Аригбуха хаан

Аригбуха (ᠠᠷᠢᠭᠪᠦᠬᠡ, 1219-1266) бол Их Монгол Улсын 5 дахь их хаан юм. Аригбуха нь Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хүү юм. Түүний эх нь Хэрэйдийн Ван ханы дүү Жаха Хамбугийн охин Сорхагтани Бэки байжээ. Аригбөх 1260-1264 оны үед Их Монгол Улсын хааны сууринд суужээ. Тэрээр өөрийн ах Хубилайтай хийсэн тэмцэлд хүчин мөхөсдөж, арга буюу Хубилайд хааны хаш тамга, сүлд зэргийг өгч бууж өгсөн юм. 1266 онд Аригбуха Хубилай хааны харгалзаанд байж байгаад нас баржээ.

Аригбуха хаан
Их Монгол Улсын Далай Хаан
Аригбуха хааны хөрөг. Судрын чуулган дахь зураг
Хаанчлал	1260 оны 5 сар – 1264 оны 8 сарын 21
Хаан суусан	1260
Бүтэн нэр	Хиад Боржигин Аригбуха
Төрсөн огноо	1219 он
Өнгөрсөн огноо	1266 он
Өнгөрсөн газар	Ханбалиг
Оршуулсан	Бурхан халдун
Өмнөх	Мөнх хаан
Удаах	Хубилай хаан
Их хатан	Илчигмиш хатан
Хүүхэд	Юбугур, Мэлигтөмөр, Тамачи, Найрбуха
Эцэг	Тулуй
Эх	Сорхагтани Бэхи
Улс	Их Монгол Улс
Ургийн овог	Хиад Боржигин

Бага нас

Тухайн үед түүний ах Мөнх ба Хубилай өмнөд болон баруун Азид байлдаж байх үед уугуул эзэмшил нутагт амьдарч байжээ.

