Tantaran' i Iràna
Ny tantaran' i Iràna dia naharitra an' arivony taona, nanomboka tamin' ny sivilizasiôna fahiny tany amin' ny Lembalemba Iraniana, ny sivilizasiônan’ ny Maneana tany Azerbaijàna, an’ i Shahr-e Sokhteh ("Tanàna may") ao amin' ny faritanin' i Sistan-Baluchistan, ary ny sivilizasiôna tranainy Jiroft, arahin' ny Fanjakan' i Elama, avy eo ny Empira Akemenida, avy eo ny Partiana, avy eo ny Sasanida hatramin' ny Repoblika Islamika ankehitriny.
Izany tantaran' i Iràna izany dia voamariky ny vanim-potoana nifandimby teo amin' ny fanjakazakan' ny vahiny sy ny vanim-potoanan' ny fisondrotan' ny fahefam-panjakana iraniana, izay samy nozarazarain’ ny fanovana lalàm-panorenana lehibe.
Fiandohana
hanovaNanomboka tamin' ny Paleôlitika ny fonenan' ny olombelona voalohany tany Iràna, ary tamin' ny Neôlitika ny fiorenam-ponenana (tsy mifindrafindra) voamarina. Ny fikarohana arkeôlôjika dia nampiharihary hatramin' izao ny sivilizasiôna iraniana maro tamin' ny fiandohan’ ny tantara, toy ny sivilizasiôna Jiroft (eo amin' ny Lembalemba Iraniana), izay hita tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-21.
Ny sivilizasiôna elamita, izay nivoatra any atsimo-andrefana tamin' ny fiandohan' ny taonarivo faha-3 tal. J.K., no sivilizasiôna ara-tantara voalohany tany Iràna. Amin' ny lafiny iray dia nisy nanomboka nanorim-ponenana tamin' ny manodidina ny taona 1500 tal. J.K. avy amin' ny vahoaka ariana maro ny tao amin' ny Lembalemba Iraniana.
I Persia tamin' ny Andro Taloha
hanovaNy Empira Akemenida
hanova
Teo antenatenan' ny taonjato fahenina tal. J.K. dia natsangan' ny tarana-mpanjakan' ny Akemenida ny empira persiana voalohany. Tamin' ny taona 550 tal. J.K., dia nanafaka ny taniny tamin' ny fanjakazakan' ny Mediana i Kirôsy Lehibe ary nanomboka nanao ny fanitarana ny tanin' i Persia: tany andrefana dia nandresy indrindra an' i Lidia sy an' i Azia Minora ary an' i Mesôpôtamia (faritra tamin' ny Andro Taloha teo anelanelan' ny ony Tigra sy ny ony Eofrata); any atsinanana dia manitatra ny heriny hatrany amin' ny moron' ny ony Indo izy.
Nobaboin' i Kambisesy II mpandimby azy i Ejipta tamin' ny taona 525 tal. J.K. Nanitatra hatrany ilay empira midadasika izay nalaminy kosa i Dariôsy I Lehibe, nanomboka tamin' ny taona 521 tal. J.K.: famoronana ny Lalan' ny Mpanjaka eo anelanelan' i Sardisy sy i Sosa, fanavaozana ny fandaminana ny tany miaraka amin' ny fizaràna ny Empira ho satrapia (faritany fehezin' ny manam-pahefana misolo tena ny mpanjaka atao hoe satrapa), sy ny maro hafa.
Nirodana ny Empira Akemenida taorian' ny diabe fanafihana nataon' i Aleksandra Lehibe, izay nampiditra an' i Persia ho ao amin' ny empirany manokana tamin' ny taona 330 tal. J.K.
Ny Empira Seleokida
hanova
Taranam-mpanjaka makedôniana izay nanapaka tany Atsinanana Akaiky tamin' ny taonjato faha-4 hatramin' ny taonjato voalohany tal. J.K. ny Seleokida. Niforona tamin' ny nizaràn' ny fanjakan' i Aleksandra Lehibe tamin' ireo mpandimby azy ny fanjakana seleokida ka niitatra nankany atsinanana izany, avy any Azia Minora mankany amin' ny atao ankehitriny hoe Pakistàna. Nanomboka tamin' ny taona 312 tal. J.K. hatramin' ny taona 163 tal. J.K. ny faharetan' ny fanjakan' izy ireo.
Nanana renivohitra telo ny fanjakana seleokida, dia i Antiôkia sy i Seleokian' i Tigrisy any Mesôpôtamia ary i Seleokian' i Pieria. Teo amin' ny fomba fitondrany dia naka tahaka ny mpanjaka siriana sy mesôpôtamiana ary persiana nodimbasany izy ireo. Notompoina toy ny andriamanitra ny mpanjaka seleokida, nanomboka tamin' ny fitondran' i Antiôkosy II. Matetika ny Seleokida no niady tamin' ny fianakavia-mpanjaka ptôlemaika (na lagida) tany Egipta.
Taorian' ny taona 250 tal. J.K. dia nitambotsotra tsikelikely ny fifehezan' ny Seleokida ny faritra atsinanan' i Eofrata ka voaroaka avy any Azia Minora izy ireo. I Siria no faritra farany nanjakany nefa lasa tany fehezin' i Rôma izy tamin' ny taona 64 tal. J.K.
Ny Empira Partiana
hanova
Ny Empira Partiana na Arsakida dia fanjakana tao Persia teo anelanelan' ny taona 247 tal. J.K. sy 224 taor. J.K. I Arsaka I no nanorina ny Empira Partiana rehefa nalainy i Partia ao avaratra-atsinanan' i Iràna, izay faritany (na satrapia) nikomy tamin' ny Empira Seleokida. Rehefa tonga tamin' ny tampon' ny heriny ny Empira Partiana dia niitatra hatrany amin' ny loharano maron' i Eofrata.
Nandritra ny antsasaky ny fotoana nisiany dia nandray ny singa ara-kolontsaina grika ny mpitondra partiana, nefa tsy nisakana ny famelomana miandalana ny fomban-drazana iraniana izany.
Neken' izy ireo ny fisian' ny mpanjaka manompo isan-toerana fa tsy nanao tahaka ny Akemenida izay nanendry solontena (satrapa) any amin' ny faritany (satrapia). Nanendry satrapa vitsivitsy ihany ny tao an-dapa ka ny ankamaroan' ireo dia niasa any ivelan' i Iràna. Rehefa niitatra ny fahefan' ny Arsakida dia nafindra avy any Nisa ho any Ktesifôna ny renivohitry ny fitondram-panjakana izay manamorona ny renirano Tigrisy na Tigra (ao atsimon' i Bagdad any Iràka ankehitriny), na dia nisy toerana maro hafa natao renivohitra aza.
