Moldova

Repubblika tal-Moldova
*Republica Moldova*
Repubblika tal-Moldova Republica Moldova
	Innu nazzjonali: ; Limba Noastră; Lingwa tagħna; ;
	Lokazzjoni tal-Moldova (aħdar) u Transnistrija (aħdar ċar); fil-kontinent Ewropew.
Belt kapitali; (u l-ikbar belt)	Chișinău; 47°0′N 28°55′E / 47°N 28.917°E
Lingwi uffiċjali	Rumen1
Gvern	Repubblika parlamentari
Indipendenza	mill-Unjoni Sovjetika
Erja
Popolazzjoni
PGD (PSX)	stima tal-2012
PGD (nominali)	stima tal-2012
IŻU (2013)	▲ 0.660 (medju) (113)
Valuta	leu Moldovan (MDL)
Żona tal-ħin	EET (UTC+2)
Kodiċi telefoniku	+373
TLD tal-internet	.md
1	Kif intqal fil-Kostituzzjoni tal-Moldova. Norma letterarja identika għar-Rumen.

Il-Moldova mɔːlˈdoʊvə (għajnuna·info), uffiċjalment ir-Repubblika tal-Moldova (Rumen:Republica Moldova) hu pajjiż interkjuż li jinsab fl-Ewropa tal-Lvant bejn ir-Rumanija lejn il-punent u l-Ukrajna lejn it-tramuntana, lvant u n-nofsinhar.^[4] Il-belt kapitali hija Chișinău.

Il-Moldova ddikjarat lilha nnifsa stat indipendenti bl-istess konfini bħar-Repubblika Sovjetika Soċjalista Moldovana fl-1991 bħala parti mix-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika. Fid-29 ta' Lulju, 1994, ġiet adottata kostituzzjoni ġdida tal-Moldova. Strixxa tat-territorju rikonoxxut internazzjonalment tal-Moldova fuq il-bank tal-lvant tax-xmara Dniester ilha taħt il-kontroll de facto tal-gvern mifrud ta' Transnistrija mill-1990.

Mill-Waqgħa tal-Unjoni Sovjetika, il-piż relattiv tas-settur tas-servizzi fl-ekonomija tal-Moldova bdew jikbru u bdew jiddominaw il-PGD (issa madwar 63.5%), bħala riżultat ta' tnaqqis fl-industrija u l-agrikoltura. Madankollu, il-Moldova għadha pajjiż fqir fl-Ewropa.^[4]^[5]

Il-biċċa l-kbira tat-territorju tal-Moldova kien parti mill-Prinċipat tal-Moldova mis-seklu 14 sal-1812, meta ġie ċedut lill-Imperu Russu mill-Imperu Ottoman (li minnu l-Moldova kienet stat vassalli) u saret magħrufa bħala Bessarabia. Fl-1856, in-Nofsinhar tal-Bessarabia ġiet ritornata lejn il-Moldova, li tliet snin wara ngħaqdet ma' Wallachia biex tifforma r-Rumanija, iżda l-ħakma Russa ġiet restawrata fuq ir-reġjun kollu fl-1878. Matul ir-Rivoluzzjoni Russa tal-1917, Bessarabia fil-qosor saret stat awtonomu fi ħdan ir-Repubblika Russa. Fi Frar 1918, iddikjarat l-indipendenza u mbagħad integrat fir-Rumanija aktar tard dik is-sena wara votazzjoni mill-assemblea tagħha. Id-deċiżjoni ġiet ikkontestata mir-Russja Sovjetika, li fl-1924 stabbilixxiet, fi ħdan l-SSR Ukrajna, l-hekk imsejħa repubblika awtonoma tal-Moldova f’territorji parzjalment abitati mill-Moldova fil-Lvant ta’ Bessarabia. Fl-1940, bħala konsegwenza tal-Patt Molotov-Ribbentrop, ir-Rumanija kienet sfurzata li ċċedi Bessarabia u Bukovina tat-Tramuntana lill-Unjoni Sovjetika, li wassal għall-ħolqien tar-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova (SSR tal-Moldova).

Fis-27 ta' Awwissu, 1991, hekk kif ix-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika kien għaddej, ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova ddikjarat l-indipendenza tagħha u adottat l-isem ta’ Moldova. Madankollu, l-istrixxa tat-territorju tal-Moldova fuq ix-xatt tal-Lvant tad-Dniester ilha taħt il-kontroll de facto tal-gvern separatista tat-Transnistria mill-1990. Il-kostituzzjoni tal-Moldova ġiet adottata fl-1994, u l-pajjiż sar repubblika parlamentari bi president bħala kap ta' stat u prim ministru bħala kap tal-gvern. Taħt il-presidenza ta' Maia Sandu, eletta fl-2020 fuq biljett favur il-Punent u kontra l-korruzzjoni, il-Moldova fittxet is-sħubija fl-Unjoni Ewropea u ngħatat status ta' kandidat f'Ġunju 2022. It-taħditiet ta' adeżjoni mal-UE bdew fit-13 ta' Diċembru 2023. Sandu għandu wkoll issuġġerixxa li jintemm l-impenn kostituzzjonali tal-Moldova għan-newtralità militari favur alleanza aktar mill-qrib man-NATO u kkundanna bil-qawwa l-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġar.

Il-Moldova hija kklassifikata fis-60 post fid-dinja fl-Indiċi tal-Innovazzjoni Globali mill-2023. Il-Moldova hija stat membru tan-Nazzjonijiet Uniti, il-Kunsill tal-Ewropa, l-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, l-Organizzazzjoni GUAM għad-Demokrazija u l-Iżvilupp Ekonomiku , l-Organizzazzjoni għall-Kooperazzjoni Ekonomika tal-Baħar l-Iswed u l-Assoċjazzjoni tat-Trio.

Total tal-fruntieri tal-Moldova: 1,885 km, pajjiżi tal-fruntiera (2): Rumanija 683 km; Ukraina 1202 km.

Etimoloġija

L-isem Moldova huwa derivat mix-Xmara Vltava (Ġermaniż: Moldau); Il-wied ta' din ix-xmara serva bħala ċentru politiku fiż-żmien tat-twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldavia fl-1359. L-oriġini tal-isem tax-xmara għadha mhix ċara. Skont leġġenda li qalu l-kronikaturi tal-Moldova Dimitrie Cantemir u Grigore Ureche, il-Prinċep Dragoș semmiet ix-xmara wara l-kaċċa tal-uru: wara l-kaċċa, il-kelb eżawrit tal-prinċep, Molda (Seva), għereq fix-xmara. L-isem tal-kelb, mogħti lix-xmara, infirex mal-prinċipal.

Għal perjodu qasir fid-disgħinijiet, meta twaqqfet il-Commonwealth tal-Istati Indipendenti, l-isem tar-Repubblika tal-Moldova tal-lum kien miktub ukoll Moldova. Wara x-xoljiment tal-Unjoni Sovjetika, il-pajjiż beda juża l-isem Rumen, il-Moldova. Uffiċjalment, l-isem Repubblika tal-Moldova huwa indikat min-NU.

Storja

Preistorja

Estensjoni tal-kultura Cucuteni-Trypillia, madwar 4000 QK.

Il-preistorja tal-Moldova tkopri l-perjodu mill-Paleolitiku ta' fuq, li jibda bil-preżenza ta' Homo sapiens fiż-żona tax-Xlokk ta' l-Ewropa madwar 44,000 sena ilu, u testendi sad-dehra ta' l-ewwel rekords bil-miktub fl-Antikità Klassika fil-Greċja. Fl-2010, ġew skoperti għodod taż-żnied Oldowan f'Bayraki li għandhom bejn 800,000 u 1.2 miljun sena. Matul in-Neolitiku, it-territorju tal-Moldova kien jinsab fiċ-ċentru tal-kultura kbira Cucuteni-Trypillia, li kienet estiża lejn il-lvant lil hinn mix-Xmara Dniester fl-Ukrajna u lejn il-punent lejn u lil hinn mill-Muntanji Karpazji fir-Rumanija. L-abitanti ta' din iċ-ċiviltà, li damet madwar 5500 sa 2750 QK, kienu jipprattikaw l-agrikoltura, kienu jrabbu l-bhejjem, kienu jikkaċċjaw u għamlu fuħħar b’disinji kkomplikati.

L-Antikità u l-Medju Evu Bikri

Din iż-żona tal-Moldova tal-lum kienet abitata minn Dacians tal-qedem u l-Moldova jidentifikaw mal-antenati tagħhom. It-tribujiet tal-karpjun abitaw ukoll it-territorju tal-Moldova fil-perjodu tal-antikità klassika. Bejn is-seklu 1 u s-7 wara Kristu, in-nofsinhar ġie intermittenti taħt il-kontroll tal-imperi Rumani u Biżantini. Minħabba l-pożizzjoni strateġika tiegħu fuq rotta bejn l-Asja u l-Ewropa, it-territorju tal-Moldova moderna esperjenza ħafna invażjonijiet fl-Antikità Tard u fil-Medju Evu Bikri, partikolarment minn Goti, Huni, Avari, Bulgari, Magyars, Pechenegs, Cumani, Mongols u Tatari.

Fis-seklu 11, Viking jismu Rodfos possibilment inqatel fl-inħawi mill-Blakumen li ttradiwh. Fl-1164, l-imperatur Biżantin futur Andronic I Komnenos, waqt li pprova jasal sal-Prinċipat ta' Halych, ittieħed priġunier mill-Vlachs, possibilment fiż-żona li llum tikkostitwixxi l-Moldova.

Il-Kronika ta' Hypatia Slavi tal-Lvant (seklu 13) issemmi l-poplu Bolohoveni, li kien joqgħod fit-truf tal-Lvant tat-territorju tal-Moldova u fil-prinċipalitajiet tar-Ru ta' Halych, Volhynia u kyiv; L-oriġini etnika tiegħu hija kkontestata mill-istoriċi. Ir-riċerka arkeoloġika identifikat il-post ta' insedjamenti fortifikati tas-seklu 13 f'dan ir-reġjun. Il-Bolohoveni sparixxew minn kronaki miktuba wara li ġew megħluba fl-1257 minn Danjel tal-Galicia. Sal-bidu tat-13-il seklu, il-Brodniks, tribù vassalli Slavi-Vallaċi possibbli ta' Halych, kienu preżenti wkoll f'ħafna mit-territorju tar-reġjun.

Twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldova

Il-Prinċipat tal-Moldavia beda meta voivode (mexxej militari) tal-Valaċija, Dragoș, wasal fir-reġjun tax-Xmara Moldavia. In-nies tiegħu mill-Voivodeship ta' Maramureș malajr marru warajh. Dragoș stabbilixxa sistema politika bħala vassall tar-Renju tal-Ungerija fis-snin 1350 L-indipendenza tal-Prinċipat tal-Moldavia waslet meta Bogdan I, Voivode ieħor ta' Maramureș li kien waqa' mar-re Ungeriż, qasam il-Muntanji Karpazji fl-1359 u. ħa l-kontroll tal-Moldova, u ħarab ir-reġjun mill-Ungerija. Il-Prinċipat tal-Moldova kien imiss mal-Muntanji Karpazji fil-punent, ix-Xmara Dniester fil-lvant, u x-Xmara Danubju u l-Baħar l-Iswed fin-nofsinhar. It-territorju tiegħu kien jinkludi t-territorju tal-lum tar-Repubblika tal-Moldova, it-tmien kontej tal-Lvant tar-Rumanija, u partijiet minn Chernovtsi Oblast u r-reġjun Budjak tal-Ukrajna tal-lum. In-nies tal-lokal irreferew għall-prinċipat bħala l-Moldova, bħar-repubblika tal-lum u r-reġjun tal-grigal tar-Rumanija.

Twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldova

Dragoș, Voivode tal-Valakija u fundatur tal-Prinċipat tal-Moldova, rappreżentazzjoni tas-seklu 19

Bejn il-Polonja u l-Ungerija

L-istorja ta' dik li llum hija l-Moldova ilha sekli sħaħ magħquda ma' dik tal-Polonja. Il-kronista Pollakk Jan Długosz semma li l-Moldova ngħaqdu ma' spedizzjoni militari fl-1342, taħt il-kmand tar-Re Władysław I, kontra l-Margraviat ta’ Brandenburg. L-istat Pollakk kien qawwi biżżejjed biex jikkontrobatta r-renju Ungeriż, li dejjem kien interessat li jinkludi ż-żona li aktar tard kienet se ssir il-Moldova fl-orbita politika tagħha.

Ir-rabtiet bejn il-Polonja u l-Moldova kibru wara t-twaqqif tal-Istat tal-Moldova minn Bogdan ta' Cuhea, voivodu Wallachian ta' Maramureş li kien waqa' mar-re Ungeriż. Qsim il-Muntanji Karpazji fl-1359, il-voivode ħa l-kontroll tal-Moldova u rnexxielu joħloq il-Moldova bħala entità politika indipendenti. Minkejja li ma kienx iffavorit mill-għaqda qasira tal-Polonja Angevin u l-Ungerija (din tal-aħħar kienet għadha s-sovran tal-pajjiż), is-suċċessur ta' Bogdan Laţcu, il-ħakkiem tal-Moldova, x'aktarx alleat ruħu wkoll mal-Pollakki. Laţcu aċċetta wkoll il-konverżjoni għall-Kattoliċiżmu Ruman madwar l-1370, iżda l-ġest tiegħu ma kellu l-ebda konsegwenzi.

L-influwenza Pollakka tikber

Petru I ibbenefika mit-tmiem tal-unjoni Pollakka-Ungeriża u ressqet il-pajjiż eqreb lejn ir-renju Jagiellonian, u sar vassall tar-Re Jogaila tal-Polonja fis-26 ta' Settembru 1387. Dan il-ġest kellu konsegwenzi mhux mistennija: Petru pprovda lill-ħakkiem Pollakk bil-fondi meħtieġa fil-gwerra kontra l-Kavallieri Teuttoni u ngħata l-kontroll ta' Pokuttya sakemm jitħallas id-dejn; Peress li m'hemm l-ebda evidenza li dan seħħ, ir-reġjun sar ikkontestat miż-żewġ stati, sakemm il-Moldova tilfuh fil-Battalja ta' Obertyn (1531). Il-Prinċep Petru kabbar ukoll id-dominju tiegħu fin-nofsinhar sad-Delta tad-Danubju. Ħu Ruman I rebaħ Cetatea Albă immexxija mill-Ungeriżi fl-1392, u ta lill-Moldova żbokk għall-Baħar l-Iswed, qabel ma tkeċċa mit-tron talli appoġġja lil Fyodor Koriatovych fil-kunflitt tiegħu ma' Vytautas il-Kbir tal-Litwanja. Taħt ir-renju ta' Stiefnu I, l-influwenza Pollakka dejjem tikber ġiet sfidata minn Siġimund tal-Ungerija, li l-ispedizzjoni tiegħu ġiet megħluba f'Ghindăoani fl-1385; Madankollu, Esteban sparixxa taħt ċirkostanzi misterjużi.

Għalkemm Alessandru I ġie miġjub fuq it-tron fl-1400 mill-Ungeriżi (bl-għajnuna ta’ Mircea I ta' Wallachia), dan il-ħakkiem qaleb il-lealtà tiegħu lejn il-Polonja (notevolment, ingaġġa lill-forzi tal-Moldova fuq in-naħa Pollakka fil-Battalja ta' Grunwald u l-Assedju ta' Marienburg) u poġġa l-għażla tiegħu stess ta' ħakkiema f’Walachia. Ir-renju tiegħu kien wieħed mill-aktar suċċess fl-istorja tal-Moldova.

