Иконостас

Иконостас (или темплон) — ѕид со икони и верски слики во православието, кој го одвојува олтарот од останатиот дел на црквата. Иконостасот се развил од византискиот темплон, процес кој е довршен во XV век. Зборот доаѓа од грчкиот εἰκονοστάσι(-ον), кој сè уште е во секојдневна употреба во Грција, што значи „место за икони“.

Положба

Наосот е главниот дел на црквата каде што стои поголемиот број на верниците. Иконостасот не е поставен на работ на олтарскиот простор, туку е повлечен неколку метра зад работ на највисокото скалило. Така е обезбедена патека за свештенството која се нарекува солеја. Во самата средина има проширување, често кружно, наречено амвон, на кое стои ѓаконот додека ги чита литаниите за време на службата.

Иконостасот, иако често висок, ретко го допира таванот. Со тоа, од акустични причини се овозможува верниците јасно да ги чујат екфонезите (литургиски извици) на свештенството. Во помалите модерни цркви иконостасот може потполно да недостасува, па во такви случаи го заменуваат неколку мали икони на лектерни кои чинат виртуелен разделник.

Иконостасот во црквата „Св. Ѓорѓи Победоносец“ - Рајчица, Дебарско

Иконостасот обично има три отвори (порти): царски двери, прекрасна порта или света порта во средината, и две од страните (северна и јужна порта). Портите се затворени кога нема служба. Кога портите треба да се отворат се разликува во зависност од јурисдикцијата и локалните обичаи. Во некои места тие се скоро секогаш отворени, а се затвораат само во одредени прилики, додека на други места тие се секогаш затворени, а се отвораат само во одредени прилики.

Северната и јужната врата често се нарекуваат ѓаконови порти бидејќи често ги користат ѓаконите. На овие порти често се насликани иконите на светите ѓакони. Понекогаш тие се нарекуваат ангелски порти бидејќи на нив се насликани архангелите Михаил и Гаврил. Јужната врата е типична „влезна“ врата, а на неа е насликан Михаил бидејќи тој е „Бранител“. Северната врата е „излез“ и на неа е насликан Гаврил бидејќи тој е „Гласник“ божји. Овие порти некогаш се нарекуваат и „странични порти“.

Положба на иконите

Иконостасот во Зрзевскиот манастир, Прилепско

Бројни насоки или канони одредуваат кои икони се поставуваат на одредени делови на иконостасот, иако постои малку простор за варијации. Во својот најцелосен словенски развој иконостасот се состои од пет дела:

Најдолниот ред понекогаш се нарекува суверен. На десната страна на царските двери (гледано од наосот свртени напред) се наоѓа икона на Христос (често Седржител) која го симболизира неговото Второ пришествие, а на левата страна е икона на Богородица која ја симболизира Христовото отелотворување и влез на овој свет. Заради тоа што сите работи се случуваат меѓу Христовото прво и второ пришествие. Останатите икони во овој ред, освен оние на вратите, обично вклучуваат прикази на светецот-заштитник или ден на славата на кој црквата е посветен, св. Јован Крстител, св. Никола, еден или повеќе од четворицата евангелисти, итн. Над нив се два заменливи реда: Деезис и Дванаесетте големи празници. Во центарот на Деезис се наоѓа голема икона на Христос Пантократор. Лево и десно се иконите на Јован Крстител и Пресвета Богородица Молителка. Од секоја страна на овие икони се наоѓаат иконите на архангелите Михаил и Гаврил, потоа св. Петар и Павле, а потоа е некој друг важен црковен отец кој се поставува ако просторот овозможува.
Празничниот ред ги содржи иконите на дванаесетте големи празници на литургиската година. Над овој ред се двата највисоки реда кои, како и претходните два, може меѓусебно да се заменат:
Старозаветни пророци и патријарси во кои се вклучени дванаесетте синови на Јаков, често се од страните на иконата на Пресвета Богородица; и
Дванаесетте апостоли, често се од страните на икона на која се прикажани Христос при своето второ пришествие, или Светото Тројство.

Понекогаш може да се видат дополнителни редови на помали икони со приказ на светците кои локално посебно се ценат.

Не е необично да се види иконата на Тајната вечера која ја прикажува Тајната вечера, а во проширување и на светите апостоли во царството божјо, негде над царските двери.

