ilmiyah. Neng abhâd sè kap-15, Portugis dhâddhi awal panemmoan, pas ètoro’è bân Spanyol. Teros Prancis, Bâlândhâ, bân Britaniya Rajâ noro’ agabung dâlem majhâghâ kakaisaran koloniyal rajâ kalabân kakoasaan sè lèbâr è Afrika, Amèrika, bân Asiya.
Salastarèna masa panemuan, konsep-konsep demokrasi molae a pangaro neng Éropa. Bennyak muncul cem macemah parjuangan sè padâh tojjhuèn ngaolle kamardhikaan, tarotama èpon è Prancis, pas è kenal kalabân Revolusi Prancis[6]. Hal ka’dintoh dhâddhih sabâb ka ghriyungan rajâh neng Èropa polanah ide-ide revolusioner sè tersebar ka salanjhânga benua. Kabangkitennah demokrasi ka’dintoh dhâddhih sabâb a tambânah tekanan neng Èropa salaèn dhâri tensi-tensi sè ampon bâdâh sabellumah sabâb parsaèngan è Dunia Baru. Dhâri sadhâjanah parsaèngan, sè palèng terkennal ka’dintoh saat Napoleon Bonaparte a rebbhu’ kakoasaan bèn majhâgâh Kakaisaran Prancis sè ghâgghâr tak abit dhâri bâktoh ghânikah. Salastarena kadhâddhiyan-kadhâddhiyan ka’dintoh, Èropa jân stabil ghân ni’-sakoni’ namong rèkarèh dhâri konsep sè lajuh jhughân ghâgghâr.
- ↑ Anjani, Anastasia. "Ini Alasan Eropa dan Asia Dianggap sebagai Benua yang Berbeda". aksès 2023-06-04.
- ↑ Lukyani, Lulu. "Urutan Benua dari yang Terbesar hingga yang Terkecil". kompas.com. 2022-10-25. aksès 2023-06-04.
- ↑ Harbani, Rahma. "Paleolitikum, Masa saat Masyarakat Purba Hidup Nomaden". detik.com. 2022-10-03. aksès 2023-06-04
- ↑ Rachman, Ani. Budaya Dèmokrasi: "Pengertian, Jenis, Prinsip, dan Contohnya". kompas.com. 2023-01-18. aksès 2023-06-04
- ↑ Hadi Subroto, Lukman. "Kerajaan Romawi: Sejarah, Raja-raja, dan Keruntuhan". kompas.com. 2022-01-06. aksès 2023-06-04
- ↑ Yulianti, Cicin. "Revolusi Prancis: Sejarah dan Pengaruhnya Bagi Indonesia". detik.com. 2022-11-01. aksès 2023-06-04.