L-influwenza Ottomana dejjem tikber

Mibni matul ir-renju ta' Stiefnu l-Kbir, il-Forti ta' Soroca huwa maħsub minn diversi awturi li nbena fuq il-post ta' fortizza antika Ġenova msejħa Olhionia.

Mappa amministrattiva tal-Prinċipat tal-Moldavia fl-1483, mal-istati tal-madwar

Minkejja s-suċċessi kollha tiegħu, kien taħt ir-renju ta' Alessandru I li seħħ l-ewwel konfront mat-Torok Ottomani f’Cetatea Albă fl-1420. Kriżi profonda kienet se ssegwi r-renju twil ta' Alessandru I, bis-suċċessuri tiegħu jiġġieldu wara xulxin. ta’ gwerer li qasmu l-pajjiż sal-qtil ta' Bogdan II u l-adeżjoni ta' Pietru Aaron fuq it-tron fl-1451. Madankollu, il-Moldova kienet soġġetta għal aktar interventi Ungeriżi wara dak iż-żmien, hekk kif Matthias Corvinus keċċa lil Aaron u appoġġja lil Alexandrel fit-tron ta' Suceava. Il-ħakma ta' Pietru Aaron immarka wkoll il-bidu tal-lealtà tal-Moldavia lejn l-Imperu Ottoman, peress li l-ħakkiem kien l-ewwel li qabel li jagħti ġieħ lis-Sultan Mehmed II.

il-Moldova fl-aqwa tagħha

Peter Aaron kien eventwalment imwaqqa minn neputi tiegħu, Stiefnu l-Kbir, li kien se jsir l-aktar ħakkiem tal-Moldova medjevali importanti li rnexxielu jiddefendi l-awtonomija tal-Moldova kontra l-Ungerija, il-Polonja u l-Imperu Ottoman. Taħt il-ħakma tiegħu, li damet 47 sena, il-Moldova esperjenzat perjodu politiku u kulturali glorjuż.

L-era tal-invażjonijiet

Matul dan iż-żmien, il-Moldova kienet ripetutament invadiet mit-Tatari tal-Krimea u, mis-seklu 15, mit-Torok Ottomani. Fl-1538, il-prinċipat sar tributarju tal-Imperu Ottoman, iżda żamm awtonomija parzjali interna u esterna. Madankollu, il-Commonwealth Pollakka-Litwanja kompliet tinfluwenza b'mod qawwi lill-Moldova kemm permezz tal-politika nazzjonali kif ukoll fil-livell lokali permezz ta' żwieġ bejn in-nobbli tal-Moldova u s-szlachta Pollakka. Meta f'Mejju 1600, Mikiel il-Brave waqqa' lil Ieremia Movilă mit-tron tal-Moldova billi rebaħ il-Battalja ta' Bacău, u għal qosor għaqqad mill-ġdid lill-Moldova, il-Valakija, u t-Transilvanja taħt il-ħakma tiegħu, armata Pollakka mmexxija minn Jan Zamoyski keċċiet lill-Vlachs mill-Moldova. Zamoyski reġa' daħħal lil Ieremia Movilă fuq it-tron, li poġġa lill-pajjiż taħt vassallaġġ tal-Commonwealth Pollakk-Litwan. Il-Moldova fl-aħħar reġgħet lura għall-vassallaġġ Ottoman fl-1621.

Transnistrija

Għalkemm ir-reġjun tat-Transnistria qatt ma kien politikament parti mill-Prinċipat tal-Moldova, kien hemm żoni konsiderevoli li kienu proprjetà tal-bojars tal-Moldova jew tal-ħakkiema tal-Moldova. L-eqdem atti superstiti li jirreferu għal artijiet lil hinn mix-Xmara Dniester jmorru mis-seklu 16. Il-kroniku tal-Moldova Grigore Ureche isemmi li fl-1584 xi rħula tal-Moldova lil hinn mid-Dniester fir-Renju tal-Polonja ġew attakkati u misruqin minn Bormakki. Ħafna mill-Moldova kienu membri ta' unitajiet Bormla, u tnejn minnhom, Ioan Potcoavă u Dănilă Apostol, saru hetmans tal-Ukrajna. Ruxandra Lupu, it-tifla tal-voivode tal-Moldova Vasile Lupu li żżewġet lil Tymish Khmelnytsky, għexet f’Rașcov skont it-tradizzjoni tal-Ukrajna.

Għalkemm il-biċċa l-kbira tal-Moldova tal-lum għaddiet fl-orbita Ottomana fis-seklu 16, parti sostanzjali mit-Transnistria baqgħet parti mill-Commonwealth Pollakk-Litwan sat-Tieni Qsim tal-Polonja fl-1793.

Imperu Russu

Bidliet territorjali fil-Moldova wara t-Trattat ta' Bukarest tal-1812.

Skont it-Trattat ta' Bukarest tal-1812, u minkejja bosta protesti min-nobbli tal-Moldova f'isem is-sovranità tal-prinċipat tagħhom, l-Imperu Ottoman (li tiegħu l-Moldova kienet vassall) ċeda n-nofs tal-Lvant tat-territorju tal-Prinċipat lill-Imperu Russu. tal-Moldova flimkien ma' Khotyn u Bessarabia tal-qedem (Budjak modern), li r-Russja kienet diġà rebħet u annesset. Il-provinċja Russa l-ġdida kienet tissejjaħ l-Oblast tal-Moldova u Bessarabia, u inizjalment gawdiet grad kbir ta' awtonomija. Wara l-1828 din l-awtonomija ġiet ristretta progressivament u fl-1871 l-Oblast ġiet mibdula fil-Gvern ta' Bessarabia, fi proċess ta' assimilazzjoni impost mill-Istat, Russifikazzjoni. Bħala parti minn dan il-proċess, l-amministrazzjoni Tsarist f'Bessarabia gradwalment neħħiet il-lingwa Rumena mill-użu uffiċjali u reliġjuż.

L-għaqda mar-Rumanija u r-ritorn tar-Russi

It-Trattat ta' Pariġi (1856) rritorna n-naħa tan-Nofsinhar ta' Bessarabia (aktar tard organizzata bħala l-kontej ta' Cahul, Bolgrad u Ismail) lill-Moldova, li baqgħet prinċipat awtonomu u, fl-1859, ingħaqdet ma' Wallachia biex tifforma r-Rumanija. Fl-1878, bħala riżultat tat-Trattat ta' Berlin, ir-Rumanija kienet sfurzata li tagħti t-tliet kontej lill-Imperu Russu.

Kolonizzazzjoni multietnika

Matul is-seklu 19, l-awtoritajiet Russi ħeġġu l-kolonizzazzjoni ta' Bessarabia jew partijiet minnha minn Rumeni (Budjak), Russi, Ukraini, Ġermaniżi, Bulgari, Pollakki u Gagauz, l-aktar fiż-żoni tat-Tramuntana u tan-Nofsinhar mhux okkupati mit-Torok u n-Nogais, dawn tal-aħħar tkeċċew. fis-snin 1770 u 1780, matul il-Gwerer Russo-Torok; L-inklużjoni tal-provinċja fiż-Żona tas-Settlement ippermettiet ukoll l-immigrazzjoni ta 'aktar Lhud minn Bessarabia. Il-proporzjon Rumen tal-popolazzjoni naqas minn madwar 86% fl-1816, għal madwar 52% fl-1905. Matul dan iż-żmien kien hemm irvellijiet anti-Semitiċi, li wasslu għal eżodu ta' eluf ta' Lhud lejn l-Istati Uniti.

Rivoluzzjoni Russa

L-Ewwel Gwerra Dinjija ġabet magħha żieda fil-kuxjenza politika u kulturali (etnika) fost l-abitanti tar-reġjun, hekk kif 300,000 Bessarabs ġew reklutati fl-armata Russa ffurmata fl-1917; Fi ħdan unitajiet akbar ġew iffurmati diversi "kumitati tas-suldati tal-Moldova". Wara r-Rivoluzzjoni Russa tal-1917, parlament Bessarabjan, Sfatul Țării (Kunsill Nazzjonali), ġie elett f'Ottubru–Novembru 1917 u fetaħ fit-3 ta' Diċembru [OS 21 ta' Novembru], 1917. L-Sfatul Țării ipproklamat ir-Repubblika Demokratika tal-Moldova (Diċembru). 15 [OS 2 ta' Diċembru], 1917) fi stat federali Russu, u ffurmaw gvern (21 ta’ Diċembru [OS 8 ta' Diċembru] 1917).

Ir-Rumanija l-Kbir

Mappa tar-Rumanija l-Kbir bejn 1920 u 1940.

Wara li l-armata Rumena okkupat ir-reġjun fil-bidu ta' Jannar 1918 fuq talba tal-Kunsill Nazzjonali, Bessarabia pproklamat l-indipendenza tagħha mir-Russja fis-6 ta' Frar [OS 24 ta' Jannar], 1918 u talbet l-assistenza tal-armata Franċiża preżenti fir-Rumanija ( il-Ġeneral Henri Berthelot) u l-armata Rumena. Fid-9 ta' April [OS 27 ta' Marzu], 1918, l-Sfatul Țării iddeċieda b’86 vot favur, 3 kontra u 36 astensjoni, li jingħaqad mar-Renju tar-Rumanija. L-unjoni kienet kundizzjonali fuq il-konformità mar-riforma agrarja, l-awtonomija u r-rispett għad-drittijiet universali tal-bniedem. Parti mill-Parlament Interim qablet li tabbanduna dawn il-kundizzjonijiet wara li Bucovina u Transilvanja ngħaqdu wkoll mar-Renju tar-Rumanija, għalkemm l-istoriċi jinnotaw li ma kellhomx il-kworum biex jagħmlu dan.

Din l-għaqda kienet rikonoxxuta mill-biċċa l-kbira tal-poteri Alleati ewlenin fit-Trattat ta' Pariġi tal-1920, li madankollu ma ġiex ratifikat mill-firmatarji kollha tiegħu. Ir-Russja Sovjetika l-ġdida ma rrikonoxxietx il-ħakma Rumena fuq Bessarabia, billi kkunsidratha bħala okkupazzjoni tat-territorju Russu. Rewwixti kontra l-gvern Rumen seħħew fl-1919 f'Khotyn u Bender, iżda eventwalment ġew mrażżna mill-armata Rumena.

F'Mejju 1919, ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika ta' Bessarabia ġiet ipproklamata bħala gvern fl-eżilju. Wara l-falliment tar-Rewwixta Tatarbunary fl-1924, ir-Reġjun Awtonomu tal-Moldova, li qabel kien maħluq fir-reġjun tat-Transnistria, ġie elevat għal Repubblika Soċjalista Sovjetika Awtonoma fi ħdan l-SSR Ukrain.

It-Tieni Gwerra Dinjija u wara

Annessjoni mill-USSR

F'Awwissu 1939, ġew iffirmati l-Patt Molotov-Ribbentrop u l-protokoll sigriet addizzjonali tiegħu, li permezz tiegħu l-Ġermanja Nażista rrikonoxxiet lil Bessarabia bħala parti mill-isfera ta' influwenza Sovjetika, u wassal lil din tal-aħħar biex terġa' tqajjem b'mod attiv it-talba tagħha għar-reġjun. Fit-28 ta' Ġunju, 1940, l-Unjoni Sovjetika ħarġet ultimatum lir-Rumanija fejn talbet iċ-ċessjoni ta' Bessarabia u t-Tramuntana ta' Bukovina, li r-Rumanija wettqet l-għada. Ftit wara, ġiet stabbilita r-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova (SSR tal-Moldova, RSSM), li tinkludi madwar 65% tal-Bessarabia u 50% tal-SSR tal-Moldova li issa ġiet maħlula (Transnistria tal-lum). Il-Ġermaniżi etniċi telqu fl-1940.

Riintegrazzjoni fir-Rumanija u l-okkupazzjoni Sovjetika

Bħala parti mill-invażjoni tal-Assi tal-Unjoni Sovjetika tal-1941, ir-Rumanija rkuprat it-territorji ta' Bessarabia u t-Tramuntana ta' Bukovina, u ħatfet it-territorju li kien se jsir magħruf bħala l-Gvernatur tat-Transnistria. Il-forzi Rumeni, li jaħdmu mal-Ġermaniżi, iddeportaw jew imassakraw xi 300,000 Lhudi, inklużi 147,000 minn Bessarabia u Bukovina. Minn dawn tal-aħħar, madwar 90,000 mietu. Bejn l-1941 u l-1944, stakkamenti partiġġjani aġixxew kontra l-amministrazzjoni Rumena. L-Armata Sovjetika reġgħet ħadet ir-reġjun fi Frar-Awwissu 1944 u stabbilixxiet mill-ġdid ir-Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova. Bejn it-tmiem tat-tieni offensiva Jassy-Kishinev f'Awwissu 1944 u t-tmiem tal-gwerra f'Mejju 1945, 256,800 abitant tal-SSR tal-Moldova ġew abbozzati fl-armata Sovjetika. 40,592 minnhom mietu.

Il-Moldova fl-USSR wara t-Tieni Gwerra Dinjija

Fl-1946, bħala riżultat ta 'nixfa severa u kwota ta' konsenja eċċessiva u obbligi ta' rekwiżizzjoni imposti mill-gvern Sovjetiku, il-parti tal-Lbiċ tal-USSR sofriet ġuħ kbir. Fl-1946-1947, l-istoriċi għoddu mill-inqas 216,000 mewt u madwar 350,000 każ ta 'distrofija fl-SSR tal-Moldova biss. Avvenimenti simili seħħew fis-snin tletin fir-Repubblika Soċjalista Sovjetika Awtonoma tal-Moldova. Fl-1944-1953, kien hemm diversi gruppi ta' reżistenza anti-Sovjetiċi fil-Moldova; Madankollu, l-NKVD u aktar tard l-MGB eventwalment irnexxielhom jarrestaw, jesegwixxu jew jiddeportaw lill-membri tagħhom.

Fil-perjodu ta' wara l-gwerra, il-gvern Sovjetiku organizza l-immigrazzjoni ta' kelliema Russu f'età tax-xogħol (l-aktar Russi, Bjelorussi u Ukraini) lejn ir-repubblika Sovjetika l-ġdida, speċjalment lejn żoni urbanizzati, parzjalment biex jikkumpensa għat-telf demografiku kkawżat mill-gwerra u l-emigrazzjoni. tal-1940 u l-1944.

Glasnost u perestrojka

L-inkwiet ċivili tal-1989 fil-Moldova beda fis-7 ta 'Novembru 1989 f'Chisinau, il-Moldova, u kompla fl-10 ta' Novembru, meta d-dimostranti ħarqu l-kwartieri ġenerali tal-Ministeru tal-Intern (immexxi minn Vladimir Voronin). Il-festivals tas-7 ta 'Novembru 1989, li jikkommemoraw ir-Rivoluzzjoni ta' Ottubru, u l-10 ta 'Novembru, li jonoraw il-forza tal-pulizija Sovjetika, ipprovdew opportunitajiet eċċellenti għall-avversarji biex jisfidaw lill-awtoritajiet f'ambjenti viżibbli ħafna u jfixklu avvenimenti ta' importanza primarja għar-reġim Sovjetiku. Matul l-ewwel avveniment, id-dimostranti ħarbtu parata militari li kienet tinvolvi truppi mill-gwarniġġjon ta’ Chisinau fi Pjazza l-Vitorja (issa Pjazza l-Assemblea Nazzjonali l-Kbira), u ġiegħel lill-militar jikkanċella l-kolonna mobbli ppjanata għal dik il-ġurnata. Attivisti tal-Front Popolari tal-Moldova, li ħafna drabi jmorru lil hinn mis-sanzjoni uffiċjali tat-tmexxija tal-moviment, organizzaw azzjonijiet li mistħija lit-tmexxija repubblikana, li eventwalment irriżultaw f'irvellijiet fiċ-ċentru ta' Chisinau. Dawn l-inkwiet issiġillaw id-destin tal-Ewwel Segretarju tal-Partit Komunista tal-Moldova dejjem aktar dgħajjef.