Ny Seleokida ao andrefana sy ny Skitiana ao atsinanana no fahavalo voalohan' ny Partiana. Rehefa nihaniitatra anefa ny Empira Partiana dia niady tamin' ny fanjakan' i Armenia i Partia avy eo tamin' ny Repoblika Rômana. Rehefa resy ny Rômana izay notarihin' i Marko Likinio Kraso (Marcus Licinius Crasus) dia resy tao Haràna (persiana: Harrân) na Karay (grika: Κάρραι / Karrhai) tamin' ny taona 53 tal. J.K. sy tamin' ny taona 40-39 tal. J.K., nalain' ny Partiana ny tany Atsinanana manontolo, afa-tsy i Tiro (na Tira).
Ny ady an-trano niseho matetika teo amin' ireo izay te handray ny fitondrana partiana ka izany no nampidi-doza kokoa noho ny fananiham-bohitry ny fahavalon' ny Partiana ka nahatonga ny tanjaky ny Empira Partiana hikorosy fahana sy ho levona tsy misy intsony tamin' ny fikomian' i Ardasira I (na Artakserksesy I) mpanjaka tany amin' ny faritr' i Fars (na Pars), nanohitra ny Arsakida sady namono an' i Artabàna IV, mpanjakany farany, tamin' ny taona 224 taor. J.K.
Ny Empira Sasanida
hanova
Nipoitra ny empira persiana vaovao tamin' ny taona 224 tal. J.K., nofehezin' ny tarana-mpanjakan' ny Sasanida. Ny Empira Sasanida dia notapahin' ny mpanjaka tao amin' ny fianakavia-mpanjaka persiana nanapaka tao amin' ny Tontolo Iraniana tamin' ny taona 224 hatramin' ny taona 651 nidiran' ny Mozilmana tao. Natanjaka tao Azia Andrefana ny Empira Sasanida nandritra ny efajato taona. I Ardasira I, izay nandresy an' i Artabàna IV mpanjaka partiana arsakida farany, no nanorina ny dinastia sasanida, ka tsy nifarana izany raha tsy tamin' ny faharesen' ny "mpanjakan' ny mpanjaka" (emperora) farany atao hoe Iazdgarda III (taona 632-651). Ity farany, taorian' ny efatra ambin' ny folo taona niadiana, dia tsy afaka nisakana ny fandrosoan' ny fakana tany nataon' ny kalifata arabo, izay empira silamo voalohany.
Ireto avy ny faritra voafaoka tao anatin' ny tanin' ny Empira Sasanida tamin' izany fotoana izany: ny faritra mahafaoka an' i Iràna sy i Iràka ary i Armenia ankehitriny, ny tapany atsimo amin' i Kaokazy (Transkaokazia), anisan' izany ny tapany atsimo amin' i Dagestàna, ny faritra atsimo-andrefana amin' i Azia Afovoany, ny faritra andrefana amin' i Afganistàna ary ampahan-tanin' i Torkia (Anatôlia) sy an' i Siria ankehitriny, ampahany amin' ny morontsiraky ny Saikanosin' i Arabia, ny faritry ny Hoala Persika ary apahany maro amin' ny faritra andrefana amin' i Pakistàna. Niantso ny empirany hoe Eranshahr, izay midika hoe "Empira Iraniana" na "Empiran' ny Ariana" ny Sasanida.
Amin' ny lafiny maro dia fahatanterahana fara tampon' ny sivilizasiôna persiana ny vanim-potoan' ny Empira Sasanida, ary io no Empira Iraniana lehibe farany talohan' ny fakan-tany nataon' ny Mozilmana tao Persia sy talohan' ny fandraisan' ny mponina tao ny fivavahana mozilmàna.
I Persia teo ambany fitondran' ny Mozilmana
hanovaFandresen' ny Arabo Mozilmana
hanova
Ny fandresen' ny Arabo Mozilmana ny Empira Sasanida dia niantomboka tamin' ny andron' i Omar (634-644); tao anatin' ny taona vitsivitsy dia nandray an' ilay fivavahana vaovao ny empira ary nirodana ny tarana-mpanjakan' ny Sasanida tamin' ny taona 651. Lasa tsy nampiasaina intsony ny fivavahana zôrôastriana, na dia noleferin' ny mpitondra mozilmana aza.
Tamin' ny tapany faharoa amin' ny taonjato faha-7, ny ankamaroan' ny mponina tao amin' ny Lembalemba Iraniana dia nandray ny antokon' i Ali, izay notoherin' i Mu'awiya I ny fitondrany; i Mu'awiya I dia nanangana tarana-mpanjaka vaovao, dia ny an' ny Omeiada, izay izy no kalifa voalohany - io fifandonana teo amin' ny tarana-mpanjaka Alida sy ny Omeiada io no niandohan' ny fivakisan' ny fivavahana silamo ho Sonita sy Siita (izay be mpanaraka indrindra ao Iràna).
Nifanako ny fiantraikan' ny kolontsaina sasanida sy ny an' ny kolontsaina silamo: ny Empira Omeiada (mifototra any Damaskôsy) dia miorina amin' ny faritany bizantina maro teo aloha, ny empira noforonin' ny mpandimby azy avy amin' ny tarana-mpanjaka Abasida (750-1258), izay nifidy an' i Bagdad ho renivohitra, dia tena niharan' ny kolontsain' ny Sasanida.
Na izany aza, ny fahefan' ny kalifa dia lasa an-keviny fotsiny kokoa fa tsy tena nihatra. Tamin' ny taona 809, ny fahafatesan' i Harun al-Rashid dia nanokatra lalana ho an' ny hetsi-pisarahana. Maro ny tarana-mpanjaka teo an-toerana - toy ny Tahirida (820-872), ny Safarida (863-903) na ny Samanida (874-999) - izay nanafaka ny tenany tamin' ny fiahian' ny Abasida, indrindra tany amin' ny tapany atsinanan' ilay fanjakana. Ny Boiida izay sonita aza dia nanjaka tao Bagdad nanomboka tamin' ny taona 945 ka hatramin' ny taona 1055.
