Стар завет
Стар завет — христијански назив за збирка списи кои Евреите и христијаните ги сметаат за свети, а се состои од книги на Законот, историски книги, поетски и поучни книги, книги на големите и книги на малите пророци. Во времето на Христос, веќе целиот Стар завет бил напишан и прифатен од еврејската заедница. Последната книга, Малахија, била завршена околу 430 година п.н.е. Стариот завет од Христовото време бил во формат од 22 до 24 книги (бидејќи повеќе книги биле споени) и бил во целосна согласност со денешниот Стар завет составен од 39 книги, а не ги содржел апокрифните т.е. девтероканонски книги. Исто така, списокот на овие свети книги го утврдил и синодот во Јамнија (лат. Јаmnia) околу 90 година н.е. Апокрифните списи биле напишани после Малахија и биле прикачени на старогрчкиот превод на хебрејскиот Стар завет, наречен Септуагинта, околу 200-150 година п.н.е. Овие книги православните и римокатолиците ги нарекуваат девтероканонски, а протестантите апокрифни книги.
Стариот завет е дел од Библијата, која ги опфаќа сите 39 книги, напишани пред појавата на Христос. Стариот завет е пишуван во текот на 1000 години.
Книги од Стариот завет
уредиПрвата книга од Стариот завет, Битие (Создавање; Прва книга Мојсеева), е напишана измеѓу 1445 - 1405 п.н.е. од страна на Мојсеј, а последната книга од Стариот завет, Малахија, е напишана измеѓу 433 - 424 п.н.е. од страна на Малахија. Изворните јазици на кои се напишани Старозаветните книги се: хебрејски и арамејски (одредени делови).
На следнава табела е прикажано кога и од кој се напишани Старозаветните книги:[1]
| Света Книга | Година на пишување | Писател |
|---|---|---|
| Битие (Создавање; Прва книга Мојсеева) | 1445 - 1405 п.н.е. | Мојсеј |
| Излез (Исход; Втора книга Мојсеева) | 1445 - 1405 п.н.е. | Мојсеј |
| Левит (Левитска; Трета книга Мојсеева) | 1445 - 1405 п.н.е. | Мојсеј |
| Броеви (Четврта книга Мојсеева) | 1445 - 1405 п.н.е. | Мојсеј |
| Второзаконие (Повторени закони; Петта книга Мојсеева) | 1445 - 1405 п.н.е. | Мојсеј |
| Исус Навин | 1405 - 1385 п.н.е. | Исус Навин |
| Судии (Судии Израелови) | околу 1043 п.н.е. | Самоил |
| Рута | околу 1030 - 1010 п.н.е. | Самоил (?) |
| 1 Самоилова (Прва книга Самоилова) | 931 - 722 п.н.е. | Анонимен |
| 2 Самоилова (Втора книга Самоилова) | 931 - 722 п.н.е. | Анонимен |
| 1 Цареви (Прва книга за царевите) | 561 - 538 п.н.е. | Анонимен |
| 2 Цареви (Втора книга за царевите) | 561 - 538 п.н.е. | Анонимен |
| 1 Летописи (Прва книга Летописи) | 450 - 430 п.н.е. | Ездра (?) |
| 2 Летописи (Втора книга Летописи) | 450 - 430 п.н.е. | Ездра (?) |
| Ездра | 457 - 444 п.н.е. | Ездра |
| Неемија | 424 - 400 п.н.е. | Ездра |
| Естир (Естира) (Естира) | 450 - 331 п.н.е. | Анонимен |
| Јов | непознато | Анонимен |
| Псалми | 1410 - 450 п.н.е. | Повеќе автори |
| Изреки | околу 971 - 686 п.н.е. | Главно Соломон |
| Проповедник | 940 - 931 п.н.е. | Соломон |
| Песна над песните (Песна Соломонова) | 971 - 965 п.н.е. | Соломон |
| Исаија | 700 - 681 п.н.е. | Исаија |
| Еремија | 586 - 570 п.н.е. | Еремија |
| Плачот на Еремија (Плачот Еремиин) | 586 п.н.е. | Еремија |
| Езекил | 590 - 570 п.н.е. | Езекил |
| Даниил | 536 - 530 п.н.е. | Даниил |
| Осија | 750 - 710 п.н.е. | Осија |
| Јоил | 835 - 796 п.н.е. | Јоил |
| Амос | околу 750 п.н.е. | Амос |
| Авдија (Авдиј) | 850 - 840 п.н.е. | Авдија |
| Јона | околу 775 п.н.е. | Јона |
| Михеј | 735 - 710 п.н.е. | Михеј |
| Наум | околу 650 п.н.е. | Наум |
| Авакум | 615 - 605 п.н.е. | Авакум |
| Софонија | 635 - 625 п.н.е. | Софонија |
| Агеј | околу 520 п.н.е. | Агеј |
| Захарија | 480 - 470 п.н.е. | Захарија |
| Малахија | 433 - 424 п.н.е. | Малахија |
Сите книги на Стариот завет можеме да ги поделиме во пет групи:[2]
- Книги на Законот: Тука спаѓаат петте книги на Мојсеј: Битие (Создавање), Излез (Исход), Левит (Левитска), Броеви, Второзаконие (Повторени закони).