Fis-snin tmenin, fost il-kundizzjonijiet politiċi maħluqa mill-glasnost u l-perestroika, ġie ffurmat Moviment Demokratiku tal-Moldova, li fl-1989 sar magħruf bħala l-Front Popolari tal-Moldova (FPM) nazzjonalista. Flimkien ma' bosta repubbliki Sovjetiċi oħra, mill-1988, il-Moldova bdiet timxi lejn l-indipendenza. Fis-27 ta' Awwissu, 1989, l-FPM organizza dimostrazzjoni tal-massa f’Chișinău li saret magħrufa bħala l-Assemblea Nazzjonali l-Kbira. L-assemblea għamlet pressjoni fuq l-awtoritajiet tal-SSR tal-Moldova biex jadottaw liġi lingwistika fil-31 ta' Awwissu, 1989 li tipproklama li l-lingwa Moldovan miktuba fl-alfabett Latin kienet il-lingwa tal-istat tal-SSR tal-Moldova. Ġiet stabbilita wkoll l-identità tagħha mal-lingwa Rumena. Fl-1989, hekk kif l-oppożizzjoni għall-Partit Komunista kibret, f’Novembru kien hemm irvellijiet kbar.

Indipendenza u konsegwenzi

Id-Deputat Gheorghe Ghimpu jissostitwixxi l-bandiera Sovjetika fil-Parlament bil-bandiera Rumena fis-27 ta' April, 1990.

L-ewwel elezzjonijiet demokratiċi għall-parlament lokali saru fi Frar u Marzu 1990. Mircea Snegur ġie elett President tal-Parlament u Mircea Druc, Prim Ministru. Fit-23 ta' Ġunju, 1990, il-Parlament adotta d-Dikjarazzjoni tas-Sovranità tar-“Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova”, li, fost affarijiet oħra, tistipula s-supremazija tal-liġijiet tal-Moldova fuq dawk tal-Unjoni Sovjetika. Wara l-falliment tal-attentatta'ta’ kolp ta' stat Sovjetiku tal-1991, il-Moldova ddikjarat l-indipendenza tagħha fis-27 ta’ Awwissu 1991.

Fil-21 ta' Diċembru ta' dik l-istess sena, il-Moldova, flimkien mal-biċċa l-kbira tar-repubbliki Sovjetiċi l-oħra, iffirmaw l-att kostitwenti li fforma l-Commonwealth ta' Stati Indipendenti (CIS) post-Sovjetika. Il-Moldova rċeviet rikonoxximent uffiċjali fil-25 ta' Diċembru. Fis-26 ta' Diċembru 1991, l-Unjoni Sovjetika ma baqgħetx teżisti. Filwaqt li ddikjarat ruħha bħala stat newtrali, il-Moldova ma ngħaqdetx mal-fergħa militari tas-CIS. Tliet xhur wara, fit-2 ta' Marzu, 1992, il-pajjiż kiseb rikonoxximent formali bħala stat indipendenti fin-Nazzjonijiet Uniti. Fl-1994, il-Moldova saret membru tal-programm ta' Sħubija għall-Paċi tan-NATO u membru tal-Kunsill tal-Ewropa fid-29 ta' Ġunju 1995.

Fir-reġjun fil-lvant tax-Xmara Dniester, Transnistria, li tinkludi proporzjon kbir ta' Slavi tal-Lvant predominantement Russofoni ta' antenati Ukrajni (28%) u Russi (26%) (total ta '54% fl-1989), Repubblika Soċjalista Sovjetika tal-Moldova Pridnestrovjana Indipendenti fis-16 ta' Awwissu 1990, bil-kapitali tagħha f’Tiraspol. Ir-raġunijiet wara din il-miżura kienu l-biża' taż-żieda tan-nazzjonaliżmu fil-Moldova. Fix-xitwa tal-1991-1992, seħħew ġlied bejn il-forzi Transnistrijani, appoġġjati minn elementi tal-14-il Gwardja tal-Armata Russa, u l-pulizija tal-Moldova. Bejn it-2 ta' Marzu u s-26 ta' Lulju, 1992, il-kunflitt eskala f’konfront militari. Kienet gwerra qasira bejn il-forzi tal-Moldova u s-separatisti Transnistrijani, bir-Russja tintervjeni militarment fuq in-naħa tat-Transnistrija. Intemmet b'waqfien mill-ġlied u t-twaqqif ta' żona ta' sigurtà mgħasses minn forza tripartitika għaż-żamma tal-paċi magħmula minn persunal Russu, Transnistrijan u Moldovan.

Fl-elezzjonijiet parlamentari tal-1994, il-Partit Agrarju rebaħ il-maġġoranza tas-siġġijiet, li mmarka svolta fil-politika tal-Moldova. Bil-Front Popolari nazzjonalista issa f'minoranza parlamentari, jistgħu jiġu adottati miżuri ġodda mmirati biex jimmodera t-tensjonijiet etniċi fil-pajjiż. Il-pjanijiet għal unjoni mar-Rumanija ġew abbandunati, u l-kostituzzjoni l-ġdida tat awtonomija lit-Transnistria u l-Gagauzia seċessjonisti. Fit-23 ta 'Diċembru, 1994, il-Parlament tal-Moldova għadda "Liġi dwar l-istatus legali speċjali ta' Gagauzia", u fl-1995 ġiet stabbilita din tal-aħħar.

Protesti barra l-bini tal-Parlament fl-2009

Wara li rebaħ l-elezzjoni presidenzjali tal-1996, fil-15 ta' Jannar, 1997, Petru Lucinschi, eks-ewwel segretarju tal-Partit Komunista tal-Moldova bejn l-1989 u l-1991, sar it-tieni president tal-pajjiż (1997-2001), wara Mircea Snegur (1991-1996). Fl-2000, il-Kostituzzjoni ġiet emendata, u ttrasforma lill-Moldova f'repubblika parlamentari, li fiha l-president jiġi elett b'elezzjoni indiretta aktar milli vot popolari dirett.

B'49.9% tal-voti, il-Partit tal-Komunisti tar-Repubblika tal-Moldova (restitut fl-1993 wara li ġie illegali fl-1991) kiseb 71 mill-101 deputat u fl-4 ta' April, 2001 eleġġa lil Vladimir Voronin bħala t-tielet president tal-pajjiż (re- elett fl-2005). Il-pajjiż sar l-ewwel stat post-Sovjetiku li fih Partit Komunista mhux riformat reġa’ lura fil-poter. Ġew iffurmati gvernijiet ġodda minn Vasile Tarlev (19 ta’ April, 2001 – 31 ta’ Marzu, 2008) u Zinaida Greceanîi (31 ta’ Marzu, 2008 – 14 ta’ Settembru, 2009). Fl-2001-2003, ir-relazzjonijiet bejn il-Moldova u r-Russja tjiebu, iżda mbagħad iddeterjoraw temporanjament fl-2003-2006, wara l-falliment tal-memorandum Kozak, li laħqet il-qofol tagħha fil-kriżi tal-esportazzjoni tal-inbid tal-2006. Il-Partit tal-Komunisti tar-Repubblika tal-Moldova rnexxielu jibqa’ fil-poter għal tmien snin.

Fl-elezzjonijiet parlamentari ta’ April 2009, il-Partit Komunista kiseb 49.48% tal-voti, segwit mill-Partit Liberali bi 13.14% tal-voti, il-Partit Liberali Demokratiku bi 12.43% u l-Alleanza “Moldova Noastră” b’9.77%. Ir-riżultati kontroversjali ta' dawn l-elezzjonijiet qanqlu protesti fl-elezzjonijiet parlamentari tal-Moldova ta' April 2009.

F'Awwissu 2009, erba' partiti tal-Moldova (Partit Liberali Demokratiku, Partit Liberali, Partit Demokratiku u Alleanza tal-Moldova Tagħna) qablu li joħolqu l-Alleanza għall-Integrazzjoni Ewropea li mbuttat lill-Partit tal-Komunisti tar-Repubblika tal-Moldova fl-oppożizzjoni. Fit-28 ta' Awwissu, 2009, din il-koalizzjoni eleġġet kelliem ġdid tal-parlament (Mihai Ghimpu) f'vot li ġie bojkottjat mil-leġiżlaturi komunisti. Vladimir Voronin, li kien ilu President tal-Moldova mill-2001, fl-aħħar irriżenja fil-11 ta' Settembru, 2009, iżda l-Parlament ma setax jeleġġi President ġdid. L-Aġent President Mihai Ghimpu stabbilixxa l-Kummissjoni għar-Riforma Kostituzzjonali fil-Moldova biex tadotta verżjoni ġdida tal-Kostituzzjoni tal-Moldova. Wara li r-referendum kostituzzjonali maħsub biex japprova r-riforma falla f'Settembru 2010, il-parlament reġa' ġie xolt u kienet skedata elezzjoni parlamentari ġdida għat-28 ta' Novembru, 2010. Fit-30 ta' Diċembru 2010, Marian Lupu ġiet elett bħala President tal-Parlament u Aġent President tal- Repubblika tal-Moldova. F'Marzu 2012, Nicolae Timofti ġie elett president tal-Moldova f'vot parlamentari, u sar l-ewwel president full-time minn meta Vladimir Voronin, komunista, irriżenja f'Settembru 2009. Qabel l-elezzjoni ta' Timofti, il-Moldova kienet kellha tliet presidenti attivi fi tliet snin. Wara li l-Alleanza għall-Integrazzjoni Ewropea tilfet il-vot ta’ sfiduċja, il-Koalizzjoni Pro-Ewropea ġiet iffurmata fit-30 ta' Mejju, 2013.

F'Novembru 2014, il-bank ċentrali tal-Moldova ħa l-kontroll tal-Banca de Economii, l-akbar sellief tal-pajjiż, u żewġ istituzzjonijiet iżgħar, Banca Sociala u Unibank. L-investigazzjonijiet dwar l-attivitajiet f'dawn it-tliet banek kixfu frodi fuq skala kbira permezz ta' self frawdolenti lil entitajiet kummerċjali kkontrollati minn oligarka tan-negozju mill-Moldova-Iżraeljan, Ilan Shor, ta' fondi li jiswew madwar US$1 biljun. L-iskala kbira tal-frodi meta mqabbla mad-daqs tal-ekonomija tal-Moldova hija kkwotata bħala fattur li xejlet il-politika tal-pajjiż favur il-Partit tas-Soċjalisti tar-Repubblika tal-Moldova favur ir-Russja. Shor instab ħati ta' frodi u ħasil ta' flus u kkundannat 15-il sena ħabs.

Wara perjodu ta' instabbiltà politika u protesti pubbliċi kbar, f’Jannar 2016 ġie installat gvern ġdid immexxi minn Pavel Filip. Tqajjem tħassib dwar il-korruzzjoni fil-livell tal-istat, l-indipendenza tas-sistema ġudizzjarja u n-nuqqas ta' trasparenza tas-sistema bankarja. Ix-xandar Ġermaniż Deutsche Welle qajjem ukoll tħassib dwar l-allegata influwenza tal-oligarka Moldovan Vladimir Plahotniuc fuq il-gvern ta' Filip.

Fl-elezzjoni presidenzjali ta' Diċembru 2016, is-soċjalista pro-Russu Igor Dodon ġie elett il-president il-ġdid tar-repubblika.

Fl-2019, mis-7 sal-15 ta' Ġunju, il-gvern tal-Moldova għadda minn perjodu ta' poter doppju f'dik li hija magħrufa bħala l-kriżi kostituzzjonali tal-Moldova tal-2019 Fis-7 ta' Ġunju, il-Qorti Kostituzzjonali, li fil-biċċa l-kbira hija maħsuba li hija kkontrollata minn Vladimir Plahotniuc. Partit Demokratiku, ħabbar li kien neħħa temporanjament lill-president fil-kariga, Igor Dodon, mill-poter minħabba l-"inkapaċità" tiegħu li jsejjaħ elezzjonijiet parlamentari ġodda, peress li l-parlament ma fformax koalizzjoni fi żmien tliet xhur mill-validazzjoni tar-riżultati elettorali. Skont il-liġi kostituzzjonali tal-Moldova, il-president jista' jsejjaħ elezzjonijiet bikrija jekk gvern ma jiġix iffurmat wara tliet xhur. Madankollu, fit-8 ta' Ġunju, il-Pjattaforma NOW DA u l-PAS laħqu ftehim mal-Partit Soċjalista biex jiffurmaw gvern immexxi minn Maia Sandu bħala l-Prim Ministru l-ġdid, li jkeċċi lill-Partit Demokratiku mill-poter. Dan il-gvern il-ġdid kien appoġġjat ukoll minn Igor Dodon. Il-koalizzjoni l-ġdida u Igor Dodon argumentaw li l-president jista’ jsejjaħ elezzjonijiet bikrija wara li jikkonsulta lill-parlament, iżda mhux obbligat li jagħmel dan. Barra minn hekk, peress li r-riżultati elettorali ġew ivverifikati fid-9 ta' Marzu, tliet xhur għandhom jiġu interpretati bħala tliet xhur kalendarji, mhux 90 jum kif kien il-każ. L-eks Prim Ministru Pavel Filip tal-Partit Demokratiku qal li fis-6 ta' Settembru se jsiru elezzjonijiet parlamentari ġodda u rrifjuta li jirrikonoxxi l-koalizzjoni l-ġdida, u sejħilha gvern illegali. Wara ġimgħa ta' laqgħat governattivi doppji, xi protesti, u appoġġ tal-maġġoranza mill-komunità internazzjonali għall-koalizzjoni governattiva l-ġdida, Pavel Filip irriżenja minn Prim Ministru, iżda xorta sejjaħ elezzjonijiet ġodda. Il-Qorti Kostituzzjonali qalbet id-deċiżjoni fil-15 ta' Ġunju, u b’mod effettiv temmet il-kriżi.

Pandemija tal-COVID-19

F'Marzu 2020, minħabba l-pandemija tal-COVID-19, il-gvern iddikjara "twissija ħamra tal-kodiċi nazzjonali" meta n-numru ta' każijiet ta' koronavirus fil-pajjiż tela' għal sitta fit-13 ta' Marzu 2020. Il-gvern "ipprojbixxa l-laqgħat kollha ta' aktar minn 50. nies sal-1 ta' April, 2020 u għalqu l-iskejjel u l-kindergartens kollha f’tentattiv biex inaqqas it-tixrid tal-virus. It-titjiriet lejn Spanja, l-Italja, Franza, l-Awstrija, il-Belġju, ir-Repubblika Ċeka, Ċipru, il-Ġermanja, l-Irlanda, ir-Renju Unit, il-Polonja, il-Portugall u r-Rumanija kienu pprojbiti. Fis-17 ta' Marzu, il-Parlament iddikjara stat ta’ emerġenza għal mill-inqas 60 jum, issospenda t-titjiriet internazzjonali kollha u għalaq il-fruntieri mar-Rumanija ġirien u l-Ukrajna. Il-Moldova rrappurtat 29 każ tal-marda fis-17 ta' Marzu 2020. Il-pajjiż irrapporta l-ewwel mewt tiegħu mill-marda fit-18 ta’ Marzu 2020, meta n-numru totali ta' każijiet laħaq it-30.