Fanjakazakan' ny Seljokida sy ny Môngôliana
hanova
Nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 dia resin' ny Seljokida izay naka an' i Bagdad tamin' ny taona 1055 ny faritra avaratra amin' i Persia. Nanjaka hatramin' ny faran' ny taonjato faha-11 tao amin' ny faritany iray izay mifanitsy amin' ny sisin-tanin' ny Empira Persiana taloha amin' ny ankapobeny ireto Tiorka izay sonita ireto. Ny Kroazada sy ny fananganana ny Fanjakana Latina maro any Atsinanana, nanampy ny fikomiana anatiny (ny fikomian' ny mponina tao Koarazmia tany avaratra-atsinanana, ny an' ny Aiobida tany Azia Minora) dia namarana ny fanjakazakan' ny Seljokida.
Tany am-piandohan' ny taonjato faha-13, ny Môngôly tamin’ ny andron' i Genghis Khan dia nanafika koa an' i Persia, izay lasa Kanatan' i Persia teo ambany fahefan' ny taranany (ireo Il-Khan). Ny fanjakazakan' izy ireo, izay zara raha neken' ny mponina teo an-toerana, dia misy voka-dratsy ara-toekarena sy ara-tsôsialy. Ny dingana niteraka ny fifindrafidra-monina, izay efa niantomboka tamin' ny andron' ny Tiorka, dia nihafaingana tamin' ny faharavan' ny vohitra maro ary nampihena ny asa tany.
Nalemy noho ny fisamatsamahana anatiny ny Il-Khan, ka nofaohin' ny andian’ olona mpanafik' i Tamerlan, izay nahomby tamin' ny taona 1360 ka hatramin' ny 1405, amin' ny fanorenana empira lehibe tao Samarkand. Taorian' ny nahafatesany, ny Timorida dia tsy nahavita nitazona ny fahefana afa-tsy any afovoan-tany sy any amin' ny tapany avaratr' i Persia hatramin' ny taona 1517, nampiroborobo ny fanavaozana ara-kolontsaina miaraka amin' ny fampandrosoana ny literatioram-pirenena sy ny fampidirana teknika sy lohahevitra ara-javakanto avy any Atsinanana Indrindra, raha tany andrefana kosa ny Torkmena mpifindrafindra monina any Azia Minora sy any Azerbaijàna, izay nafahana, dia namorona kônfederasiôna maro nifanandrina matetika.
I Persia nentin' ny Safavida
hanova
Nanomboka tamin' ny taonjato faha-14 dia nofehezin' ny taranaky ny kalifa Ali, dia ny Safavida, ny ampahany amin' i Azerbaijàna. Ny iray amin' izy ireo, Ismail I, dia nanambara ny tenany ho shah manapaka an' i Persia tamin' ny taona 1501 ary, rehefa avy nesoriny ny Torkmena tao amin' ilay faritra, dia nanangana empira midadasika izay, tamin' ny taona voalohany amin' ny taonjato faha-16, niitatra hatrany Azerbaijàna ka hatrany amin' ny Hoala Persika, ary avy any Iràka ka hatrany amin' ny faran' ny tany misy ny tangoron-tendrombohitra Alborz. Niantehitra tamin' ny fivavahana, izay singa mampiray, ny Safavida ka nanao ny siisma ho fivavaham-panjakana ary nanangana fanjakana miroborobo.
Ny fitondran' i Ismail I dia voamariky ny fahaterahan' ny fifandonana tamin' ny Tiorka Ôtômana, izay nanahirana ny mpandimby azy ary tsy nifarana raha tsy tamin' ny fandresena sy fahazoan' ny shah Abbas I an' i Bagdad tamin' ny taona 1623. Nanamarika ny fara tampon’ ny Fanjakana Safavida, na ara-pôlitika na ara-kolontsaina, ny fitondrany. Izy no nanangana fifandraisana ara-barotra voalohany tamin' ny British East India Company, ary nandamina indray ny tafika niaraka tamin' ny mpanolotsaina britanika maro.
Naveriny tamin' ny laoniny ny filaminana sy ny fitoniana tao amin' ny fanjakany, ary maro ny zavatra tsara tarehy naoriny tao Ispahan renivohitra. Tsy afaka manohy ny asany anefa ireo mpandimby azy. Na dia nitoetra aza ny akon' ny zavatra nataony ara-kolontsaina tao India Môgôly, tao anatin' ny Empira Ôtômana ary hatrany Eorôpa, dia nopotehin' ny fifandonana anatiny teo amin' ny Siita sy ny Sonita ilay firenena ary, tamin' ny taoa 1722, nandroba an' i Ispahan ny vahoaka afgana maro izay sonita.
Ny fitsabahan' ny Tandrefana
hanova
Tamin' ny fikomiana tamin' ny Afgàna, i Nader Shah, lohan-tarika avy any Khorasan (faritra atsinanan' i Iràna), dia nanangana tafika izay nandroaka ny mpanafiky ny taona 1729. Nahazo ny satroboninahitry ny shah izy tamin' ny taona 1736, nanao hetsika fakana tany izy ka nitarika azy ho any Delhi any India (1739), ho any Torkestàna ary ho any amin' ny Kanatan' i Bukhara, izay lasa tany manompo, izany. Niaina vanim-potoam-piadanana sy fanambinana ny taranany, dia ny Zanda izany.
Ny tarana-mpanjakany dia noravan' ny mpitarika avy amin' ny taranaka tiorka-môngôly, i Agha Muhammad Shah, mpanorina ny tarana-mpanjakan' ny Kajara. Rehefa avy nametraka ny renivohiny tao Teheran izy dia nikasa haka an' i Jeôrjia (izay lasa ambany fitondran' ny Rosiana) ary nampandry tany any Khorasan (nijanona ho nahatoky tamin' i Nader). Nitarika ny vanim-potoan' ny fitontonganan' i Iràna ny famonoana an' i Nader Shah tamin' ny taona 1797.
Ny Eorôpeana, ary voalohany indrindra ny Rosiana, izay nanao fanitaram-panakana nankany atsimo noho ny fitadiavana toeram-pivarotana an-dranomasina, ary koa ny Britanika, dia afaka nanao izay tiany hatao. Avy hatrany dia nahazo toerana ambony teo amin' ny varotra sy ny raharaham-bola ao Iràna izy ireo.