- Историски книги: Исус Навин, Судии (Судии Израелови), Рута, 1 Самоилова, 2 Самоилова, 1 Цареви, 2 Цареви, 1 Летописи, 2 Летописи]], Ездра, Неемија, Естир (Естира).
- Поетски и поучни книги: Јов, Псалми, Изреки, Проповедник, Песна над песните (Песна Соломонова).
- Книги на големите пророци: Исаија, Еремија, Плачот Еремиин (Плачот на Еремија), Езекил, Даниил.
- Книги на малите пророци: Осија, Јоил, Амос, Авдија (Авдиј), Јона, Михеј, Наум, Авакум, Софонија, Агеј, Захарија, Малахија.
Кај проширената (православна и католичка) Библија, во Стариот завет има дополнителни 11 книги, таканаречени Девтероканонски т.е. Апокрифни книги:
| Во православната Библија | Во католичката Библија |
|---|---|
| 2 Ездра | Естер (грчка верзија) |
| 3 Ездра | Јудита |
| Товит | Тобит |
| Јудита | 1 Макавејска |
| 1 Макавејска | 2 Макавејска |
| 2 Макавејска | Мудрости |
| 3 Макавејска | Сирах |
| Мудрост Соломонова | Барух |
| Мудрост Сирахова | Јеремијево Писмо (посл.) |
| Послание на Еремија | *Додатоци во книгата Данијел (глава 3:24-90; глава 13 и 14) |
| Варух (Барух) | |
| *Додатоци во книгата Даниил, т.е. Даниил (глава 3:24-90; глава 13 и 14)
*Текстот од Малахија 4-та глава е ставен во 3-та глава *Има дополнителен Псалм (под број 151) |
Овие книги не се прифаќаат како канонски од страна на јудаизмот и Евангелско-протестантските цркви. Причините поради кои Евреите и Евангелско-протестантските цркви не ги признаваат Старозаветните Девтероканонски/Апокрифни книги, се следниве:
- Не ги исполнуваат критериумите за каноничност: Дали книгата настапува со Божји авторитет? Содржи ли изрази како: „И рече Бог...“, „Вака вели Господ...“ и сл?; Дали книгата е напишана од препознатлив Божји пророк (или личност која била придружник и соработник на некој препознатлив Божји пророк)?; Дали книгата е автентична? (има и плагијати!); Дали е „живо слово“ кое менува животи на подобро?; Дали е контрадикторна со останатиот дел од Светото писмо?; Дали била прифатена и користена од тогашните верници како Божја книга? (во времето во кое била напишана).
- Содржат историски и географски грешки.
- Содржат легенди.
- Христос и апостолите никогаш не цитирале од нив.
- Рабинскиот концил (во Јамнија, 90 година) не ги признал.
- Ниеден концил до 4 век не ги вклучувал во канонот.
- Многу свети отци зборувале против нив (Ориген, Атанасиј, Кирил Ерусалимски...).
- Римокатоличката црква ги канонизирала Апокрифните книги на концилот во Трент 1546 година. (Но, ја отфрлаат 2 Ездра, затоа што учи против молитви за мртвите).
- Содржат учења спротивни на пророците, апостолите и Христос: молитви, жртви и дарови за мртвите — 2 Макавејска 12:44-45; Спасение преку давање милостињи; Очистување од грев, преку давање дарови — Товит 12:9; Создавање на светот од материја — Мудрости Соломонови 11:17(18).