Skont l-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa, bejn it-3 ta' Jannar, 2020 u t-28 ta' Ġunju, 2023, ġew ikkonfermati 620,717 każ ta' COVID-19 u 12,124 mewt. Mill-11 ta' Lulju 2023, ingħataw totalta' 2,288,948 doża ta' vaċċin. Il-Moldova hija waħda mill-ewwel pajjiżi fir-Reġjun Ewropew tad-WHO li twettaq reviżjoni intra-azzjoni (IAR) tal-COVID-19 fuq talba tal-Ministeru tas-Saħħa, ix-Xogħol u l-Protezzjoni Soċjali tal-Moldova.

Presidenza ta' Maia Sandu mill-2020

Maia Sandu fil-Konferenza Internazzjonali ta' Batumi, 19 ta' Lulju, 2021.

Fl-elezzjoni presidenzjali ta' Novembru 2020, il-kandidata tal-oppożizzjoni favur l-Ewropa Maia Sandu ġiet eletta bħala l-president il-ġdid tar-repubblika, u għeleb lill-president attwali pro-Russu Igor Dodon u b'hekk saret l-ewwel mara eletta president tal-Moldova.

F'Diċembru 2020, il-Prim Ministru Ion Chicu, li kien imexxi gvern favur ir-Russja minn Novembru 2019, irriżenja ġurnata qabel ma Sandu ħa l-kariga. Il-Parlament, iddominat minn soċjalisti pro-Russi, ma aċċetta l-ebda kandidat għal Prim Ministru propost mill-president il-ġdid.

Fit-28 ta' April, 2021, Sandu xolt il-Parlament tar-Repubblika tal-Moldova wara li l-Qorti Kostituzzjonali temmet l-istat ta' emerġenza li kien impost fil-Moldova minħabba l-pandemija tal-koronavirus. L-elezzjonijiet parlamentari saru fil-11 ta' Lulju 2021. L-elezzjonijiet parlamentari bikrija rriżultaw f'rebħa kbira għall-Partit ta' Azzjoni u Solidarjetà (PAS) pro-Ewropea.

Fis-6 ta' Awwissu, 2021, il-kabinett immexxi minn Natalia Gavrilița ħa l-kariga b’61 vot, kollha mill-Partit ta' Azzjoni u Solidarjetà (PAS). Gavrilița rriżenjat fl-10 ta’ Frar 2023 u ġiet sostitwita minn Dorin Recean bħala Prim Ministru tal-Moldova.

Ursula von der Leyen, President tal-Kummissjoni Ewropea, u Maia Sandu, President tal-Moldova, fil-31 ta' Mejju, 2023.

Minn mindu Maia Sandu ġiet eletta President tal-Moldova, il-pajjiż wettaq l-għan ta' sħubija sħiħa fl-Unjoni Ewropea sal-2030, kif ukoll kooperazzjoni aktar profonda man-NATO. Dan irriżulta fil-Moldova ffirmat l-applikazzjoni ta' sħubija biex tissieħeb fl-UE fit-3 ta' Marzu 2022 u fit-23 ta' Ġunju, 2022, il-mexxejja tal-UE taw uffiċjalment l-istatus ta' kandidat lill-Moldova.

Il-ġlieda kontra l-korruzzjoni kienet inizjattiva importanti tal-gvern, essenzjali wkoll għas-sħubija fl-UE. Fit-8 ta' Ġunju, 2021, Sandu ffirma l-ħolqien ta' għassies tal-korruzzjoni barra mill-gvern wara li ddikjara li l-istituzzjonijiet tal-istat stess kienu "bil-mod wisq." Il-bord ta' sitt membri tal-“Kumitat Konsultattiv Indipendenti Kontra l-Korruzzjoni” se jkun kopresedut mid-diplomatiku Amerikan James Wasserstrom, jinkludi ekonomisti, ġuristi u ġurnalisti u huwa parzjalment iffinanzjat mill-Unjoni Ewropea u l-Istati Uniti. Dan kien segwit mis-sospensjoni mill-gvern tal-Moldova tal-Avukat Ġenerali Alexandru Stoianoglo b’rabta ma' akkużi ta' korruzzjoni, l-eks Prim Ministru tal-Moldova Iurie Leanca kien akkużat b'abbuż ta' poter, l-eks President Igor Dodon ġie arrestat mill-awtoritajiet tal-Moldova fuq akkużi ta' korruzzjoni talli rċieva tixħim.

L-invażjoni Russa tal-Ukrajna kkawżat taqlib ekonomiku sinifikanti fil-Moldova matul l-2022, partikolarment minħabba d-dipendenza tagħha dak iż-żmien fuq iż-żejt u l-gass Russu, bl-inflazzjoni annwali tielgħa għal 22% u t-tkabbir niżel minn 14% wara l-COVID-19 għal 0.3%. %. Bi tweġiba għal dawn il-mewġ ta' xokk, il-Bank Ewropew għar-Rikostruzzjoni u l-Iżvilupp (BERŻ) injetta total ta' €2 biljun (£1.74 biljun) fl-ekonomija tal-Moldova u għenha tiżgura l-provvisti tal-gass, żieda ta’ ħames darbiet meta mqabbla mal-2021. 18 ta 'Ġunju 2023, il-Prim Ministru tal-Moldova Dorin Recean ikkonferma li l-pajjiż huwa 100% indipendenti miż-żejt u l-gass naturali Russu. Huwa stqarr li "il-Moldova m'għadhiex tikkonsma gass Russu, hija integrata fin-netwerk tal-enerġija Ewropew kemm teknikament kif ukoll kummerċjalment."

Fid-19 ta' Ġunju, 2023, il-Partit Șor favur ir-Russja ġie pprojbit mill-Qorti Kostituzzjonali tal-Moldova wara xhur ta' protesti favur ir-Russja li fittxew li jiddestabilizzaw il-gvern tal-Moldova. Il-qorti ddikjarat il-partit mhux kostituzzjonali, bil-president tal-qorti, Nicolae Roșca, isemmi "artiklu tal-kostituzzjoni li jiddikjara li l-partiti għandhom, permezz tal-attivitajiet tagħhom, jiddefendu l-pluraliżmu politiku, l-istat tad-dritt u l-integrità territorjali tal-Moldova". Il-partit kien immexxi minn Ilan Shor, negozjant maħrub li ħarab lejn l-Iżrael fl-2019 wara li nstab ħati ta' frodi u ħasil ta' flus u kkundannat 15-il sena ħabs in absentia. Il-President Sandu laqa’ d-deċiżjoni tal-qorti. Fis-26 ta' Ġunju, Ilan Shor ħabbar li se joħloq partit politiku ġdid biex joħroġ fl-elezzjoni ġenerali li jmiss. Fil-31 ta' Lulju, il-parlament tal-Moldova ivvota biex jipprojbixxi lill-mexxejja tal-Partit Șor pro-Russu xolt – inkluż Ilan Shor – milli joħorġu fl-elezzjonijiet għal terminu ta' ħames snin. Il-Kap u fundatur tal-partit, Ilan Șor, bħalissa maħrub mill-istat, iddikjara li se jisfida l-projbizzjoni. Partit klonu, imsejjaħ "ȘANSĂ" jew Chance Party, immexxi mill-ġurnalist Alexei Lungu ġie stabbilit minn Ilan Shor, madankollu ġie dereġistrat jumejn qabel l-elezzjonijiet lokali fost akkużi li uża fondi illegali mir-Russja.

Avvenimenti relatati mar-Russja mill-invażjoni tal-Ukrajna ġar

Fi Frar 2022, Sandu ikkundanna l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, u sejħilha ksur flagranti tal-liġi internazzjonali u tas-sovranità u l-integrità territorjali tal-Ukrajna.

Avvenimenti relatati mar-Russja mill-invażjoni tal-Ukrajna ġar

Fit-28 ta' Frar, 2022, il-Prim Ministru Natalia Gavrilita ddikjarat li l-Moldova għandha timxi malajr biex issir membru tal-Unjoni Ewropea minkejja l-oġġezzjonijiet Russi.

Skont Bloomberg, waqt li kienet għaddejja l-invażjoni Russa tal-Ukrajna, is-sistemi tal-kompjuter tal-gvern tal-Moldova użati għal operazzjonijiet ta' sigurtà tul il-fruntiera mal-Ukrajna kienu fil-mira tar-Russja. "Kif il-gwerra mxiet 'il quddiem, kontijiet tal-midja soċjali favur ir-Russja xerrdu talbiet foloz maħsuba biex jiskreditaw lill-gvern tal-Moldova, u t-trolls ibbumbardjaw lill-awtoritajiet tal-Moldova b'eluf ta' theddid ta' bombi foloz. F'Awwissu, il-hackers kisru s-servers tal-emails użati mill-uffiċċju tal-president tal-Moldova; f’Novembru, il-hackers ippubblikaw ukoll eluf ta’ messaġġi privati li huma qalu li serqu mingħand Ana Revenco, il-ministru tal-affarijiet interni tal-Moldova, u Sergiu Litvinenco, li dak iż-żmien kien qed iservi bħala ministru tal-ġustizzja.” . Kampanja sostnuta ta' gwerra ċibernetika Russa kontra l-Moldova kompliet il-gwerra, b'"tentattivi ta' ċaħda ta' servizz biex jgħarrqu websajts tal-gvern tal-Moldova bit-traffiku u jisfurzawhom offline. Kien hemm ukoll kampanja sostnuta ta' emails ta' phishing immirati lejn kontijiet tal-gvern, b'aktar minn 1,300 riċevuti minn kmieni fl-2023."

Skont l-UNHCR, aktar minn 780,000 refuġjat Ukrain tħallew jaqsmu l-fruntiera lejn il-Moldova mill-24 ta’ Frar 2022. Minn dak in-numru, xi 107,000 għażlu li joqogħdu l-Moldova u l-bqija talbu l-ażil aktar ’il bogħod.

Il-pajjiż irċieva tifħir min-Nazzjonijiet Uniti għall-isforzi tagħha biex tipproteġi lir-refuġjati Ukraini, minkejja li huwa fost l-ifqar nazzjonijiet fl-Ewropa. Madwar 75% tar-refuġjati Ukraini fil-Moldova ġew ospitati minn familji Moldovani ordinarji, li jaqsmu djarhom mal-mistednin il-ġodda tagħhom.

L-isforzi tal-gvern stess ġew appoġġjati minn Moldovans for Peace, inizjattiva ċivika ta' NGO li toffri għajnuna lir-refuġjati Ukraini. L-Organizzazzjoni Dinjija tas-Saħħa ddikjarat li "l-awtoritajiet u l-entitajiet umanitarji fir-Repubblika tal-Moldova wrew tmexxija biex iwieġbu għall-bżonnijiet tar-refuġjati li qed jaħarbu mill-gwerra fl-Ukrajna."

L-armata Russa għandha bażi militari u maħżen kbir ta’ munizzjon fir-reġjun. Ir-Russja għandha madwar 1,500 suldat stazzjonati fit-Transnistria separatista illegali. F'Marzu 2022, l-Assemblea Parlamentari tal-Kunsill tal-Ewropa rrikonoxxiet it-Transnistrija bħala "territorju tal-Moldova okkupat mir-Russja." Fl-24 ta' Frar, il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin Russu ddikjara li attakk "fuq it-Transnistrija jkun "attakk fuq il-Federazzjoni Russa." Skont The Kyiv Independent, "hemm spekulazzjoni li din hija kopertura għal pjan Russu biex jinvadi jew jiddestabilizza l-Moldova. .” Il-President Sandu eskluda li l-Moldova kellha xi intenzjoni li tinvadi t-Transnistria u appella għall-kalma.

Il-gvern tal-Moldova esprima allarm u tħassib f'April 2023 meta suldati Russi stazzjonati fit-Transnistrija wettqu manuvri militari mingħajr ma talbu l-kunsens minn Chisinau. Iż-Żona ta' Sigurtà hija amministrata mill-Kummissjoni Konġunta ta' Kontroll (JCC), li tikkonsisti minn rappreżentanti mill-Moldova, ir-Russja u r-reġim separatista f'Tiraspol. "Bejn Frar u April, it-tagħmir militari korazzat Russu mxiet lil hinn mil-lat tal-Forzi Konġunti taż-Żamma tal-Paċi. Il-manuvra ma kinitx ikkoordinata mal-Kummissjoni Unifikata ta' Kontroll." Fit-8 ta' Mejju, il-mibgħut tat-Transnistria għal Moska, Leonid Manakov, talab pubblikament li r-Russja tibgħat aktar suldati Russi fit-Transnistria minħabba dawk li sejjaħ “riskji ta' sigurtà li qed jikbru” mill-Ukrajna u l-Moldova. Manakov iddikjara wkoll li "Sakemm il-missjoni taż-żamma tal-paċi tar-Russja tkompli, il-Moldova hija limitata fi kwalunkwe pjan u preparazzjoni militari kontra t-Transnistria." Il-Prim Ministru tal-Moldova Dorin Recean qal li t-truppi Russi għandhom jitkeċċew mir-reġjun.

Fil-31 ta' Ottubru, 2022, il-Ministeru tal-Intern tal-Moldova qal li debris minn missila Russa waqa’ fir-raħal tat-Tramuntana ta' Naslavcea wara li d-difiżi tal-ajru Russi interċettaw attakk b'xkubetta fl-Ukrajna ġar. Il-Ministeru rrapporta li ma kienx hemm ġrieħi, iżda t-twieqi ta' diversi djar residenzjali tkissru. L-attakk Russu kellu fil-mira diga Ukrena fuq ix-Xmara Nistru li tgħaddi mill-Moldova u l-Ukrajna. Fil-5 ta' Diċembru, missila oħra waqgħet ħdejn il-belt ta’ Briceni hekk kif ir-Russja bdiet mewġa oħra ta' attakki missilistiċi kontra l-Ukrajna. Missila oħra waqgħet fuq Larga fl-14 ta’ Jannar 2023 b’riżultat ta’ mewġa oħra ta' attakki bil-missili kontra l-Ukrajna u għal darb'oħra fuq l-istess raħal fis-16 ta’ Frar tal-istess sena. Fil-25 ta’ Settembru, missila ġġarraf f'Chițcani, għall-ewwel darba f'territorju tal-Moldova kkontrollat mit-Transnistrija. Fil-11 ta’ Frar, 2024, instabu frammenti ta' drone Russu fil-belt ta' Etulia. Dan reġa’ ġara fis-17 ta’ Frar f’Etulia Nouă u fl-4 ta' April għal darb’oħra f’Etulia.

Il-“pjan ta' 10 snin” tar-Russja, miktub fl-2021, ġie leaked lill-istampa internazzjonali u kien jinvolvi l-appoġġ ta' gruppi favur ir-Russja, bl-użu tal-Knisja Ortodossa u li jhedded li jaqta’ l-provvisti tal-gass naturali bil-għan li tiddestabilizza l-Moldova.