Хаан ширээний төлөөх тэмцэл

Мөнх хааныг 1259 онд нас барсны дараа хаан ширээний төлөөх тэмцэл эхэлжээ. Ах нарынхаа эзгүйд Аригбуха хаан суудалд сонгогдож , түүнийг тэр үеийн сайдууд болон Мөнх хааны гэр бүл, зарим алтан ургийн ноёдууд дэмжиж байв. Аригбухийг хаан өргөмжлөхөд Хархорумд Их хуралдай 20 хоног хуралдуулж, олонх хан хөвгүүд, угсааны ноёд, нөлөө бүхий сайд, жанжин нарыг оролцуулжээ. Аригбухаг монголын хаан ширээнд суух бэлтгэл хийж буй тухай мэдээг Хубилай сонсмогц яаравчлан Кайпин /хожмын Шанду/ хотод билгийн 1260 оны 3-р сарын 24-нд буюу аргын 1260 оны 5-р сарын 6-нд нэгэн Их хуралдай зарлан хуралдуулж, өөрийгөө Монголын зүй ёсны Их хаан хэмээн өргөмжилсөн байна. Тэр үед Хубилай 44 настай байжээ. Дараа нь Аригбөх билгийн улирлын 4-р сарын сүүлчээр аргын тооллын 1260 оны 5-р сарын 12-ноос 6-р сар хүртэл Орхон голын эхэнд бас ноёдын Их хуралдайг хуралдуулж, өөрийгөө монголын албан ёсны Их хаан гэж зарлав. Ингэж 1260 онд Их Монгол улсад хоёр хуралдай хурж, хоёр хаан сууж, хоёр нийслэл гарсан билээ. Ийнхүү Хубилай ганцхан өдөр Их хуралдай-г зарлан хурсан бол, Аригбөх хууль ёсны дагуу Хархорумд 20 гаруй хоног хуралдсан ажээ. Аригбөх, Хубилай ах дүү хоёрын хаан ширээний төлөө тэмцэл чухамхүү ингэж эхлээд удсангүй цус урсгасан зэвсэгт мөргөлдөөн болон хувирчээ. Мөнх хааны хатан тэргүүтэй олонхи монгол ноёд Их хуралдайг уламжлалт газар хуралдуулсан Аригбөхийн талыг идэвхитэй дэмжсэн байна. Хубилайн хувьд бол монгол улсын хаан ширээ залгах ёсыг зөрчиж алт, мөнгө, эд бараанд татагдсан өөрийн талын хэсэг монгол ноёдыг Кайпин-Шандуд аваачин ёс бус хуралдай зарлан хуралдуулж, өөрийгөө хаан ширээнд өргөмжилсөн юм. Хубилай монголын хаан ширээг булаан авахаар дүү Аригбөхийн эсрэг тэмцэхдээ, Кайпин хотыг монгол гүрний нийслэл хэмээн зарлаад Хархорумтай өрсөлдүүлэн тавьжээ. Нөгөө талаар Аригбөхтэй дайтах нь гарцаагүй хэрэг гэдгийг мэдэж, нууцаар цэргийн хүч сэлбэн байжээ. Аригбөх төр улсынхаа уламжлалт ёс журмыг үл хайхран хувийн эрх ашиг хичээсэн ахынхаа эсрэг арга буюу зэвсэгт тэмцэл хийхэд хүрсэн ажээ. Хубилайд Тулуйн угсааны Хадан мэтийн ноёд цэргийн хүчээр идэвхитэй тусалсанаас гадна хятадын цэргийн ихээхэн хүч Аригбөхийн эсрэг дайнд шууд гар бие оролцожээ.1260 оны намар Аригбөх, Аландар нар тэргүүтэй цэргийн хүч хоёр хуваагдан, Кайпин хот тийш айсуйг Хубилай сонсмогц тэдний эсрэг хоёр замын их цэргийг угтан гаргажээ. Хоёр замын цэргийг Хубилай, Хадан нар удирджээ. Эхлээд Хадан, Аландар нарын цэрэг монголын их говийн өмнө захад ширүүн тулалдан, Аландарын тал ялагдлаж өөрөө алагджээ. Аригбөх, Хубилай нарын удирдсан цэргийн гол хүч мөн л монголын говийн өмнөд этгээдэд тулалдаж Аригбөх ялагдаж ухарсан байна. Хубилай Аригбөхийн цэргийг Орхон, Туулын савд хүртэл мөрдөн цохиж, Хархорумыг эрхэндээ оруулан авч Есүнгэ ноёноор удирдуулсан хэсэг цэргийг тэнд сахиулан суулгаад цэргийнхээ гол хүчийг авч Кайпин хотруу буцжээ. Хубилай ийнхүү яаравчлан буцсан явдал дүү Аригбөхөд дахин дайн хийх боломж хүч байхгүй гэж бодсоноос гадна Өмнөд Сүн улсыг бүр мөсөн байлдан дагуулах аян дайнтай холбоотой байжээ. Түүнээс гадна ер нь Хубилай угаас Хархорумд гүрний нийслэлийг урьдын адил төвлөрүүлж болохгүй гэж үзээд, шинэ барьсан Кайпин хотыг түр нийслэл болгож улмаар Бээжингээр нийслэллэх алсын зорилго тавьжээ. Хубилайн цэргийн гол хүч Хархорумаас явсан тэр сиймхийг Аригбөх ашиглаж, 1261 оны зун, намрын улиралд өөрийн хүчийг сэлбэн зузаатгах ажлыг сэм хийж цэргээ сургуулилж, агт морио амрааж, дахин байлдах бэлтгэлтэй болжээ. Ингээд Есүнгэ ноёны цэргийг довтлон бут цохиод Хархорумыг буцаан авчээ. Аригбөх 1261 оны өвлийн эхэн сарын орчмоор бүх цэргийнхээ хүчийг авч дахин Кайпин руу чиглэн хөдөлж Хубилайг хоёрдахь удаагаа довтолжээ. Аригбөхийн довтлон айсуйг Хубилай сонсмогц Өмнөд Сүн улсыг байлдах хэргээ арга буюу түр зогсоож цэргийнхээ гол хүчийг авч, Аригбөхтэй байлдахаар умард зүг яаравчлан хөдөлжээ. 1261 оны өвөл монголын говь нутгын заагт ах дүү хоёрын цэрэг дахин хүч сөрөн хэдэн өдөр үргэлжилсэн ширүүн тулалдаан хйисний эцэст Аригбөхийн тал ялагдаж ухран буцсан байна. Ингэж Аригбөхийн тал хоёр дахь удаагаа шийдвэрлэх тулалдаанд ялагдаж, үлэмжийн хохирол хүлээжээ. Үүнээс хойш бас Аригбөх аар саар довтолгоо удаа дараа хийсэн боловч тэр бүхэн амжилт олсонгүй.