Tamin' ny taona 1828 dia namoy ny faritany any Kaokazy (Armenia, Azerbaijàna Avaratra) ho an' i Rosia i Iràna. Tamin' ny taona 1847 dia nahazo ny fiandrianany tamin' ny faritra maro any Shatt al Arab ny Empira Ôtômana. Nanery azy ireo handao an' i Afganistàna sy hanaiky ny fahaleovan-tenany ny Britanika, izay nandresy ny Iraniana tamin' ny taona 1856 hatramin' ny 1857. Nandritra ny taompolo 1880 dia nametraka tsikelikely ny faritra anjakazakany tany avaratr' i Iràna ny Rosiana, fa ny Britanika kosa dia nahazo ny fifehezana ny Hoala Persika.
Tamin' ny taona 1900 dia nifehy ny fadintseranana iraniana ho takalon' ny fampindramam-bola i Rosia. Herintaona taty aoriana dia nahazo alalana nandritra ny enimpolo taona ny Britanika mba hitrandraka solitany. Tsy nihena ny fifandrafiana teo amin' ireo firenena roa ireo raha tsy tamin' ny taona 1907, rehefa nosoniavina ny fifanarahana nilaina tamin’ ny fandraiketana ny sisin-tanin' i Iràna sy ny famaritana ny faritra andraharahan' ny firenena roa tonta. Nomena ny Rosiana ny avaratra-andrefana, nomena ny Britanika ny atsimo-atsinanana, ary tsy an' ny atsy na ny aroa ny afovoany.
Ho setrin' izany fanakendana ny firenena izany sy ny fahalemen' ny mpitondra iraniana, dia niforona ny hetsika nasiônalista tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20. Nitaky fananganana governemanta manaraka lalàm-panorenana izany hetsika izany. Tamin' ny taona 1906, tao anaty fanerena, ny mpanjaka Muzzafar al-Din dia namory ny Majles (Antenimiera Iraniana) voalohany izay namoaka lalàm-panorenana mandala ny fahalalahana. Ny mpandimby azy, Muhammad Ali (1907-1909), mpanao fitondrana tsy refesi-mandidy, dia nesorina ka nosoloana ny zanany lahy Ahmad Shah, izay roa ambin' ny folo taona. Sarotra taminy noho izany ny hiady amin' ny fanjakazakana ataon' ny vahiny. Tamin' ny taona 1911 dia i William Morgan Shuster, izay amerikana mpandraharaha ara-bola, no nanankinan' ny Madjlis ny asa fanavaozana ny fitantanam-bolam-panjakana.
I Iràna teo ambany fahefan' ny Pahlevy
hanovaIzany vanim-potoana izany dia teo anelanelan’ ny taona 1925 sy 1979.
Fanjakana notsiriritin' ny firenen-dehibe
hanova
Tsy miandany amin' ny atsy na ny aroa i Iràna nandritra ny Ady Lehibe Voalohany, saingy toerana nisy ny fifandonana teo amin' ny Britanika sy ny Rosiana ary ny Ôtômana ho an' ny fifehezana ny tahirin-tsolitany anaty tany izy. Tamin' ny fiafaran' ilay Ady Lehibe, ny Britanika izay mikatsaka hanorina fitondrana prôtektôrata dia niatrika hetsi-panoherana isan-karazany. Nahomby ny iray tamin' izy ireo tamin' ny taona 1921: i Riza Khan, kômandin' ny tafika kôzaka iraniana iray, dia nanongana ny Kajara farany.
Tamin' ny taona 1925 dia nametrahana ny satro-boninahitry ny shah izy, ka nanangana ny tarana-mpanjakan' ny Pahlevy. Ny fitondrany, izay nahatonga an' i Persia hiova anarana ho Iràna (Marsa 1935), dia vanim-potoanan' ny fanavaozana ankapobeny ho an' ilay firenena, eo amin' ny fotodrafitrasa sy ny fitantanana ny raharaham-panjakana. Nandritra izany fotoana izany, ny fiarahamonina dia nalamina indray araka ny fandaharan' asa lehibe mampanjaka ny kolontsaina tandrefana ary voamariky ny sata vaovaon' ny vehivavy (fanafoanana ny fitafiana tsadôro).
Tsy lasa fanjakana demôkratika anefa i Iràna: nanafay mafy ny endri-panoherana rehetra ny fitondram-panjakana izay nampivangongo ny fahefana tao an-drenivohitr' ilay firenena. Naverina nifampiraharahana indray ny fitsinjarana ny tombontsoa azo avy amin' ny solitany: i Iràna no manangona ny vola amin' ny tombom-barotra avy amin' ny orinasan-tsolitany.
Nisafidy ny tsy hiandany i Iràna tamin' ny fiandohan' ny Ady Lehibe Faharoa, nefa notafihin' ny Fanjakana Mitambatra sy ny Firaisana Sôvietika tamin' ny Aogositra 1941, ka ny tanjona tamin’ izany dia ny hiaro ny toeram-pitrandrahana solitany tsy hanjakan' ny Alemana. Ny firenena mpiara-dia (Alliés) no nifehy ny fifandraisana iraniana rehetra, ary i Reza Shah, izay mpiaro ny tombontsoan' ny Axe taloha, dia tsy maintsy niala tamin' ny fitondrana ka nosoloan' ny zanany lahy tamin' ny taona 1941.
Ny mpanjaka vaovao, Mohammad Reza Shah, dia nanao fifanarahana tamin' ny Britanika sy ny Sôvietika, izay nanaovan' iretsy farany fanekena fa hanaja ny tsy fahazoana manova ny tanim-pirenen' i Iràna ary hiala enim-bolana aorian' ny fiafaran' ny ady. Nohamafisina indray tamin' ny fihaonambe tao Teheran tamin' ny Nôvambra 1943 ireo fitsipika ireo. Nanao sonia ny satan' ny Firenena Mikambana tao San Francisco i Iràna tamin' ny 26 Jona 1945, ka lasa iray amin' ny mpikambana mpanorina ity fikambanana iraisam-pirenena ity.
Tamin' ny taona 1945 dia nitsangana nanohitra an' i Iràna i Azerbaijàna sy i Kordistàna, teo ambany fifehezan' ny Sôvietika, ary nanambara ny fizakan-tenany. Nanakana an' i Iràna amin' ny famaizana io fikomiana io ny Sôvietika, fa ny Britanika kosa nandà ny hiala amin' ny faritra nobodoiny. Nisy ny fifampiraharahana naharitra natao, ary ny fiafaran' izany, tamin' ny 2 Martsa 1946, no nampiala ireo firenena roa ireo ary niverina tamin' ny laoniny ny filaminana.