Fi Frar 2023, ġie skopert attentat ta' kolp ta' stat minn għadd ta' atturi appoġġjati mir-Russi li kien jinvolvi sabotturi mħarrġa mill-militar bi ħwejjeġ ċivili biex jagħmlu attakki (inkluż fuq bini tal-istat) u jieħdu ostaġġi. Il-gvern tal-Moldova kellu jitwaqqa' u jiġi sostitwit minn gvern pupazz. Il-pjan allegatament involva alleanza bejn gruppi kriminali u żewġ oligarki tal-Moldova eżiljati. Il-President Sandu qal li ċittadini Russi, Montenegrini, Belarussi u Serbi kienu se jidħlu fil-Moldova biex jinċitaw protesti bħala parti mill-komplott tal-kolp ta' stat; L-intelliġenza tal-Moldova temmen li provokaturi barranin jintużaw biex jiffavorixxu inkwiet vjolenti waqt protesti kontra l-gvern. Ċittadini barranin kienu wkoll se jipparteċipaw f'azzjonijiet vjolenti. Sandu akkredita lill-imsieħba Ukraini li skoprew il-postijiet u l-aspetti loġistiċi tal-plott. F’laqgħa ta’ tagħrif fl-10 ta’ Marzu, il-Koordinatur tal-Komunikazzjoni Strateġika tal-Kunsill tas-Sigurtà Nazzjonali tal-Istati Uniti John Kirby ħareġ informazzjoni miksuba mill-Istati Uniti dwar l-isforzi Russi biex tiddestabilizza l-Moldova. Kirby stqarr li l-gvern Amerikan jemmen li r-Russja qed twettaq sforzi ta’ destabilizzazzjoni fil-Moldova bl-għan aħħari li jissostitwixxi l-gvern attwali tal-Moldova b’wieħed li jkun aktar favur l-interessi Russi.

Gvern u Politika

Il-Parlament tal-Moldova

Ir-Repubblika tal-Moldova hija repubblika kostituzzjonali b'sistema parlamentari unikamerali ta' gvern u elezzjonijiet kompetittivi u multipartiti. Il-kostituzzjoni tistabbilixxi setgħat eżekuttivi u leġiżlattivi, kif ukoll ġudikatura indipendenti u separazzjoni ċara tas-setgħat. Il-president jaġixxi bħala kap ta' stat, jiġi elett kull erba' snin u jista' jerġa' jiġi elett darba. Il-prim ministru jaġixxi bħala kap tal-gvern, maħtur mill-president bl-appoġġ tal-parlament. Il-kap tal-gvern min-naħa tiegħu jgħaqqad kabinett, soġġett għall-approvazzjoni parlamentari. L-awtorità leġiżlattiva hija tal-Parlament unikamerali tal-Moldova, li għandu 101 siġġu u li l-membri tiegħu jiġu eletti b'vot popolari fuq il-listi tal-partiti kull erba' snin. Ir-residenza uffiċjali tal-president hija l-Palazz Presidenzjali, Chisinau.

Wara r-riżenja tal-prim ministru u l-gvern fl-2020 u n-nuqqas tal-president u l-parlament li jiffurmaw gvern ġdid, saru elezzjonijiet parlamentari bikrija f'Lulju 2021. Skont osservaturi mill-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa, l-elezzjonijiet parlamentari tal-2021 kienu amministrati tajjeb u kompetittivi, u l-libertajiet fundamentali kienu fil-biċċa l-kbira rispettati. Il-Partit Azzjoni u Solidarjetà kiseb 63 siġġu minn 101 fil-parlament, biżżejjed biex jifforma maġġoranza ta' partit wieħed.

Maia Sandu, President tal-Moldova minn Diċembru 2020.

Il-Kostituzzjoni tal-Moldova tal-1994 tistabbilixxi l-qafas għall-gvern tal-pajjiż. Maġġoranza parlamentari ta' mill-inqas żewġ terzi hija meħtieġa biex tiġi emendata l-Kostituzzjoni tal-Moldova, li ma tistax tiġi riveduta fi żminijiet ta' gwerra jew ta' emerġenza nazzjonali. Emendi għall-Kostituzzjoni li jaffettwaw is-sovranità, l-indipendenza jew l-għaqda tal-istat jistgħu jsiru biss wara li maġġoranza tal-votanti jappoġġjaw il-proposta f'referendum. Barra minn hekk, ma tista’ ssir l-ebda reviżjoni biex jiġu limitati d-drittijiet fundamentali tal-persuni enumerati fil-Kostituzzjoni. Il-kostituzzjoni tal-1994 tistabbilixxi wkoll Qorti Kostituzzjonali indipendenti, magħmula minn sitt imħallfin (tnejn maħtura mill-President, tnejn mill-Parlament u tnejn mill-Kunsill Suprem tal-Ġudikatura), li jservu mandati ta' sitt snin, li matulhom ma jistgħux jitneħħew u huma mhux subordinat għal ebda setgħa. Il-qorti hija vestita bis-setgħa ta' reviżjoni ġudizzjarja fuq l-atti kollha tal-parlament, fuq id-digrieti presidenzjali u fuq it-trattati internazzjonali ffirmati mill-pajjiż.

Il-kap tal-istat huwa l-president tal-Moldova, li bejn l-2001 u l-2015 ġie elett mill-Parlament tal-Moldova, li jeħtieġ l-appoġġ ta' tlieta minn ħamsa tad-deputati (mill-inqas 61 vot). Din is-sistema kienet imfassla biex tnaqqas l-awtorità eżekuttiva favur il-leġiżlattiva. Madankollu, il-Qorti Kostituzzjonali ddeċidiet fl-4 ta' Marzu, 2016 li din il-bidla kostituzzjonali adottata fl-2000 fir-rigward tal-elezzjoni presidenzjali kienet antikostituzzjonali, u b'hekk reġġa’ lura l-metodu tal-elezzjoni tal-president għal sistema ta' elezzjoni diretta b’żewġ rawnds.

Relazzjonijiet barranin

Wara li kisbet l-indipendenza mill-Unjoni Sovjetika, il-politika barranija tal-Moldova tfasslet bil-ħsieb li jiġu stabbiliti relazzjonijiet ma' pajjiżi Ewropej oħra, newtralità u integrazzjoni fl-Unjoni Ewropea. F'Mejju 1995, il-pajjiż iffirma l-Konvenzjoni tal-Assemblea Interparlamentari tas-CIS biex isir membru u ġie ammess ukoll f'Lulju 1995 fil-Kunsill tal-Ewropa.

Fl-1992, il-Moldova saret membru tan-Nazzjonijiet Uniti, l-Organizzazzjoni għas-Sigurtà u l-Kooperazzjoni fl-Ewropa (OSCE), il-Kunsill tal-Kooperazzjoni tal-Atlantiku tat-Tramuntana, il-Bank Dinji, il-Fond Monetarju Internazzjonali u l-Bank Ewropew għar-Rikostruzzjoni u l-Iżvilupp. Fl-1994, il-Moldova saret parteċipant fil-programm ta' Sħubija tan-NATO għall-Paċi. Fl-1996, il-pajjiż ingħaqad ma' La Francophonie u fl-2001 mal-Organizzazzjoni Dinjija tal-Kummerċ u fl-2002 mal-Qorti Kriminali Internazzjonali.

Fl-2005, il-Moldova u l-Unjoni Ewropea stabbilixxew pjan ta' azzjoni biex itejbu l-kooperazzjoni bejn il-Moldova u l-Unjoni. Fl-aħħar ta' l-2005, fuq talba konġunta tal-presidenti tal-Moldova u l-Ukrajna, inħolqot il-Missjoni ta' Assistenza fil-Fruntieri tal-Unjoni Ewropea fil-Moldova u l-Ukrajna (EUBAM). L-EUBAM tgħin lill-gvernijiet tal-Moldova u l-Ukrajna jġibu l-proċeduri tal-fruntieri u tad-dwana tagħhom eqreb lejn l-istandards tal-UE u toffri appoġġ liż-żewġ pajjiżi fil-ġlieda kontra l-kriminalità transkonfinali.

Wara l-Gwerra tat-Transnistrija tal-1990-1992, il-Moldova fittxet soluzzjoni paċifika għall-kunflitt fir-reġjun tat-Transnistria billi ħadmet mar-Rumanija, l-Ukrajna u r-Russja, appellat għal medjazzjoni internazzjonali u kkooperaw mal-missjonijiet ta' tfittxija u osservazzjoni tal-OSKE u tan-NU. Il-Ministru tal-Affarijiet Barranin tal-Moldova Andrei Stratan sostna kemm-il darba li t-truppi Russi stazzjonati fir-reġjun tal-ħruġ kienu hemm kontra r-rieda tal-gvern tal-Moldova u talbuhom jitilqu kompletament u mingħajr kundizzjonijiet. Fl-2012, inċident fiż-żona tas-sigurtà rriżulta fil-mewt ta' ċivili, li żied it-tensjoni mar-Russja.

Il-President tal-Ġeorġja Salomé Zourabichvili, il-President tal-Moldova Maia Sandu, il-President tal-Ukrajna Volodymyr Zelenskyy, u l-President tal-Kunsill Ewropew Charles Michel waqt il-Konferenza Internazzjonali ta' Batumi tal-2021 Fl-2014, l-UE ffirmat ftehimiet ta' assoċjazzjoni mat-tliet stati.

F'Settembru 2010, il-Parlament Ewropew approva għotja ta' €90 miljun lill-Moldova. Il-flus kellhom jikkumplimentaw il-$570 miljun f'self mill-Fond Monetarju Internazzjonali, il-Bank Dinji u appoġġ bilaterali ieħor diġà mogħti lill-Moldova. F'April 2010, ir-Rumanija offriet lill-Moldova għajnuna għall-iżvilupp b'valur ta' €100 miljun, filwaqt li n-numru ta' boroż ta' studju għall-istudenti tal-Moldova rdoppja għal 5,000. Taħt ftehim ta' self iffirmat fi Frar 2010, il-Polonja pprovdiet $15-il miljun bħala komponent tal-appoġġ tagħha lill-Moldova fl-isforzi tagħha ta' integrazzjoni Ewropea. L-ewwel laqgħa konġunta tal-Gvernijiet tar-Rumanija u l-Moldova, li saret f'Marzu 2012, ikkonkludiet b'diversi ftehimiet bilaterali f'diversi oqsma. L-orjentazzjoni Ewropea “kienet il-politika tal-Moldova f’dawn l-aħħar snin u din hija l-politika li trid tkompli,” qal Nicolae Timofti lil-leġiżlaturi qabel l-elezzjoni tiegħu fl-2012.

Fid-29 ta' Novembru 2013, f'summit f'Vilnius, il-Moldova ffirmat ftehim ta' assoċjazzjoni mal-Unjoni Ewropea ddedikat għas-"Sħubija tal-Lvant" tal-Unjoni Ewropea mal-pajjiżi li qabel kienu Sovjetiċi. L-eks President Rumen Traian Băsescu ddikjara li r-Rumanija se tagħmel kull sforz biex il-Moldova tingħaqad mal-UE kemm jista' jkun malajr. Bl-istess mod, Traian Băsescu stqarr li l-unifikazzjoni tal-Moldova u r-Rumanija hija l-proġett nazzjonali li jmiss għar-Rumanija, peress li aktar minn 75% tal-popolazzjoni titkellem bir-Rumen.

Adeżjoni fl-Unjoni Ewropea

F'Ġunju 2022, il-Moldova saret kandidat rikonoxxut biex tissieħeb fl-Unjoni Ewropea.

Oldavia stabbiliet l-2030 bħala l-iskadenza għas-sħubija fl-UE.

Il-Moldova ffirmat il-Ftehim ta' Assoċjazzjoni mal-Unjoni Ewropea fi Brussell fis-27 ta' Ġunju, 2014. L-iffirmar sar wara li l-ftehim ġie abbozzat f'Vilnius f'Novembru 2013.

Il-Moldova ffirmat l-applikazzjoni għas-sħubija fl-UE fit-3 ta' Marzu 2022. Fit-23 ta' Ġunju, 2022, il-mexxejja tal-UE taw uffiċjalment l-istatus ta' pajjiż kandidat tal-Moldova. Il-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti qed jgħin ukoll lill-Moldova biex timplimenta r-riformi meħtieġa għas-sħubija sħiħa tagħha fl-2030. Ir-Rappreżentant Għoli tal-Unjoni Ewropea għall-Affarijiet Barranin u l-Politika ta' Sigurtà, Josep Borrell, ikkonferma li t-triq lejn l-adeżjoni ma tiddependix mill- riżoluzzjoni tal-kunflitt tat-Transnistrija.

Fis-27 ta' Ġunju, il-Moldova ffirmat ftehim komprensiv ta' kummerċ ħieles mal-Assoċjazzjoni Ewropea tal-Kummerċ Ħieles. Fit-28 ta’ Ġunju 2023, l-Unjoni Ewropea ħabbret programm ta' appoġġ u investiment ta' €1.6 biljun għall-Moldova, minbarra li kkonfermat tnaqqis fil-prezz tad-dejta mobbli u r-rati tar-roaming tal-vuċi fil-Moldova mill-operaturi tan-netwerks tat-telekomunikazzjoni Ewropej u tal-Moldova, kif ukoll mill-Moldova. l-adeżjoni mal-pjattaforma konġunta tax-xiri tal-gass tal-UE.

Taħditiet ta' adeżjoni formali bdew fit-13 ta' Diċembru 2023. Referendum dwar is-sħubija fl-UE huwa ppjanat għall-ħarifa tal-2024; Mhux se jkun hemm ċentri tal-votazzjoni fit-Transnistria, iżda r-residenti hemmhekk se jkunu ħielsa li jivvjaġġaw lejn żoni oħra tal-Moldova biex jivvutaw jekk jixtiequ.

Russja

F'dokument imfassal fl-2021 mid-Direttorat tal-Kooperazzjoni Transkonfinali tas-Servizz Federali tas-Sigurtà tar-Russja, intitolat "Objettivi strateġiċi tal-Federazzjoni Russa fir-Repubblika tal-Moldova", huwa stabbilit pjan ta' għaxar snin biex jiddestabilizza l-Moldova, bl-użu tal-enerġija. rikatt , sorsi politiċi u elite tal-Moldova favorevoli għar-Russja u l-Knisja Ortodossa.

Il-mexxejja reliġjużi għandhom rwol fil-formulazzjoni tal-politika barranija. Mill-waqgħa tal-Unjoni Sovjetika, il-gvern Russu spiss uża r-rabtiet tiegħu mal-Knisja Ortodossa Russa biex jimblokka u jfixkel l-integrazzjoni ta’ stati ex Sovjetiċi bħall-Moldova fil-Punent.

Fi Frar 2023, ir-Russja kkanċellat digriet tal-2012 li jappoġġja s-sovranità tal-Moldova. F'Mejju 2023, il-gvern ħabbar l-intenzjonijiet tiegħu li jirtira mill-Commonwealth ta' Stati Indipendenti u s-sospensjoni immedjata tal-parteċipazzjoni tiegħu. F'Lulju 2023, il-Moldova għaddiet liġi dwar id-denunzja tal-ftehim dwar is-sħubija tal-Moldova fl-Assemblea Interparlamentari tas-CIS.

Fil-25 ta' Lulju 2023, il-gvern tal-Moldova sejjaħ lill-ambaxxatur Russu fil-Moldova, Oleg Vasnetsov, wara li l-midja rrapportat li kien hemm apparat ta' spjunaġġ suspettat fuq il-bejt tal-ambaxxata tiegħu f'Chisinau. Fis-26 ta’ Lulju, 2023, il-gvern tal-Moldova keċċa 45 diplomatiku Russu u persunal tal-ambaxxata minħabba azzjonijiet ostili mmirati biex jiddistabbilizzaw ir-Repubblika tal-Moldova, skont il-Ministru tal-Affarijiet Barranin Nicu Popescu. Fit-30 ta’ Lulju, l-ambaxxata Russa ħabbret li se tissospendi l-ħatriet konsulari “għal raġunijiet tekniċi”.

Is-Servizz ta' Sigurtà u Intelliġenza (SIS) tal-Moldova wkoll temm il-ftehimiet ta' sħubija kollha mal-FSB tar-Russja wara li bagħat notifiki uffiċjali lill-awtoritajiet f'Moska.