Бууж өгсөн нь

Хятад ба Цагаадайн улсын зүгээс Хархорумд нэвтрэн орох худалдааны замыг Хубилай хааснаас болж Аригбөхийн талын цэрэг ард, хоол ундаар гачигдах зэрэг элдвийн бэрхшээлд тулгарчээ. Иймээс цэргийнхээ хүчийг дахин нөхөн сэлбэхэд үнэхээр хүнд болжээ. Мөн Цагаадайн улсын Алгуй хан урваж Хубилайн талд оржээ. Тэрээр тэнгэр уулын хавийн монголчуудад нэр хүнд олсон байжээ. Энэ учраас Аригбөх монголын баруун талаас хүч дэмжлэг олохоор Хархорумыг түр орхин Алтайн уулсыг давж, Илийн хөндийд хүрчээ. Гэвч удаа дараагын дайн байлдааны хор хөнөөлөөр зүдрэх, ядрахын туйлд хүрсэн Аригбөхийн цэрэг зам зуураа аргагүйн эрхэнд дээрэм тонуул ч хийхэд хүрсэн зэргээс тэр нутгийн ард олны дэмжлэгийг гүйцэд олсонгүй. Аригбөх Алтайг давж Алгуйтай хэдэн удаа байлдаж зугатуулсан байна. Тэр зуур Аригбөх Илийн хөндий дэх нутгийн хүн ардыг бас зовоож, ялангуяа тэнгэр ууланд үлдсэн Алгуйн харъяат монгол цэрэг, даргыг хүйс тэмтрэн хядаж, олны дургүйцлийг хүргэсэн ба мөн түүний цэрэг дотор ч санал сэтгэл алдагдах гарч нилээд хэсэг нь Хубилайд дагаар орсон байна. Аригбөх цаашид тэмцлээ үргэжлүүлэх бололцоогүй болж 1264 онд Хубилайд бууж өгчээ. Чухам ингэж ах дүү хоёрын хоорондын зэвсэгт мөргөлдөөн дууссан боловч монголын хаан ширээний төлөөх тэмцэл зогсоогүй, уул тэмцлийг Хайду ноён толгойлон үргэлжлүүлжээ. Аригбөхийг Шанду хотод очиж бууж өгсний дараа Хубилай түүнийг дуудан уулзаж, Ах дүү хоёрын хэн нь хаан суух ёстой юм бэ ? гэж ихэмсэгээр асуухад, Аригбөх "Миний ёсоор бол би суух ёстой, одоо чи суужээ" гэж хариулсан байдаг. Хубилай дүүгийн амийг хэлтрүүлж,бүтэн жил нүдэнд нь үзэгдэхгүйгээр шийтгэсэн ба түүнтэй талцан хамт явсан ноёдыг алтан ураг-ийн дотор хагарал тэмцэл гаргасан хэрэгт холбогдуулан, хатуу ширүүн цээрлүүлэн шийтгэж олонхийг нь цаазаар авчээ. Аригбөх 1266 онд хүнд өвчнөөр нас баржээ. Аригбөх, Хубилай нарын хооронд өрнөсөн дайн дажин бол хаан ширээний төлөөх тэмцэл байсан боловч бодит байдлаараа Аригбөхийн тэмцэл нь улс гүрний төвийг монголд хэвээр байлгаж, монгол нутгийг урьдын адил гүрний төв нутаг хэвээр байлган үлдээхэд чиглэгдсэн байжээ.

Гэр бүл

Өвөг эцэг: Чингис хаан

Эмэг эх: Бөртэ үжин

Эцэг: Тулуй ноён

Эх: Сорхогтани бэхи

Ах дүүс

1. Мөнх хаан
2. Хубилай хаан
3. Хүлэгү хан
4. Есүбуха гүнж
5. Думуган гүнж

Хатад, хөвгүүд

Хатад

1. Илжигмиш хатан (Ойрад аймгаас сурвалжтай)
2. Хутухт хатан (Найман аймгийн Хүчүгүр омгийнх, Халухан, Нэгүдэр нарыг төрүүлсэн.)
3. Хүтлү хатан (Хонгират аймгийн хүн, хүүхэдгүй)
4. Ирау-гуй (Барулас аймгаас гаралтай татвар эм, Найру бухаг төрүүлсэн.)
5. Ашитай (Хонгират аймгийнх, Тамачийг төрүүлсэн.)

Хүүхэд

1. Юбугур (Явган)
2. Мэлигтөмөр (Минлигтөмөр)
3. Хутуг
4. Тамачи
5. Найрубуха (Нялхбух)
6. Халухан ахай (Баяуд аймгийн Татахтай хүргэнд өгсөн.)
7. Нэгүдэр (Мөнхтөмөртэй сүй тавьсан)
8. Камтай
9. Номгон (Ойрадын Чапар хүргэнд өгсөн)

Эшлэл

• Морис Россаби <<Монголчуудын их гүрний алтан зуун>>

Өмнөх Мөнх хаан

Их Монгол Улсын Далай Их Хаан 1260-1264

Дараах Хубилай хаан