Ny ady nateraky ny fitrandrahana solitany
hanovaTaorian' ny Ady Lehibe Faharoa dia nandà ny hitrandraka ny solitaniny miaraka amin' ny Firaisana Sôvietika i Iràna, fa nanaiky kosa ny fanampiana avy amin’ i Etazonia. Ny safidy nataon' i Mohammad Reza Shah, izay nety ho an' ny Tandrefana, dia niafara amin' ny fandraràna ny antoko kômonista iraniana (Toudeh) tamin' ny taona 1949, izay noheverina ho mpomba ny Sôvietika. Tsy neken' ny mponina iraniana anefa ny fahefan' ny orinasa vahiny mpitrandraka solitany. Ny governemanta dia tsy maintsy nifanaraka tamin' ny orinasa Anglo-Iranian Oil Company fehezin' ny Britanika momba ny fampiakarana avo roa heny ny tamby avy amin' ny fitradrahana solitany. Tsy nankatoavin' ny Antenimiera Iraniana io fifanarahana io, izay heverin' ny mpikambana maro fa tsy mahafa-po.
Taorian' ny famonoan' ny nasiônalista (7 Marsa 1951) ny praiminisitra, jeneraly Ali Razmara, dia nanapa-kevitra ny Majles (Antenimiera iraniana) fa hampisahana ny indostrian' ny solitany amin' ny fanjakana fa tsy ny tsy miankina. Nahazo ny fitokisan' ny Antenimiera i Mohammad Mosadegh, mpitarika ny fiaraha-mientan' ny vondrona nasiônalista (National Front) ary mpanohana ny famindrana amin’ ny fanjakana ny fitantanana ny fitrandrahana solitany, ka nahazo ny toeran’ ny praiminisitra. Tsy nahomby ny ezaka fifampiraharahana hamahana ny krizy teo amin’ i Iràna sy ny Fanjakana Mitambatra. Nolavin' i Mossadegh ny tolo-kevitr' i Etazonia sy ny Banky Iraisam-Pirenena ary ny Fitsarana Iraisam-Pirenena. Tamin' ny taona 1952 dia nangataka fahefana feno sy fifehezana ny tafika izy. Na dia teo aza ny tsy fankasitrahany dia tsy maintsy nilefitra ihany ilay shah.
Neken' ny Fanjakana Mitambatra ny lalàna momba ny famindrana ny fitantanana ny orinasa amin’ ny fanjakana iraniana, nefa nitohy ny fitakiana onitra, izay nitarika ho amin' ny fahatapahan' ny fifandraisana ara-diplômasia teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny 22 Ôktôbra 1952. Tany am-piandohan' ny taona 195, dia nanitatra ny fahefana jadon' i Mossadegh nandritra ny herintaona ny Antenimieram-pirenana. Noho izany dia nitaky ny hanesorana ny fahefany amin' ny shah ny praiminisitra.
Ny shah, izay manohitra an' i Mossadegh amin' ny lafiny maro, anisan' izany ny resaka solitany, dia nandroaka ny praiminisitra tamin' ny tapaky ny volana Aogositra 1953. Tsy nety niala tamin' ny toerany ity farany, ary nampifanohitra nandritra ny andro maromaro ny mpanohana azy tamin' ny mpanohana ny mpanjaka izany. Ny mpanohana ny mpanjaka, izay notohanan' ny tafika sy ny pôlisy ary ny Central Intelligence Agency (CIA) amerikana, dia nahazo ny fifehezana an' i Teheran ary nisambotra an' i Mossadegh. Tamin' ny 5 Septambra 1953 dia nanome an' i Iràna fampindramam-bola maika mitentina 45 tapitrisa dôlara i Etazonia. Namerina indray ny fifandraisana ara-diplômasia tamin' ny Fanjakana Mitambatra i Iràna. Voaheloka higadra herintaona sy tapany kosa i Mossadegh tamin' ny 2 Desambra 1953 noho ny fiampangana azy ho nanao fikomiana.
Tamin' ny taona 1954, ny governemanta iraniana sy ny solontenan' ny fikambanana iraisam-pirenena momba ny solitany (Consortium), ahitana orinasa valo, anisan' izany ny Anglo-Iranian Oil Company, dia nifanaiky momba ny famerenana indray ny indostrian' ny solitany tsy hotantanan' ny fanjakana: ny Consortium dia hitantana ny indostria, hitondra eo amin' ny tsena ny famokarana solitany, hizara ny tombombarotra ara-drariny amin' i Iràna ary handoa onitra amin' ny Anglo-Iranian Oil Company noho ny fatiantoka nihatra taminy. Tamin' ny tana 1958 ny governemanta iraniana dia nanao fifanarahana tamin' ny orinasa amerikana izay miantoka ny 75 % amin' ny tombom-barotra ho an’ i Iràna.
Revôlisiôna Fotsy sy Revôlisiôna Silamo
hanovaNapetraka indray tamin' ny taona 1953 teo amin' ny seza fiandrianana noho ny fanampian' i Etazonia i Mohammad Reza Shah izay nanakaiky an' ity firenena ity: tamin' ny Marsa 1959 dia nanao sonia fifanaraham-piarovana tamin' i Etazonia i Iràna, avy eo dia nanaiky an' i Israely ho firenena mahaleo tena tamin' ny taona 1960. Io fanapahan-kevitra io dia nanimba ny fifandraisany amin' ny Ligy Arabo, izay nanapa-kevitra ny hanitatra ny ankivy natomboka tamin' ny mpiara-miombona antoka ara-barotra amin' i Israely ho amin' i Iràna koa.
Taorian' ny fifandonana tamin' ny Antenimiera dia nomen' ny shah ny praiminisitra ny fahefana hitantana amin' ny alalan' ny didy tamin' ny 1961. Ny taona nanaraka dia nanao fanavaozana momba ny tany fambolena, fantatra amin' ny anarana hoe "Revôlisiôna Fotsy", i Muhammad Riza. Nisy vondrona ara-pivavahana sy mpandala ny nentin-drazana sasany, nanohitra ilay fandaharan' asa fitsinjarana ny tany sy fanafahana ny vehivavy ity, ka nandrisika ny fikomiana tamin' ny volana Jona 1963, saingy, tamin' ny taona 1966 dia nozaraina tamin' ny tantsaha efa ho 4 tapitrisa ny tany fambolena lehibe sy salantsalany rehetra. Nandritra ny taona 1960, ho fanampin' ity fandaharan' asa momba ny fananan-tany ity, dia nankasitraka ny indostria tantanan' ny fanjakana ary niezaka nanova ho isa-karazany ny fanondranana entana ny shah. Nihatsara haingana ny fari-piainan' ny Iraniana noho izany.