Sigurtà

Fl-24 ta' April, 2023, l-Unjoni Ewropea ħolqot Missjoni ta’ Sħubija fil-Moldova permezz tal-Politika ta' Sigurtà u Difiża Komuni tagħha. Il-missjoni tfittex li tappoġġja lill-gvern tal-Moldova fil-ġlieda kontra t-theddid ibridu li qed jiffaċċja l-pajjiż bħala riżultat tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna fl-2022.

Memorandum datat id-29 ta' Marzu, 2023 iddikjara li l-missjoni għandha l-għan li “ssaħħaħ ir-reżiljenza tas-settur tas-sigurtà tal-Moldova fil-qasam tal-ġestjoni tal-kriżijiet, kif ukoll ittejjeb ir-reżiljenza għal theddid ibridu, inkluża ċ-ċibersigurtà, u tiġġieled il-manipulazzjoni u l-interferenza ta' persuni barranin. informazzjoni”. Il-mandat inizjali tal-missjoni huwa mistenni li jkun ta' sentejn u se jikkonsisti f'sa 40 uffiċjal tal-pulizija u tad-dwana u uffiċjali ġudizzjarji. L-Estonja, il-Latvja, il-Litwanja, il-Ġermanja, il-Polonja, l-Isvezja, ir-Repubblika Ċeka, il-Portugall, ir-Rumanija u d-Danimarka esprimew appoġġ għall-missjoni.

Fit-2 ta' Frar, 2023, il-Moldova għaddiet liġi li tintroduċi sanzjonijiet kriminali għas-separatiżmu, inklużi sentenzi ta' ħabs. Il-liġi tkompli tikkriminalizza l-finanzjament u l-inċitament tas-separatiżmu, il-konfoffa kontra l-Moldova u l-ġbir u s-serq ta' informazzjoni li tista’ tagħmel ħsara lis-sovranità, l-indipendenza u l-integrità tal-pajjiż.

Militari

Suldat tal-Armata tal-Moldova fiċ-Ċentru Konġunt ta' Prontezza Multinazzjonali f'Hohenfels, il-Ġermanja

Il-forzi armati tal-Moldova jikkonsistu mill-Forzi tal-Art u l-Forza tal-Ajru. Il-Moldova żżomm armata permanenti ta' 6,500 suldat biss u tonfoq biss 0.4 fil-mija tal-PGD tagħha fid-difiża, ferm lura mill-ġirien reġjonali tagħha.

Il-Moldova aċċettat l-obbligi rilevanti kollha tal-kontroll tal-armi tal-ex Unjoni Sovjetika. Fit-30 ta' Ottubru 1992, il-Moldova rratifikat it-Trattat dwar il-Forzi Armati Konvenzjonali fl-Ewropa, li jistabbilixxi limiti wesgħin fuq kategoriji ewlenin ta' tagħmir militari konvenzjonali u jipprovdi għall-qerda ta' armi li jaqbżu dawk il-limiti. Il-pajjiż aderixxa għad-dispożizzjonijiet tat-Trattat tan-Non-Proliferazzjoni Nukleari f'Ottubru 1994 f'Washington, D.C. M'għandux armi nukleari, bijoloġiċi, kimiċi jew radjoloġiċi. Il-Moldova ngħaqdet mas-Sħubija għall-Paċi tal-Organizzazzjoni tat-Trattat tal-Atlantiku tat-Tramuntana fis-16 ta' Marzu, 1994.

Il-Moldova hija impenjata għal għadd ta' regolamenti internazzjonali u reġjonali dwar il-kontroll tal-armi, bħall-Protokoll tan-NU dwar l-Armi tan-Nar, il-Pjan ta' Implimentazzjoni Reġjonali tal-Patt ta' Stabbiltà, il-Programm ta' Azzjoni tan-NU (PoA) u d-Dokumenti tal-Konvenzjoni tal-OSCE dwar Ħażniet ta' Munizzjon Konvenzjonali. Minn meta ddikjarat l-indipendenza tagħha fl-1991, il-Moldova pparteċipat f'missjonijiet taż-żamma tal-paċi tan-NU fil-Liberja, il-Kosta tal-Avorju, is-Sudan u l-Ġeorġja. Fit-12 ta 'Novembru, 2014, l-Istati Uniti taw 39 Humvees u 10 karrijiet, b'valur ta' US$ 700,000, lit-22 Battaljun taż-Żamma tal-Paċi tal-Armata Nazzjonali tal-Moldova biex "iżżid il-kapaċità kontinġenti taż-żamma tal-paċi tal-Moldova".

Il-Moldova ffirmat ftehim militari mar-Rumanija biex issaħħaħ is-sigurtà reġjonali fl-2015. Il-ftehim huwa parti mill-istrateġija tal-Moldova biex tirriforma l-militar tagħha u tikkoopera mal-ġirien tagħha.

Mill-2022 'l hawn, l-armata bdiet proċess ta' modernizzazzjoni u rċeviet aktar minn 87 miljun ewro b'appoġġ għall-modernizzazzjoni tas-settur tad-difiża u t-tisħiħ tas-sigurtà permezz tal-Fond Ewropew għall-Paċi. F'Ottubru 2022, il-Ministru tad-Difiża Anatolie Nosatii ddikjara li 90 fil-mija tat-tagħmir militari tal-pajjiż huwa skadut u ta 'oriġini Sovjetika, li jmur lura għas-snin sittin u tmenin f'April 2023, Valeriu Mija, Segretarju tal-Istat għall-Politika tad-Difiża u r-Riforma tal-Armata Nazzjonali. Ministeru tad-Difiża, iddikjara li l-Moldova kellha bżonn $275 miljun biex timmodernizza l-forzi armati tagħha, speċjalment fid-dawl tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna u l-preżenza ta' 1,500 suldat Russu li jokkupaw illegalment ir-reġjun tat-Transnistria F'Ġunju 2023, il-Polonja bagħtet ukoll trasport ta' tagħmir militari b'valur ta' 8 miljun ewro (inklużi drones, laptops, tagħmir għar-rimi tal-artikoli splussivi u tagħmir tal-ultrasound) lill-pulizija tal-Moldova biex tiżdied is-sigurtà interna tal-pajjiż. Analisti fiċ-Ċentru għall-Analiżi tal-Politika Ewropea talbu għal aktar donazzjonijiet tal-armi tal-Punent.

Organizzazzjoni territorjali

Il-Moldova hija maqsuma fi 32 distrett (raioane, raion singular), tliet muniċipalitajiet u żewġ reġjuni awtonomi (Gagauzia u x-Xatt tax-Xellug tad-Dniester). L-istatus finali tat-Transnistria huwa kkontestat, peress li l-gvern ċentrali ma jikkontrollax dak it-territorju. 10 ibliet oħra, inklużi Comrat u Tiraspol.

Il-Moldova għandha 66 belt (belt), 13 minnhom bi status muniċipali, u 916 komun. 700 raħal ieħor huma żgħar wisq biex ikollhom amministrazzjoni separata u amministrattivament huma parti minn bliet (41 minnhom) jew komuni (659). Dan jagħmel total ta' 1,682 lokalità fil-Moldova, li tnejn minnhom huma diżabitati.

L-akbar belt fil-Moldova hija Chisinau, b'popolazzjoni ta' madwar 695,400. It-tieni l-akbar belt hija Tiraspol, b'129,500 abitant, segwita minn Bălți (146,900) u Bender (91,000).

Aġenziji ta' l-infurzar tal-liġi u servizzi ta' emerġenza

Il-pulizija tal-Moldova (Ispettorat Ġenerali tal-Pulizija) tirrapporta lill-Ministeru tal-Intern u hija l-aġenzija ewlenija tal-infurzar tal-liġi, responsabbli għas-sigurtà interna, l-ordni pubbliku, it-traffiku u l-investigazzjonijiet kriminali. Diversi aġenziji responsabbli mill-ġestjoni tal-fruntieri, sitwazzjonijiet ta' emerġenza, migrazzjoni u ażil jirrapportaw ukoll lill-ministeru. L-awtoritajiet ċivili żammew kontroll effettiv fuq il-forzi tas-sigurtà. Il-pulizija tal-Moldova huma maqsuma f'organizzazzjonijiet statali u muniċipali. Il-pulizija tal-istat tipprovdi l-infurzar tal-liġi fil-Moldova kollha, filwaqt li l-pulizija muniċipali topera fil-livell amministrattiv lokali. Il-forzi tal-pulizija nazzjonali u muniċipali ħafna drabi jikkollaboraw mill-qrib għal skopijiet ta' infurzar tal-liġi. Il-Brigata tal-Forzi Speċjali "Fulger" hija forza tal-pulizija speċjalizzata u lesta għall-ġlied primarjament responsabbli biex tindirizza l-kriminalità organizzata, il-kriminalità vjolenti serja u s-sitwazzjonijiet ta' ostaġġi. Huma subordinati għall-Ispettorat Ġenerali tal-Pulizija u, għalhekk, taħt kontroll ċivili strett.

Hemm ukoll bosta istituzzjonijiet tal-pulizija aktar speċjalizzati, inkluż id-Dipartiment tal-Pulizija Muniċipali ta’ Chisinau u d-Direttorat Ġenerali tal-Investigazzjoni Kriminali. Il-Pulizija tal-Fruntiera tal-Moldova hija responsabbli għas-sigurtà tal-fruntieri. Kienet fergħa militari sal-2012, meta ġiet taħt il-kontroll tal-Ministeru tal-Intern. Skont il-Liġi dwar l-Użu tal-Forza mill-Pulizija Madwar id-Dinja, "Il-Moldova ma tirregolax jew tirrestrinġix l-użu tal-armi tan-nar minn uffiċjali tal-infurzar tal-liġi, kif meħtieġ mil-liġi internazzjonali. L-użu tal-armi tan-nar mill-pulizija jista’ jkun legali biss meta jkun meħtieġ biex jilqgħu theddida imminenti ta' mewt jew korriment serju jew theddida serja u mill-qrib għall-ħajja.

Is-Servizz ta' Sigurtà u Intelliġenza (SIS) huwa aġenzija statali tal-Moldova speċjalizzata fl-iżgurar tas-sigurtà nazzjonali billi teżerċita l-miżuri kollha xierqa ta' intelligence u kontro-intelliġenza, bħal: ġbir, ipproċessar, verifika u kapitalizzazzjoni ta' informazzjoni meħtieġa biex tidentifika, tipprevjeni u tiġġieled kwalunkwe azzjoni li, skond għal-liġi, tirrappreżenta theddida interna jew esterna għall-indipendenza, is-sovranità, l-unità, l-integrità territorjali, l-ordni kostituzzjonali, l-iżvilupp demokratiku, is-sigurtà interna tal-istat, is-soċjetà u ċ-ċittadini, l-istat tar-Repubblika tal-Moldova, il-funzjonament stabbli ta' vitali fergħat tal-ekonomija nazzjonali, kemm fit-territorju tar-Repubblika tal-Moldova kif ukoll barra.

Is-servizzi ta' emerġenza fil-Moldova jikkonsistu f'servizzi mediċi ta' emerġenza, unitajiet ta' tfittxija u salvataġġ, u servizz tat-tifi tan-nar tal-istat. Hemm żewġ sptarijiet fil-kapitali Chisinau, il-wieħed ewlieni huwa l-Isptar Internazzjonali Medpark, u sptarijiet ġenerali f’Bălți, Briceni, Cahul u Călărași. Il-Moldova għandha sistema ta' kura tas-saħħa universali permezz ta' pjan obbligatorju ta' assigurazzjoni tas-saħħa. Casa Mariorei, imwaqqfa fl-2002, huwa kenn għall-vittmi tal-vjolenza domestika f'Chisinau li jipprovdi kenn, kura medika, pariri legali u appoġġ psikosoċjali lil nisa, immigranti u refuġjati tal-Moldova nattiva.

Ġeografija

Mappa tal-Moldova

Pajsaġġ tal-Moldova max-xmara Nistru (Dniester)

Mappa Eżenzjoni tal-Moldova

L-Għolja Bălănești (Rumen: Dealul Bălănești) hija l-ogħla punt fil-Moldova, b'altitudni ta' 430 m (429 m skond xi sorsi). Hija tinsab fl-Għoljiet Cornești

Il-Moldova hija pajjiż bla baħar li jinsab fl-Ewropa tal-Lvant, fil-rokna tal-Grigal tal-Balkani fil-baċin tal-Baħar l-Iswed, bejn latitudnijiet 45° u 49° N, u l-aktar bejn is-26° u 30° E (żona żgħira tinsab fil-Lvant ta' 30°). Il-pajjiż jinsab fil-lvant tal-Muntanji Karpazji u huwa mdawwar mar-Rumanija lejn il-punent u l-Ukrajna fit-tramuntana, il-lvant u n-nofsinhar. It-tul totali tal-fruntieri nazzjonali huwa 1,389 km, inklużi 939 km mal-Ukrajna u 450 km mar-Rumanija. Il-pajjiż huwa separat mir-Rumanija lejn il-punent mix-Xmara Prut u lejn il-lvant mill-Ukrajna mix-Xmara Dniester. L-erja totali hija 33,843.5 km2 (13,067.0 sq mi), li minnhom 960 km2 (370 sq mi) huwa ilma. Il-biċċa l-kbira tal-pajjiż (madwar 88% taż-żona) jinsab fir-reġjun tal-Bessarabia.

Pajsaġġ tal-Moldova fid-distrett ta' Ungheni.

Għalkemm il-pajjiż huwa teknikament mingħajr kosta, fl-1999 il-Moldova akkwistat mill-Ukrajna (bi skambju li ċediet medda ta' triq ikkontestata fil-Lvant tal-pajjiż) quddiem xmara ta' 0.45 kilometru għad-Danubju, fil-konfluwenza tax-xmajjar Danubju u Prut. Dan ittrasforma l-belt antika ta' Giurgiulești (fil-rokna tal-Lbiċ tal-pajjiż) f’port tax-xmara, li pprovda lill-Moldova b'aċċess għall-ilmijiet internazzjonali permezz tad-Danubju u l-Baħar l-Iswed. Ix-Xmara Dniester, li titla’ fl-Ukrajna ħdejn il-belt ta' Drohobych, tgħaddi mill-Moldova, u tiżvojta fil-Baħar l-Iswed fl-Ukrajna. Fl-eqreb punt tagħha, il-Moldova hija separata mil-Liman Dniester, estwarju tal-Baħar l-Iswed, bi 3 km biss ta' territorju Ukrain.

Riżerva tal-Pajsaġġ La Castel ħdejn Gordinești, Distrett ta' Edineț

Għalkemm il-biċċa l-kbira tal-pajjiż huwa muntanjuż, l-elevazzjonijiet qatt ma jaqbżu l-430 m (1,410 pied), bl-ogħla punt ikun l-Għolja Bălănești. L-Għoljiet tal-Moldova huma parti mill-Plateau tal-Moldova, li ġeoloġikament joriġina mill-Muntanji Karpazji. Is-suddiviżjonijiet tagħha fil-Moldova jinkludu l-Għoljiet tad-Dniester (l-Għoljiet tal-Moldova tat-Tramuntana u d-Dniester Ridge), il-Pjanura tal-Moldova (Wied ta' Prut Nofsani u Steppa ta' Bălți) u l-Plateau Ċentrali tal-Moldova (Għoljiet ta' Ciuluc-Soloneț, Hills Cornești —Codri massif, "Codri" tfisser "" foresti”—Għoljiet ta' Lower Dniester, Lower Prut wied u għoljiet Tigheci). Fin-nofsinhar, il-pajjiż għandu pjanura żgħira, il-pjanura Bugeac. It-territorju tal-Moldova fil-lvant tax-Xmara Dniester huwa maqsum bejn partijiet tal-Plateau Podolian u partijiet tal-Isteppa Eurasjatika. Il-ħamrija ta' Chernozem eċċezzjonalment rikka tal-Moldova tkopri madwar tliet kwarti tal-art tal-pajjiż.