Постанок на Стариот завет
уредиНајстарите книги во Библијата се Петте Мојсееви книги. Бог не само што заповедал да се напише Библијата, туку и ги извршил подготовките за нејзиното пишување. Мојсеј бил дете на еврејски родители и преку многу чудни околности стасал до царскиот дворец. Се стекнал со голема мудрост во најдобрите школи во Египет и така бил оспособен подоцна да го води еврејскиот народ и да ги пишува светите книги. Тој не пишувал раководејќи се според својата мудрост и волја, туку Бог го инспирирал со Својот Дух, за да може пишувањето да биде без грешка.
Модерните теолози денес тврдат дека Мојсеј не ги напишал овие пет книги кои се нарекуваат според неговото име, туку дека тие се дело на друг автор кој ги нарекол така затоа што Мојсеј е главната личност во нив. Самата Библија го негира ваквото толкување, бидејќи во 2. Мојсеева книга, 24:4 стои запишано: „И ги напиша Мојсеј сите зборови Господови...“ По Мојсеј, старозаветните книги ги пишувал Исус Навин и уште неколку други автори. Подоцна, пророкот Самуил основал пророчка школа и, веројатно, тие пророци ги препишувале библиските книги. Царевите Давид и Асаф и неколку други автори ги напишале Псалмите, а Давидовиот син Соломон ги напишал Книгите на мудроста. Езра, во 5 век пред Христос, со помош на Неемија ги составил сите старозаветни книги во една целина, наречена „канон“ (мерило) и само тие книги смееле да се читаат во еврејските синагоги. Помеѓу книгите на Стариот завет не влегле „апокрифите“, бидејќи биле сметани за книги кои не биле инспирирани од Светиот Дух.
Бидејќи израелскиот народ долго време бил во ропство, постепено се одучувал од својот јазик, па се покажала потребата за преведување на Стариот завет на сродниот арамејски јазик. Овој превод се вршел под контрола на книжниците. Арамејскиот јазик бил светски јазик во текот на еден милениум. Околу 250 година пред Христос, грчкиот јазик станал многу познат, бидејќи Грција во тоа време била светска сила. Многу Евреи биле расеани по целото грчко царство, па и тие имале силна желба да читаат од Светото Писмо за големиот и силен Бог. Оттаму и нивната желба да се преведе Библијата и на грчки јазик. На тој превод работеле 70 луѓе, па затоа и преводот бил наречен „Септаугинта“ (LXX). Овој превод уживал голем углед како помеѓу Евреите, така и помеѓу првите христијани.
Содржина
уредиСтариот завет е откровението на еден номадски народ, кој се движел околу Средоземното Море, меѓу Евроазија и Африка, по течението на реките Еуфрат, Тигар и Нил, а себе се нарекувал Израелов.[3] Во Стариот завет се појавуваат околу педесетина различни литературни видови: митови, химни, молитви, историски записи, љубовна поезија, есеи, хронологија на родови, басни, реалистични приказни, разни изреки и друго. Приказните раскажуваат за верата, борбите, надежите и поразите на ликовите од еврејската заедница. Стариот завет се дели на три основни делови: Историски книги (од 1. Мојсеева книга до книгата за Естера), Поучни книги (од книгата за Јов до Песната над песните) и Пророчки книги (од Исаија до Малахија). Најстарите книги во Библијата се Петте Мојсееви книги.
Втората Мојсеева книга изобилува со чудесни настани: претворање на горката вода во слатка, стапот во змија, правење сув пат среде Црвеното Море. Но, најважен дел од оваа книга е моралниот кодекс на однесување или Десетте божји заповеди, кои Мојсеј ги добива на Синајската Гора.