Tamin' ny faran' ny taona 1960 dia nanafaka tsikelikely ny tenany tamin' ny vahohon' ny Amerikana i Iràna ary nanamafy ny fifandraisany ara-diplômasia tamin' ny firenena kômonista ary koa tamin' i Eorôpa. Tany am-piandohan' ny taompolo 1970, i Iràna dia nanamafy ny fifandraisany tamin' ny Vondrona Arabo ihany koa, ankoatra an' i Iràka noho ny fifanolanana momba ny sisin-tany mifandraika amin' i Shatt al Arab sy ny nosy maromaro ao amin' ny Hoala Persika (izay nalain' i Iràna ho azy tamin' ny taona 1971). Nanao sonia fifanarahana tamin' ny Marsa 1975 ireo firenena roa ireo hampitsahatra vetivety ny fifanolanany.
Tamin' izany fotoana izany dia te hanokana ny fahefany tsy refesi-mandidy ny shah ka nanambara ny fiafaran' ny rafitra misy antoko pôlitika maro sy ny fananganana antoko tokana, ny "Antokon' ny Fitsanganan-ko Velon' ny Firenena". Natao tamin' ny Jona 1975 ny fifidianana ny Antenimieram-pirenena vaovao. Nanafay mafy ny fanoherana izay nitombo ny pôlisy miafin' ny shah, atao hoe Savak, izay nahitana olona maherin' ny 100 000. Izany fanoherana izany dia vokatry ny hetsika islamista maro, notarihin' ilay ayatollah Ruhollah Khomeini any Frantsa, izay tany an-tsesitany nanomboka tamin' ny taona 1963. Tamin' ny taona 1978, noho ny famporisihan' ny Islamista, dia nitranga ny rotaka nisy herisetra tsy fahita firy tany amin' ny tanàna iraniana maromaro. Tamin' ny fiafaran' ny fararano dia voasarika ho amin' ny ady an-trano ilay firenena ary tamin' ny Janoary 1979, ny mpanara-dia an’ ilay ayatollah dia nanery ny shah hisesitany, ka namarana ny fitondrana izay naharitra fito amby telopolo taona. Fotoana fohy taorian' izay, niverina tamim-pandresena tany Teheran i Khomeini.
Ny Repoblika Islamika
hanovaI Iràna teo ambany fitondran' i Khomeini
hanova
Naharitra teo anelanelan' ny taona 1979 sy 1989 ny fitondran' i Khomeini. Ny fitondrana vaovao notarihin' ny ayatollah Khomeini dia namarana ny fifandraisana akaiky amin' i Etazonia ary namono an' arivony amin' ny mpikambana ao amin’ ny Savak sy amin' ny mpanohana ny shah. Tamin' ny Nôvambra 1979, rehefa nisesitany tany Etazonia ny mpanjaka voaongana, dia nanafika ny masoivoho amerikana tao Teheran ny mpikatroka tao amin' ilay Revôlisiôna, ka naka olona telo amby dimampolo hatao takalon' aina. Ho takalon' ny famotsorana azy ireo dia nitaky ny hamerenana ny shah any amin' ny fireneny ny fitondrana vaovao mba hahafahana mitsara azy, ary koa nitaky ny fanonerana ny vola an-davitrisany dôlara izay iampangan' ny Islamista azy ho nanodinkodina ny kitapom-bolam-panjakana. Nafahana ihany ireo takalon' aina ireo tamin' ny Janoary 1981, nefa tsy nisy fifanarahana ôfisialy nifanaovana.
Niharatsy ihany koa ny fifandraisana tamin' i Iràka izay nitaky, tamin' ny Septambra 1980, ny fanavaozana ny fifanarahan' ny taona 1975. Nolavin’ i Iràna ity fanavaozana ity ka nanafoana ny fifanarahana i Iràka, ary nanafika an' i Iràna, tamin' ny volana Desambra, naka ny faritra amin' ny sisin-tanin' i Khuzestan, any atsimo-andrefan' i Iràna, izay manankarena indrindra amin' ny solitany. Naharitra valo taona ny ady nifanaovan’ i Iràna sy Iràka. Nandritra io vanim-potoana io ihany, ny Kiorda any andrefana sy ny Azery any avaratra ary ny Arabo any atsimo-andrefana dia nandray fiadiana hanoherana ny governemanta mba hahazoana fizakan-tena.
Ny Repoblika Islamika dia nambara tamin' ny alalan' ny fitsapan-kevi-bahoaka tamin' ny 1 Avrily 1979, izay nanterin' ny Lalàm-panorenana vaovao nankatoavina tamin' ny Desambra 1979. Nandritra ny fifidianana filoham-pirenena natao tamin' ny Janoary 1980, ny mpandatsa-bato dia nisafidy an' i Abol Hassan Bani Sadr, mpahay toekarena liberaly niofana tany amin' ny firenena tandrefana, mpiara-miasa amin' ny ayatollah Khomeini, "Mpitarika Faratampon' ny Revôlisiôna". Na izany aza, ny fifidianana ny mpanao lalàna dia nandresen' ny Antoko Repoblikana Islamika, nampivondrona ny ampahany be amin' ny mpitondra fivavahana, izay mpankasitraka ny fananganana teôkrasia.
Niafara tamin' ny volana Jona 1981 io fifandonana io tamin' ny fandroahan' i Khomeini ny filohan' ny Repoblika Bani Sadr, izay noterena hisesitany. Tamin' ny fifidianana ankapobeny natao tamin' ny Ôktôbra 1982 dia voafidy ny mpitondra fivavahana Ali Khamenei. Feno tanteraka ny fepetra hahazoan' ny mpitondra fivavahana fahefana amin' ny lafin-javatra rehetra ao amin' ny fanjakana. Nanova amin' ny fomba lalina ny fiarahamonina iraniana izany, izay efa eo ambany fifehezany tanteraka, ao anatin' izany ny sehatry ny fitsarana.
Fanantenana fisokafana
hanovaRehefa maty i Khomeini tamin' ny volana Jona 1989 dia notendrena ho "Mpitarika Faratampony" i Ali Khamenei. Tamin' ny volana Jolay dia voafidy ho filohan' ny Repoblika i Ali Akbar Hashemi Rafsanjani, mpitondra tenin' ny Antenimiera.