Суверениот ред е секогаш присутен додека сите останати може да се изоставени. Ако може да се вклучи само еден дополнителен ред, предност му се дава на Деизис или празничниот ред. Единствено најголемите и најдоработените иконостаси ги вклучуваат сите пет реда.

Правила за користење на портите

Иконостасот во црквата „Успение на Пресвета Богородица“ во Лешочкиот манастир

Постои строго правило кое се однесува на лицата кои смеат да влезат или да го напуштат олтарот, и низ која порта можат тоа да го сторат. Царските двери и просторот меѓу нив и олтарот, во никој случај не смеат да ги користат лаици, иако машките деца можат да се внесат низ нив до олтарот во процесот на обредот на „прочистување“. Владиците можат да влегуваат низ царските двери кога било; поповите и ѓаконите можат тоа да го прават само во посебни прилики во текот на службата кога е вратата отворена (додека во текот на Светата недела тие секогаш влегуваат и излегуваат низ неа). Во манастир само игуменијата и постарите калуѓерки може да влезат во олтарскиот простор и тоа само низ страничните врати. Игуменијата смее да влезе во која било прилика, додека останатите калуѓерки треба да добијат благослов за влез.

Машките световни (несвештени) лица на кои обично им е допуштен влез во олтарскиот простор се лица кои се вклучени во работата на црквата како хористи, црковни чувари, итн. Влезот во олтарскиот простор без добра причина или без благослов е забранет дури и кога не се одржува служба.

Во романската традиција на денот на осветување на црквата, дозволен им е влез на световните лица, дури и на жените, сè додека не почне Богојавление.

Овие насоки настанале во текот на многу векови заедно со теолошките симболични и практичните причини.

Теолошки импликации

Иконостасот всушност не го „раздвојува“ наосот од Светиот од Светите, туку напротив ги поврзува. Иконостасот е врска меѓу небото (Светиот од Светите) и наосот (Светото Место). Затоа сè на иконостасот е симболично. Иконите на Христос, Богородица, разни светци и слави, се наоѓаат тука бидејќи Христос и останатите нè водат и управуваат кон Светиот од Светите. Значи личностите на иконостасот нè водат кон небото и заради тоа иконостасот нè спојува наместо да нè раздвојува. Иконите на иконостасот се прозорци и мостови кон небото (сите икони се прозорци и мостови кон небото без разлика на нивното место). Затоа смислата на иконостасот е претставување на Христос кој е врска, порта, меѓу двете царства. Совршено објаснување за иконостасот и неговата соединувачка цел се гледа во Посланието на Хебрејците 10:19-20, „Значи, браќа, бидејќи со снагата на крвта Исусова отворено можеме да влеземе во Светоста над Светите – новиот и живототворен пат тој ни го отвори низ превезот, т.е. низ своето тело.“

Развој

Археолошкиот доказ од манастирот Св. Јован од Студиос во Цариград претпоставува дека иконостасот се развил од раниот темплон. Базиликата посветена на Јован Крстител е изградена во 463 година. Во неа олтарната преграда го опкружува олтарот во облик на буквата П со голема порта која гледа кон наосот и две помали порти од страните.

Иконостасот во црквата „Св. Богородица“ во Битола

Темплонот постепено ги заменил сите останати облици на олтарни прегради во византиските цркви во VI, VII и VIII век, освен во Каподокија. Светата традиција му го припишува откритието на цврстиот иконостас на св. Василиј Велики. До X век едноставната дрвена олтарна преграда ја одвојувала апсидата од бродот во црквите врежани во стена во Деринкују, иако до XI век темплонот веќе станал стандард. Причината за тоа веројатно лежи во почитта и имитацијата на големата црква Аја Софија во Цариград, иако столбната форма ии претходи на олтарната преграда на Аја Софија. Олтарниот приказ пронајден во некои римокатолички и англикански цркви и катедрали во многу делови на Европа (особено во Англија) во текот на доцниот среден век заземал слично место, но имал подруга функција.

Источно христијанство

Источните православни и источнокатоличките цркви кои го следат источниот обред се разликуваат меѓу себе по употребата на иконостасот. Ерменските и сириските цркви често користат завеса наместо цврст иконостас. Коптските и етиопските цркви користат иконостас кој понекогаш е направен решетесто така што е полупровиден.

Галерија

Иконостасот во манастирот Вељуса
Иконостас во црквата во Беличица
Иконостас во црквата „Св. Атанасиј“ во Радиовце
Иконостас во црквата Света Троица во Радовиш