Делот наречен Поетски и поучни книги е најинтересен од литературна гледна точка. Содржи пет книги со различни содржини, а најдраматична е Повеста за Јов, во која се зборува за Божјата правда. Јов бил „непорочен и праведен“, и немало друг како него на Земјата. Дошол Сатаната кај Бог, и Бог му рекол да внимава на Јов, зашто е многу побожен и чесен. Сатаната одговорил дека е лесно да се биде чесен кога се има толку имот, здрави деца и сè што сака. Вистинската вера се докажува кога ќе му се одземе тоа на Јов, па прашање е дали тој уште ќе го слави Бога. Тогаш Бог се согласил Сатаната да го искуша Јов, само врз него да не крева рака и да не му ја зема душата. Тука почнуваат несреќите за Јов: ја губи стоката и слугите (Јов 1:14-17), а децата му загинуваат (Јов 1:18-19). На сето ова Јов одговара:
„Гол излегов од утробата на мајка ми, и гол ќе се вратам. Господ даде, Господ зеде. Благословено да биде Господовото име!“ - Јов 1:21
Потоа Сатаната повторно оди кај Бога и добива дозвола да го искуша Јов со страшни рани по телото (Јов 2:1-7). После тоа, дури и сопствената жена на Јов му вели да Го проколне Бога и да умре (Јов 2:9). А Јов на тоа ѝ одговара:
„Говориш како безумна. Зар доброто да го примаме од Бога, а злото да не го поднесуваме?“ - Јов 2:10
И тогаш започнува филозофската расправа за Божјата справедливост меѓу Јов и неговите пријатели. Се изнесуваат разни тврдења за казните на Бога и нивната намена. Во оваа книга, се алудира на следново прашање: „Зошто вистинските верници кои живеат богоугоден живот страдаат? Зошто Бог го дозволува тоа?“. Бог сакал да го докаже карактерот на вистинските верници, пред Сатаната и сите демони, ангели и луѓе. Бог дозволи Јов да биде искушуван од Сатаната и со тоа ја докажа Својата поента: Без разлика колкаво ќе биде страдањето на верникот или колку неразбирливо и незаслужено изгледа тоа, спасителната вера не може да се уништи!. На крајот од приказната, Бог го благословува Јов, и му враќа двојно од сè што изгубил (Јов 42:10-17).
Многумина филозофи ја користат оваа библиска приказна за да расправаат на темата: Божја правда. Кјеркегор и Колаковски пред сè се занимавале со прашањето: „Зошто Творецот, во чии раце стои сè, би му се докажувал на Сатаната?“ Колаковски напишал пародија на ова дело под наслов „Разговори со ѓаволот“, а Гете ја искористил како вовед во својот Фауст.
Песна над песните се вбројува меѓу најдобрите поетски остварувања на древните литератури. Таа е во форма на дијалог, и низ седум пеења е даден цел развој на љубовта. За разлика од двете искривени крајности на аскетската апстиненција и похотливата перверзија надвор од бракот, древната љубовна песна на Соломон ја возвишува чистотата на брачната наклонетост и романса. Песната ги засилува и е паралелна со другите делови од Светото Писмо што го прикажуваат Божјиот план за брак, вклучувајќи ја убавината и светоста на сексуалната интимност помеѓу сопругот и сопругата. Песната стои рамо до рамо со другите класични стихови од Светото Писмо што зборуваат на оваа тема (1 Мој. 2:24; Пс. 45; Изр. 5:15-23; 1 Кор. 7:1-5; 13:1-8; Еф. 5:18-33; Кол. 3:18-19; 1 Пет. 3:1-7). Посланието до Евреите ја доловува сржта на оваа песна: „Бракот да се почитува од сите, и брачното легло да се пази неосквернето; а блудниците и прељубниците ќе ги суди Бог“ (Евр. 13:4).
Стави ме како знак на срцето
како печат на раката своја
зашто љубовта е силна како смрт
а љубомората тврда како гроб!
Песна над песните 8:6
После комплетирањето на Стариот завет, имало отприлика 400 години на тишина, во кои Бог ниту зборел преку некого, ниту пак боговдахновал некого да напише Божјо слово. Таа тишина прекинала со доаѓањето на Јован Крстител, кој почнал да прогласува дека ветениот Господ и Спасител дошол.
Пророците јасно зборувале за Новиот завет (Ерм. 31:31-34; Езк. 36:25-27) и за Месијата, чијашто жртва ќе овозможи Новиот завет да се воспостави (Иса. 9:6-7; 53:1-12).
Наводи
уреди- ↑ „When were the Bible books written?“. gty.org.
- ↑ „Основи на Христијанската вера: Вистината за Библијата“. Библиски центар Божилак.
- ↑ Група автори: Македонски јазик и литература, Просветно дело, 2006 г., стр. 222.