Tamin' ny taona 1990 dia nanameloka ny fanafihan' i Iràka an' i Kôety sy ny fametrahana miaramila iaraha-mitantana any Arabia Saodita i Iràna, saingy nanohy ny fifandraisana ara-diplômasia tamin' i Iràka, izay nandao ny fitakiana tany tamin' i Iràna. Nandritra ny Ady tao amin' ny Hoala dia nijanona ho tsy miandany tamin' ny fomba ôfisialy i Iràna, saingy nampiantrano fiaramanidina mpiady irakiana maherin' ny zato. Avy eo dia manohana ny fikomian' ny Siita any atsimon' i Iràka manohitra ny fitondran' i Saddam Hussein i Teheran.
Tsy afaka nanondrana ny revôlisiôna islamikany any ivelany i Iràna, nefa nanandrana nanamafy ny sata maha firenena matajaka ao amin’ ny faritra misy azy indray izy: nanatona an' i Sina, an' i Pakistàna, an' i Torkia, ary koa, taorian' ny 1991, an' ireo repoblika maro tao Kaokazy sy any Azia Afovoany, izay nahaleotena vao haingana.
Tamin' ny volana Mey 1995 dia namoaka didy fanaovana ankivy ara-barotra an' i Iràna i Etazonia, ary nohamafisina tamin' ny Aogositra 1996 izany, nefa tsy nampiharin' ny firenena eorôpeana. Aleon' izy ireo nanao fifampiresahana amin' ny governemanta iraniana, na dia teo aza ny fanamafisana indray, tamin' ny Janoary 1993, nataon' ny filoha Rafsanjani momba ny fatwa manameloka ny mpanoratra Salman Rushdie ho faty tamin' ny taona 1989 noho ny bokiny The Satanic Verses. Na tsy nanafoana ity farany aza ny governemantan' i Khatami dia nisaraka taminy tamin' ny taona 1998, ka nanokatra lalana ho amin' ny famerenana indray ny fifandraisana ara-diplômasia amin' ny Fanjakana Mitambatra.
Ny fiharatsian' ny toekarena dia nampitombo ny hetsi-panoherana ara-tsôsialy, fa nitombo isa kosa ny foibem-pahefana ary nitombo ny fanoherana teo amin' ny "mpitahiry ny nentin-drazana" sy ny "mpandala fahalalahana", mpanohana ny fisokafana amin' ny zava-baovao. Ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin’ ny Avrily 1996, izay nandresen’ ny mpandala ny nentin-drazana, dia nahitana kandidà tsy miankina niditra tao amin’ ny Majlis (Antenimiera). Tamin' ny volana May 1997, dia lasa filohan' ny Repoblika ilay islamista antonony, Mohammad Khatami.
Hita taratra amin’ izany fandresena izany ny fanetsiketsehana ny tanora sy ny vehivavy, ary koa ny fahasosorana vokatry ny pôlitikan' ny fitsitsiana nataon' ny fitondrana. Na dia eo aza ny fifanolanana eo amin' ny mpandala ny nentin-drazana sy ny mpandala ny fomba vaovao dia toa tsapa fa tena nilaina ny fampitomboana ny fisarahana eo amin' ny fahefana ara-pôlitika sy ny fahefana ara-pivavahana.
Na dia eo aza ny fanoheran' ny mpandala ny nentin-drazana, izay tsy nifidy zavatra hanakanana ny pôlitikan' ny fisokafan' ny governemanta (fisamborana, fandrarana ny famoahana ny gazety sasany, sns.), dia nitady ny hamoaka an' i Iràna amin' ny fitokana-monina iraisam-pirenena ny governemanta: fikasana ny hisokatra amin' i Etazonia tamin' ny taona 1998; fiantsoana fifampiresahana amin' ny Vondrona Eorôpeana tamin' ny taona 1998; fitomboan' ny orinasa vahiny, indrindra eo amin' ny sehatry ny solitany; fisokafana amin' i Arabia Saodita, amin' i Siria ary amin' i Katara tamin' ny volana Mey 1999. Etsy ankilany, ny fahombiazan' ny Talibàna tany Afganistàna, niaraka amin' ny famonoana ny diplômaty iraniana, dia nitarika fifandonana mafy teo amin' ny firenena roa tonta tamin' ny faran' ny taona 1998.
Na dia teo aza ireo mariky ny fisokafana ireo, ny fahavaratry ny taona 1999 dia nisongadinan' ny fifandonana mahery vaika tsy manam-paharoa nanomboka tamin' ny taona 1979, teo amin' ny mpianatra, izay nanohitra ny famerana ny fahalalahan' ny asa fanaovan-gazety, sy ny mpitadro filaminana tohanan' ny fôndamentalista (integrista). Ny fifidianana solombavam-bahoaka tamin' ny lohataonan' ny taona 2000 dia nahazoana ny maro anisa tanteraka (toerana 170 amin' ny 290 tamin' ny fihodinana voalohany) ho an' ny tia fanavaozana manohana ny filoha Khatami.
Singa tsara amin' ny mety hisian' ny demôkrasia eo amin' ny andrim-panjakana ireo vokatra ireo, na dia mbola eo am-pelatanan' ny mpandala ny nentin-drazana aza ny tafika sy ny fitsarana ary ny hery revôlisiônera. Tamin' ny volana Mey 2000 dia nanomboka ny fitsarana ny Jiosy iraniana 13 voampanga ho nalefan' i Israely hitsikilo, nanaporofo ny fisaratsarahana eo amin' ny mpandala fanavaoana sy ny mpandala ny nentin-drazana. Niezaka nanao fanalalahana ny fitondrana ireo voalohany ireo, na ara-toekarena na ara-diplômasia, nanohitra izay mety ho fivoarana ihany kosa ireo farany ireo ka nampitombo ny fanakatonana ny gazety refôrmista sy ny fisamborana ny olona manana fironana liberaly.
Araka izany, nihamanakaiky kokoa an' i Arabia Saodita i Iràna, i Arabia Saodita izay nanaovan' i Teheran sonia fifanaraham-piarovana tamin' ny Avrily 2001, ary nanomboka ny famerenana indray ny fifandraisana amin' i Iràka. Tamin' izany fotoana izany anefa, ny Fitsarana Revôlisiônera izay teo am-pelatanan' ny mpandala ny nentin-drazana dia nisambotra mpikambana teo amin' ny efapolo teo avy amin' ny Hetsika ho an' ny Fahalalahana ao Iràna (Mouvement pour la Liberté en Iran), fikambanana voarara, akaiky an' i Khatami. Vao mainka mampitombo ny disadisa ny mety hanaovana fifidianana filoham-pirenena amin' ny Jona 2001.