Xmara Nistru (Dniester) fin-Nofsinhar tal-Moldova.

Il-kapitali u l-akbar belt tal-Moldova hija Chisinau, b'madwar terz tal-popolazzjoni tal-pajjiż residenti fiż-żona metropolitana tagħha. Chisinau huwa ċ-ċentru industrijali u kummerċjali ewlieni tal-Moldova, u jinsab fiċ-ċentru tal-pajjiż, fuq ix-Xmara Bîc, tributarju tad-Dniester. It-tieni l-akbar belt fil-Moldova hija Tiraspol, li tinsab fuq ix-xatt tal-Lvant tad-Dniester. It-tielet l-akbar belt fil-pajjiż hija Bălți, spiss imsejħa l-"kapitali tat-tramuntana". Hija tinsab 127 kilometru (79 mi) fit-tramuntana tal-kapitali Chisinau, u tinsab fuq ix-Xmara Răut, tributarju tad-Dniester, f'pajsaġġ muntanjuż fl-isteppa Bălți.

Klima

Mappa tal-Moldova Koppen-Geiger

Il-Moldova għandha klima moderatament kontinentali; Il-viċinanza tagħha mal-Baħar l-Iswed tagħmel il-klima kemxejn kiesħa fil-ħarifa u fix-xitwa u relattivament friska fir-rebbiegħa u fis-sajf.

Is-Sjuf huma sħan u twal, b’temperaturi medji ta' madwar 20°C (68°F), u x-xtiewi huma relattivament ħfief u niexfa, b'temperaturi medji ta' Jannar ta' -4°C (25°F). Xita annwali, li tvarja minn madwar 600 mm (24 in) fit-tramuntana għal 400 mm (16 in) fin-nofsinhar, tista' tvarja ħafna; Perijodi niexfa fit-tul mhumiex tas-soltu. L-akbar xita sseħħ fil-bidu tas-sajf u għal darb'oħra f'Ottubru; Xita qawwija u maltempati bir-ragħad huma komuni. Minħabba t-terren irregolari, xita qawwija tas-sajf ħafna drabi tikkawża erożjoni tax-xmajjar u ħama.

L-ogħla temperatura li qatt ġiet irreġistrata fil-Moldova kienet ta' 41.5 °C (106.7 °F) fil-21 ta' Lulju 2007 f'Camenca. L-inqas temperatura li qatt ġiet irreġistrata kienet -35.5 °C (−31.9 °F) fl-20 ta' Jannar, 1963 f’Brătușeni, Kontea ta' Edineț.

Bijodiversità

Fitoġeografikament, il-Moldova hija maqsuma bejn il-Pjanura tal-Ewropa tal-Lvant u l-isteppa Pontiku-Kaspju tar-reġjun ċirboreali fi ħdan ir-Renju Boreali. Hija dar għal tliet ekoreġjuni terrestri: foresti mħallta tal-Ewropa Ċentrali, steppa tal-foresti tal-Ewropa tal-Lvant, u steppa Pontika. Il-foresti bħalissa jkopru biss 11% tal-Moldova, għalkemm l-istat qed jagħmel sforzi biex iżid il-firxa tagħhom. Kellha punteġġ medju tal-Indiċi tal-Integrità tal-Pajsaġġ tal-Foresti tal-2019 ta' 2.2/10, u kklassifikah fil-158 post globalment minn 172 pajjiż. Annimali tal-kaċċa, bħal ċriev aħmar, ċriev u ħanżir selvaġġ, jistgħu jinstabu f'dawn iż-żoni bis-siġar.

Riserva Codru Callejones 1971 5,177 ettaru (52 km 2)
Iagorlîc Dubasari 1988 836 ettaru (8 km 2)
Lower Prut Cahul 1991 1,691 ettaru (17 km 2)
Plaiul Fagului Ungheni 1992 5,642 ettaru (56 km 2 )
Pádurea Domneasca Glodeni 1993 6,032 ettaru (60 km 2 )

Imwaqqfa fl-1990, il-Moviment Ekoloġiku tal-Moldova, organizzazzjoni nazzjonali, mhux governattiva u mingħajr skop ta' qligħ li hija membru tal-Unjoni Internazzjonali għall-Konservazzjoni tan-Natura, ilu jaħdem biex jirrestawra l-ambjent naturali bil-ħsara tal-Moldova. Il-moviment huwa r-rappreżentant nazzjonali taċ-Ċentru "Naturopa" tal-Kunsill tal-Ewropa u l-Programm tal-Ambjent tan-Nazzjonijiet Uniti.

Is-saigas, li darba kienu jvarjaw mill-Gżejjer Brittaniċi sa l-Asja Ċentrali, li jgħaddu mill-Istrett ta’ Bering, l-Alaska u l-Yukon tal-Kanada, kif ukoll it-Territorji tal-Majjistral, baqgħu ħajjin fil-Moldova u r-Rumanija sal-aħħar tas-seklu 18. Id-deforestazzjoni, il-pressjoni tal-popolazzjoni, u l-kaċċa żejda qerdu l-merħliet indiġeni tas-saiga, li bħalissa huma fil-periklu. Huma kienu meqjusa bħala annimal karatteristika ta 'Scythia fi żminijiet antiki. L-istoriku Strabon irrefera għas-saigas bħala kolos, u ddeskrivihom bħala “ta' daqs bejn dak ta' ċriev u muntun” u kien maħsub (minn jifhem imma ħażin) li jixorbu minn imnieħer.

Annimal ieħor li kien estint fil-Moldova mis-seklu 18 sa ' ftit ilu kien il-Bison Ewropew jew Bison Ewropew. L-ispeċi reġgħet ġiet introdotta bil-wasla ta' tliet bisonti Ewropej mill-Foresta Białowieża fil-Polonja diversi jiem qabel Jum l-Indipendenza tal-Moldova fis-27 ta' Awwissu, 2005.

Ekonomija

Ħarsa ġenerali

Tkabbir annwali tal-PGD tal-Moldova, ir-Rumanija u l-Ukrajna, 1980 sal-2028

L-ekonomija tal-Moldova hija ekonomija emerġenti bi dħul medju superjuri, b'indiċi ta' żvilupp uman għoli. Minn meta l-pajjiż kiseb l-indipendenza mill-Unjoni Sovjetika fl-1992, kompla b'mod kostanti lejn ekonomija tas-suq. Skont il-Bank Dinji, minkejja prestazzjoni ekonomika qawwija matul l-aħħar għoxrin sena, il-Moldova għadha waħda mill-ifqar nazzjonijiet fl-Ewropa. It-tkabbir baqa' relattivament għoli mis-snin disgħin, b'livelli baxxi ta' qgħad u livelli ta' faqar li qed jonqsu, iżda taħlita ta' fatturi demografiċi, speċjalment popolazzjoni li qed tixjieħ u livelli sinifikanti ta' emigrazzjoni, u avvenimenti reġjonali reċenti, speċjalment l-invażjoni tal-Ukrajna tar-Russja, ħolqu. sfidi ekonomiċi serji għall-ekonomija tal-Moldova, partikolarment minħabba l-inflazzjoni u ż-żieda fil-prezzijiet tal-enerġija. It-tkabbir tal-produttività baqa' fqir, u proporzjon sinifikanti tal-popolazzjoni tiddependi fuq il-pensjonijiet tal-gvern u l-assistenza soċjali. Minħabba d-dipendenza storika tal-Moldova fuq iż-żejt u l-gass naturali Russu, is-settur tal-enerġija ħoloq sfida partikolari għall-ekonomija tal-pajjiż.

Żvilupp tal-PGD reali per capita tal-Moldova, Rumanija u Ukrajna.

Il-PGD per capita kważi rdoppja minn $2,749 (USD) fl-2015 għal $5,562 fl-2022. Wara l-pandemija tal-COVID-19 u l-illokkjar sussegwenti, it-tkabbir annwali tal-PGD irkupra għal 13.9% fl-2021, qabel L-invażjoni Russa tal-Ukrajna, il-kriżi tal-enerġija u l- Il-kriżi tar-refuġjati ikkawżat li t-tkabbir waqa’ għal -5.9%. Mill-2022, il-qgħad għadu baxx għal 2.3%, iżda l-inflazzjoni kienet żdiedet drastikament għal 28.7% minħabba l-kriżi tal-enerġija kkawżata mill-invażjoni. F'dawn l-aħħar snin, il-pajjiż irċieva għajnuna ekonomika sinifikanti mill-Unjoni Ewropea, l-IMF u l-Bank Dinji, partikolarment wara l-invażjoni Russa tal-Ukrajna. L-IMF ibassar li fl-2023 l-ekonomija se titjieb minn kontrazzjoni ta' 1.5% għal tkabbir ta' 1.5%.

Il-Moldova għadha vulnerabbli ħafna għall-varjazzjonijiet fir-rimessi minn ħaddiema barra l-pajjiż (li jikkostitwixxu 25 fil-mija tal-PGD), l-esportazzjonijiet lejn il-Commonwealth tal-Istati Indipendenti (CIS) u l-Unjoni Ewropea (UE) (88 fil-mija tal-esportazzjonijiet totali) u l-appoġġ tad-donaturi (madwar 10 fil-mija). tan-nefqa pubblika). Il-kanali ewlenin ta' trażmissjoni li permezz tagħhom xokkijiet eżoġeni negattivi jistgħu jaffettwaw l-ekonomija tal-Moldova huma r-rimessi (minħabba wkoll ir-ritorn possibbli ta' migranti), il-kummerċ barrani u l-flussi tal-kapital.

L-esportazzjonijiet ewlenin tal-ekonomija huma l-agrikoltura, il-ħwejjeġ u t-tagħmir sportiv. Fl-2021, il-Moldova esportat inbid b'valur ta' $140 miljun u hija l-21 l-akbar esportatur tal-inbid fid-dinja, bl-esportazzjonijiet tal-inbid huma l-ħames l-akbar esportazzjoni tal-pajjiż. Bit-300 jum ta' xemx fis-sena, il-klima tal-Moldova hija ideali għall-agrikoltura u, b'mod partikolari, għall-vinji. L-industrija tal-inbid hija settur ekonomiku importanti, li tirrappreżenta tlieta fil-mija tal-PGD tal-Moldova u tmienja fil-mija tal-esportazzjonijiet totali tal-pajjiż, skont id-dejta tal-gvern. Fl-2021, l-UE saret ix-xerrej ewlieni tal-inbejjed tal-Moldova. It-teknoloġija tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) hija waħda mis-setturi ekonomiċi l-aktar promettenti fil-Moldova, u tammonta għal aktar minn 10 fil-mija tal-PGD. Aktar minn 2,000 student jiggradwaw bi lawrja fix-xjenza tal-kompjuter jew qasam relatat kull sena. Il-kumpaniji tal-IT jesportaw madwar 80 fil-mija tal-produzzjoni totali tagħhom lejn l-Istati Uniti, ir-Renju Unit, Franza, il-Ġermanja, l-Olanda u r-Rumanija.

PGD Annwali (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

2017 9.52
2018 11.25
2019 11.74
2020 11.53
2021 13.69
2022 14.5

Importazzjonijiet fis-sena (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

2017 5.37
2018 6.39
2019 6.61
2020 5.92
2021 7.91
2022 10.91

Esportazzjonijiet fis-sena (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

2017 3.12
2018 3.45
2019 3.66
2020 3.22
2021 4.20
2022 5.98

Enerġija

-Moldova, li għandha ftit riżorsi tal-enerġija naturali, timporta kważi l-provvisti tal-enerġija kollha tagħha. Il-kumpanija nazzjonali tal-enerġija tal-pajjiż, Moldovagaz, hija 50% proprjetà tal-fornitur Russu taż-żejt u l-gass naturali Gazprom, bis-36% li jifdal maqsuma bejn il-gvern tal-Moldova (36.6%) u l-gvern mhux rikonoxxut tat-Transnistria (13.4%). Id-dipendenza storika tal-Moldova fuq l-enerġija Russa hija enfasizzata minn dejn ta' aktar minn $709 miljun lil Gazprom, kif ukoll $7 biljuni oħra lit-Transnistria. Ir-Russja tipprovdi żejt u gass naturali lir-reġjun separatista pro-Russu mingħajr ma teħtieġ li tħallas, u l-ispiża tinġabar bħala dejn kontra l-istat tal-Moldova bħala forma ta 'gwerra ekonomika. Il-gvern tal-Moldova jikkontesta ċ-ċifri u identifika aktar minn $100 miljun fi pretensjonijiet frawdolenti minn Gazprom.

F'Awwissu 2013, beda x-xogħol fuq pipeline ġdid tal-gass bejn il-Moldova u r-Rumanija, li issa tlesta u kisser il-monopolju tar-Russja fuq il-provvisti tal-gass lill-Moldova. L-importazzjoni tal-elettriku mir-Rumanija bdiet fl-2022, u eliminat il-ħtieġa li jinxtara elettriku prodott mill-gass Russu fit-Transnistria. Konnettività mtejba se titlesta fl-2025. Minn Ġunju 2023, il-Moldova m'għadhiex timporta żejt jew gass naturali mir-Russja u ngħatat aċċess għall-pjattaforma konġunta tax-xiri tal-gass tal-Unjoni Ewropea. L-Unjoni Ewropea, il-Bank Dinji, u l-IMF ipprovdew assistenza finanzjarja biex titħaffef din it-tranżizzjoni.

Turiżmu

Il-Moldova hija waħda mill-inqas pajjiżi li jżuruha nies fl-Ewropa u, konsegwentement, it-turiżmu għandu rwol relattivament minuri fl-ekonomija ġenerali tal-pajjiż. Minkejja l-impatt tal-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġar, il-Moldova rċeviet aktar viżitaturi barranin fl-ewwel kwart tal-2022 milli qabel il-pandemija, u telgħet minn 31,000 turist mhux residenti fl-2019 għal 36,100 fl-2022. Dan għadu jagħmilha waħda mill-inqas li nżaru. pajjiżi fl-Ewropa, madankollu, f'dawn l-aħħar snin, bosta ħwienet tal-midja tal-Punent bdew jenfasizzaw il-Moldova u l-kapitali tagħha, Chisinau, bħala destinazzjoni turistika attraenti minħabba l-pajsaġġi naturali pittoreski tagħha, 300 jum ta' xemx fis-sena, prezzijiet baxxi, kultura tal-inbid antika u taħlita ta' influwenzi kulturali reġjonali. It-turiżmu fil-Moldova ffoka fuq il-pajsaġġi naturali tal-pajjiż, is-siti storiċi u t-tradizzjoni storika tal-inbid. Il-gvern jippromwovi t-turiżmu internazzjonali fil-pajjiż permezz tal-marka tiegħu tal-Moldova Travel. Il-Moldova hija konnessa internazzjonalment bl-ajru permezz tal-Ajruport Internazzjonali ta' Chisinau, b’titjiriet diretti lejn u minn bosta destinazzjonijiet Ewropej, inklużi Amsterdam Schiphol, Berlin Brandenburg, Londra Stansted, Pariġi-Charles de Gaulle, Tel Aviv Ben Gurion Airport, Tel Aviv Airport minn Ruma-Fiumicino , l-Ajruport ta' Istanbul u l-Ajruport Internazzjonali ta' Dubai. Il-konnessjonijiet ferrovjarji jgħaqqduha permezz ta' ferroviji diretti matul il-lejl lejn Bukarest, Kiev u Odessa ġirien. Iċ-ċittadini tal-Moldova jgawdu wkoll vjaġġar mingħajr viża fiż-Żona Schengen.