Tamin' ny volana Jona 2001 dia voafidy indray tamin' ny 77 % amin' ny vato i Mohammad Khatami, mihoatra noho ny tamin' ny fifidianana voalohany nirotsahany tamin' ny taona 1997. Nahazo 16,5 % tamin' ny vato ny mpifanandrina aminy, Ahmad Tavakkoli, mpandala ny nentin-drazana. Tafapetraka ho filoham-pirenena indray mandritra ny efa-taona i Mohammad Khatami, ka nanohy namelona ny fanantenan' ny Iraniana mandala fahafahana. Nanantena ny mpomba azy fa hamela azy hanana fahalalahana bebe kokoa hanohitra ny mpandala ny nentin-drazana ny fanohanan' ny vahoaka betsaka, sady hahafahany manatanteraka ny fanavaozana andrasana. Vetivety dia hita fa tsy izany no zava-nisy.
Eo amin' ny fifandraisana iraisam-pirenena, tamin' ny Janoary 2002, i Iràna dia notafihin' i Etazonia tamin’ ny fitondran’ i George W. Bush, izay nametraka azy ho eo amin' ny "Tezan' ny Ratsy" (anglisy: "Axis of evil”, frantsay: "Axe du mal"), miaraka amin' i Iràka sy i Kôrea Avaratra, noho ny asa nokleary nataony.
Nandritra ny adin' ny tafika amerikana tamin' i Iràka faha Saddam Hussein tamin' ny lohataona 2003 dia tsy niandany na amin' iza na amin' iza i Iràna.
Tamin' ny Desambra 2003 dia nisy horohoron-tany nanana tanjaka 6,3, izay namely ny tanàna manan-tantaran' i Bam, izay nahafatesana olona miisa 40 000.
Famerenana amin' ny laoniny mandala ny nentin-drazana
hanovaTao anatin' ny korontana ara-pôlitika sy ara-tsôsialy saro-bahàna i Iràna raha nosembantsembanin' ny mpandala ny nentin-drazana, izay nanao ampihimamba ny fitsarana, ny hetsika fanavaozana. Nanamafy izany toe-javatra izany voalohany ny fifidianana mpanao lalàna tamin' ny taona 2004, izay naharesy ny mpandala fanavaozana, faharoa ny fitomboan' ny fitsabahan' ny "Filankevitry ny Mpiambina" tamin' ny zotram-pifidianana, ary fahatelo ny fihoa-pampan’ ny tsy fandehanan’ ny olona mifidy.
Ny fahombiazan' ny mpandala ny nentin-drazana dia niaraka amin' ny fihamafisan' ny resaka momba ny nokleary, izay niteraka fifandirana mafy teo amin’ i Iràna sy ny fiarahamonina iraisam-pirenena, izay miahiahy an' i Iràna ho mamolavola fandaharan’ asa nokleary manan-tanjona ara-tafika izay heverin' ny Tandrefana fa nosarontsaromana fandaharan' asa fikarohana sivily mandala fandriam-pahalemana. Nihamafy izany ahiahy izany tamin' ny fahalanian' i Mahmoud Ahmadinejad mpandala ny nentin-drazana ho filoham-pirenena tamin' ny volana Jona 2005.
Tsy nampoizina ny fandresen' i Mahmoud Ahmadinejad (nahazo 61,7 % tamin' ny fihodinana faharoa, 48 taona) an' i Rafsanjani filoha teo aloha, ka nahatonga azy ho noheverina ho solontenan' ny taranaka vaovao amin' ny "Ankavanana ara-potokevitra", izay nahazo tombony tamin' ny fahadisoam-panantenan' ireo izay voaroaka tao amin’ ny Repoblika Islamika. Voafidy ho ben' ny tanànan' i Teheran tamin' ny taona 2003 izy, izay toa nahavita naka ny fon' ny vondron' olona sahirana noho ny fiaviany sy ny fomba fiainany tsotsotra, sy noho ny lazany amin' ny maha mozilmana tsara azy, ary noho ny fahaizany manao kabary mambabo fom-bahoaka.
Na dia natahorana aza ny fanakorontanan' ny fitondrana, ny filoha vaovao dia manolo-tena amin' ny fananganana Fanjakana Islamika mandroso sy matanjaka, sy amin' ny fampihenana ny tsy fitoviana ara-tsôsialy amin' ny alalan' ny fiantohana ny fitsinjarana tsara kokoa ny harena. Teo amin' ny pôlitika ivelany, niavaka haingana izy tamin' ny famelezany an' i Israely sy ny vahoaka jiosy, tsy natahotra ny fandavana ny tantaran' ny fandringanana jiosy (negasiônisma), ary koa tamin' ny tsy fahazoana mifampiraharaha aminy momba ny tsy maintsy hanohizana ny tetikasa nokleary iraniana.
Nisongadina tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2009 ny fifanoherana tamin' ny fahalanin' i Mahmoud Ahmadinejad indray. Nofaizin' ny manampahefana islamika mafy ireo fihetsiketsehana am-pilaminana ireo: mpanao fihetsiketsehana an-jatony no voalaza fa novonoina, toa an' i Neda Agha-Soltan izay nataon' ny milisy Basij mpomba ny governemanta, na ny pôlisy misahana ny rotaka, nandratra olona maro ihany koa, ary roa arivo mahery no nosamborina. araka ny tatitry ny Amnesty International.
Tamin' ny 14 Jona 2013 dia voafidy ho filohan' ny Repoblika Islamika, tamin' ny 50,7 % amin' ny vato tamin' ny fihodinana voalohany i Hassan Ruhani, izay hany mpilatsaka mpandanjalanja. Taorian' ny fifidianana an' i Hassan Rohani dia nanambara ampahibemaso ny fahavononany hitady fifanarahana nokleary i Iràna. Tamin' ny faran' ny volana Nôvambra 2015 dia nisy fifanarahana natao teo amin' i Iràna sy i Etazonia, ny Fanjakana Mitambatra, i Frantsa, i Sina, i Rosia ary i Alemaina, fifanarahana momba ny fampiatoana ny fampitomboana ny fahafahan' ny vihina oranioma hisaratsaraka (hampiasaina amin' ny baomba nokleary) sy ny fanaraha-maso nitombo avy amin' ny Agence Internationale de l'Energie Atomique (IAEA), ho takalon' ny fanesorana ampahany ny sazy tandrefana.