Park Nazzjonali ta' Orhei

Bħala esportatur ewlieni tal-inbid b'aktar minn 142 inbid u l-akbar inbid fid-dinja, tours tal-vinji huma offruti lit-turisti madwar il-pajjiż. Is-siti ewlenin jinkludu Cricova Winery, li l-inbid tagħha testendi fuq 120 kilometru (75 mi); Castel Mimi, kastell tas-seklu 19 b’vinji, mużew, gallerija tal-arti, spa, lukanda, u restorant; u Mileștii Mici, li għandha l-akbar ġabra ta’ nbid fid-dinja. Bħala pajjiż bi storja profonda tal-Kristjaneżmu Ortodoss tal-Lvant, il-pajjiż għandu wkoll aktar minn 50 monasteru u 700 knisja. Fost l-aktar famużi u li jżuruha nies hemm il-Monasteru tal-Għar ta’ Orhei tal-qedem, imnaqqax f’irdum fis-seklu 13 u li għadu jintuża llum, u l-Katidral tan-Natività tas-seklu 19 fiċ-ċentru ta’ Chisinau. Il-UNESCO tinkludi kemm il-Pajsaġġ Arkeoloġiku ta' Orhei l-Antik, li jippreżenta evidenza ta' insedjamenti li jmorru lura għal mill-inqas is-seklu 12, kif ukoll il-ħamrija tipika ta' Chernozem fl-Isteppa ta' Bălți tal-Moldova (l-aktar ħamrija li tinħarat fuq il-pjaneta) fil-Lista Tentattiva ta' Siti ta' Wirt Dinji. Il-belt kapitali ta 'Chisinau hija dar għal ħafna mill-mużewijiet nazzjonali tal-pajjiż, inkluż il-Mużew Nazzjonali tal-Belle Arti, l-Università Statali tal-Moldova, il-Gallerija Brancusi, il-Mużew Nazzjonali tal-Istorja tal-Moldova b'aktar minn 236,000 esebit, kif ukoll bieżla. swieq fit-tramuntana tal-belt, inkluża d-dar fejn kien jgħix Alexander Pushkin waqt l-eżilju tiegħu mit-Tsar Russu, u li minn dak iż-żmien inbidel f’mużew. Kull sena fit-3 u l-4 ta’ Ottubru, il-pajjiż jiċċelebra l-Jum Nazzjonali tal-Inbid, fejn il-produtturi tal-inbid jiftħu l-fabbriki tagħhom għall-pubbliku ġenerali u jipprovdu shuttle buses bejn il-postijiet.

Industrija tal-inbid

L-akbar kantina tal-inbid fid-dinja tinsab f'Milestii Mici.

Bit-300 jum ta' xemx fis-sena, il-klima tal-Moldova hija ideali għall-agrikoltura u, b'mod partikolari, għall-vinji. L-industrija tal-inbid hija settur ekonomiku importanti, li tirrappreżenta tlieta fil-mija tal-PGD tal-Moldova u tmienja fil-mija tal-esportazzjonijiet totali tal-pajjiż, skont id-dejta tal-gvern. L-inbid tal-Moldova huwa esportat lejn aktar minn 70 stat madwar id-dinja. Għalkemm il-Moldova bilkemm hija akbar mill-Belġju, il-pajjiż għandu 122,000 ettaru ta' vinji u huwa fost l-akbar 20 produttur fid-dinja, skont rapport tal-Organizzazzjoni Internazzjonali tad-Dwieli u l-Inbid (OIV).

L-UE lliberalizzat is-suq tagħha għall-inbejjed tal-Moldova u ffirmat ftehim bilaterali ta’ kummerċ ħieles mal-Moldova, bir-riżultat li fl-2021 il-pajjiż esporta aktar minn 120 miljun litru ta' nbid lejn pajjiżi Ewropej.

Ħafna familji għandhom ir-riċetti u l-varjetajiet tal-għeneb tagħhom stess li ġew mgħoddija minn ġenerazzjoni għal oħra. Hemm tliet reġjuni storiċi tal-inbid: Valul lui Traian (Lbiċ), Stefan Voda (Xlokk) u Codru (ċentru), maħsuba għall-produzzjoni ta' nbejjed b'indikazzjoni ġeografika protetta. Mileștii Mici hija dar għall-akbar kantina tal-inbid fid-dinja. Jiġġebbed għal 200 km (120 mi) (għalkemm 55 km (34 mi) biss qed jintuża) u fih madwar żewġ miljun jew aktar flixkun inbid. Hija żammet ir-Rekord Dinji Guinness għall-akbar inbid b'numru ta' fliexken mill-2005. L-ewwel inbejjed fil-ġbir tagħha jmorru lura għall-1969. Mimi Castle, fix-Xlokk, huwa inbid u monument arkitettoniku, li nbena fil-bidu ta' is-seklu XIX fir-raħal ta' Bulboaca fid-distrett ta' Anenii Noi, u huwa maħsub li huwa l-ewwel inbid f'Bessarabia. Minn dakinhar inbidel ukoll f’kumpless turistiku b’mużew, gallerija tal-arti, lukanda, spa u kmamar tat-tidwiq tal-inbid.

Agrikoltura

Art agrikola fuq id-Dniester, 2004

Il-Moldova hija stat agrarju-industrijali, b'artijiet agrikoli li jokkupaw 2,499,000 ettaru f'erja totali ta' 3,384,600 ettaru. Huwa stmat li 1,810,500 minn dawn l-ettari huma kultivati. Huwa wieħed mill-aktar pajjiżi li jinħarat fl-Ewropa, u l-ħamrija ta' Chernozem fl-isteppa ta' Bălți hija waħda mill-aktar ħamrija fertili fid-dinja. B'aktar minn 300 jum ta 'xemx fis-sena li jappoġġjaw il-kultivazzjoni tal-vinji, il-Moldova hija wkoll waħda mill-akbar produtturi tal-inbid fid-dinja. Is-settur agrikolu tal-Moldova jibbenefika mill-prossimità ġeografika ta' swieq kbar, speċjalment l-Unjoni Ewropea. Fl-2021, l-agrikoltura kienet tirrappreżenta 12 % tal-esportazzjonijiet totali tal-Moldova u 21 % tal-impjiegi totali. L-aktar ikel esportat tiegħu huwa qamħirrum, qamħ, żerriegħa tal-ġirasol, għeneb, tuffieħ, pitravi taz-zokkor, ħalib, patata, xgħir, għanbaqar/pruna tal-pruna, filwaqt li industriji domestiċi rilevanti u importanti jinkludu l-ipproċessar taz-zokkor, żejt veġetali, ipproċessar tal-ikel u makkinarju agrikolu. Bejn l-2015 u l-2022, il-produzzjoni agrikola kważi rdoppjat, partikolarment fil-produzzjoni tal-ħaxix u l-frott. F'Lulju 2023, inħoloq netwerk ta' 20 librerija taż-żerriegħa li jinkludi aktar minn 1,000 żerriegħa fil-Moldova bl-għajnuna tal-Ministeru tal-Affarijiet Barranin tar-Repubblika Ċeka, NGOs u l-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti, bil-għan li tittejjeb il-bijodiversità agrikola lokali, ir-reżiljenza għall-klima u l-kapaċità tal-gvern lokali u l-bdiewa li jirrispondu b'mod effettiv għall-kundizzjonijiet ambjentali li qed jinbidlu.

Madankollu, is-settur agrikolu tal-pajjiż jiffaċċja sfidi serji fit-tul. Minkejja li għandha emissjonijiet ta' gassijiet serra per capita relattivament modesti aktar baxxi mill-medja globali, il-Moldova hija vulnerabbli ħafna għat-tibdil fil-klima u diżastri ambjentali relatati li diġà jiswew lill-pajjiż 2.13 % tal-PDG annwali. Skont Climate-KIC, immexxi mill-Istitut Ewropew tal-Innovazzjoni u t-Teknoloġija, “l-istess reġjun tal-Moldova jista’ jesperjenza nixfiet intensi u għargħar devastanti tul ftit xhur, li hija t-tħassib ewlieni tal-popolazzjoni lokali meta titkellem dwar il- klima." "Iżda n-natura irregolari ta' dawn l-avvenimenti għamlitha diffiċli biex jinżamm l-interess fit-tul tal-popolazzjoni tal-Moldova jew biex jinkanalizza l-flus tad-donaturi."

Infrastruttura tat-trasport

Ajruport Internazzjonali ta' Chisinau

Il-mezzi ewlenin tat-trasport tal-Moldova huma l-ferroviji (1,138 km) u sistema ta' awtostradi (12,730 km b'kollox, inklużi 10,937 km ta' uċuħ pavimentati). Konnessjonijiet ferrovjarji jgħaqqdu l-belt b'ferroviji diretti bil-lejl ma' Bukarest ġirien, Kyiv, Odessa.

It-terminal ta' Giurgiuleşti fuq id-Danubju huwa adattat għan-navigazzjoni ta' dgħajjes żgħar. It-tbaħħir fuq ix-xmajjar minuri Prut u Nistru għandu rwol modest fis-sistema tat-trasport tal-pajjiż.

L-uniku portal bl-ajru internazzjonali tal-Moldova huwa l-Ajruport Internazzjonali ta' Chisinau, b'titjiriet diretti lejn u minn bosta destinazzjonijiet Ewropej.

Telekomunikazzjonijiet

L-Internet fil-Moldova huwa wieħed mill-aktar mgħaġġla u l-orħos fid-dinja mill-2023. Il-pajjiż jikklassifika t-tielet fid-dinja għall-kopertura tal-gigabit b'madwar 90% tal-popolazzjoni li għandha l-għażla li tabbona għal pjan ta' medda ta' gigabit tal-veloċità tal-broadband tal-fibra ottika. Il-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti iġġudika li għandu infrastruttura diġitali żviluppata ħafna, b'kopertura 4G ta' 98% tat-territorju tiegħu. Minn Lulju 2022, kien hemm aktar minn 3 miljun utent tal-Internet fil-Moldova, li jiffurmaw madwar 76% tal-popolazzjoni. Il-Moldova qed tikkunsidra offerta biex tibda tħaddem il-5G fl-2024, bi provi jibdew fl-2019. Starlink tnieda fil-Moldova f'Awwissu 2022. It-teknoloġija tal-informazzjoni u l-komunikazzjoni (ICT) hija waħda mis-setturi ekonomiċi l-aktar promettenti fil-Moldova, u tirrappreżenta aktar minn 10 fil-mija tal-PGD. Aktar minn 2,000 student tal-Moldova jiggradwaw kull sena bi lawrja fix-xjenza tal-kompjuter jew qasam relatat.

L-Indiċi taċ-Ċibersigurtà Globali tal-ITU jikklassifika lill-Moldova fit-33 post fl-Ewropa u fit-63 fid-dinja. L-adeżjoni tal-pajjiż fl-2009 għall-Konvenzjoni tal-Kunsill tal-Ewropa dwar iċ-Ċiberkriminalità u l-adozzjoni tal-Programm Nazzjonali taċ-Ċibersigurtà għall-2016-2020 stabbilixxew il-parametri leġiżlattivi għal ambjent diġitali aktar sigur. Mill-invażjoni tar-Russja tal-Ukrajna ġar u l-kampanja ċibernetika tagħha kontra l-Moldova, il-gvern tal-Moldova investa flus u riżorsi sinifikanti fl-iżvilupp ta’ prattiki u regolamenti taċ-ċibersigurtà aktar b'saħħithom bl-għajnuna tal-Unjoni Ewropea u tal-Istati Uniti. L-Unjoni Ewropea ħolqot u ffinanzjat ukoll l-Unità ta' Assistenza Rapida taċ-Ċibersigurtà tal-Moldova biex ittejjeb ir-reżiljenza ċibernetika tal-organizzazzjonijiet tas-settur pubbliku tal-Moldova u s-setturi ewlenin tal-infrastruttura kritika. Il-Moldova adottat leġiżlazzjoni ġdida parzjalment abbozzata mill-unità li se tidħol fis-seħħ fl-1 ta' Jannar, 2025. Il-pajjiż għadda wkoll leġiżlazzjoni biex jallinja aktar mill-qrib mar-regolamenti tal-GDPR tal-UE, u bħalissa huwa fil-biċċa l-kbira konformi magħhom.

Servizzi bankarji

Il-Bank Nazzjonali tal-Moldova huwa responsabbli għas-sistema finanzjarja u għall-ġestjoni u l-kontroll tal-banek kollha fil-Moldova. Huwa responsabbli lejn il-Parlament tal-Moldova.

Demografija

L-aktar informazzjoni aġġornata u affidabbli hija disponibbli fuq il-websajt tal-Uffiċċju Nazzjonali tal-Istatistika tar-Repubblika tal-Moldova, li tiġi aġġornata kontinwament kull xahar u kull sena. L-aktar ċensiment nazzjonali reċenti tal-Moldova sar fl-2014 (mingħajr ma' tinkludix it-Transnistria). Iċ-ċensiment nazzjonali li jmiss se jsir fl-2024.

Ħarsa ġenerali

Il-Moldova għandha popolazzjoni stmata ta' madwar 2,423,300 mill-1 ta' Jannar 2024. Il-Moldova hija relattivament urbanizzata, b'43.4% tal-Moldova jgħixu f'żoni urbani mill-2022 u rata ta' urbanizzazzjoni ta' 0.09%. Madwar terz tal-popolazzjoni tal-Moldova tgħix fiż-żona metropolitana tal-kapitali, Chisinau. Mill-2022, id-densità tal-popolazzjoni tal-pajjiż hija 82.8 abitant għal kull km 2 u l-istennija tal-ħajja medja kienet 71.5 snin (67.2 għall-irġiel u 75.7 għan-nisa). Hemm 100 mara għal kull 90 raġel fil-Moldova, u n-nisa impjegati għandhom livelli ta’ edukazzjoni sinifikament ogħla, għalkemm in-nisa komplew jaqilgħu 13.6% inqas mill-irġiel bħala medja. In-numru ta' nies anzjani (60 sena 'l fuq) għal kull 100 abitant fil-Moldova żdied sena wara l-oħra. Il-lingwa nazzjonali hija r-Rumen, lingwa Rumana, għalkemm ir-Russu huwa mitkellem ukoll minn madwar 15% tal-popolazzjoni tal-Moldova mill-2014.

Il-pajjiż ilu jbati minn tnaqqis fil-popolazzjoni fit-tul minħabba livelli għoljin ta' emigrazzjoni (fl-2022, 43,000 ruħ aktar ħallew il-pajjiż milli waslu), kif ukoll rati baxxi ta' fertilità. Skont Balkan Insight, il-popolazzjoni naqset bi kważi 33% mill-1990, u sal-2035 il-popolazzjoni totali tista' tkun nofs dik li kienet fl-1990. Mill-2018, in-numru ta' mwiet qabeż il-livelli ta' twelid ħaj, għalkemm id-distakk naqas mill-2021. Fl-2022, in-numru medju ta' tfal għal kull mara f'età li jista' jkollhom it-tfal kien ta' 1.69, ferm inqas mir-rata ta' sostituzzjoni ta’ 2.1, meta mqabbel ma' 1.78 fl-2019. In-numru totali ta' Imwiet naqas b'20.5% fl-2022 meta mqabbel mal-2019. baqa' baxx, madwar 3 % fl-2022.

Skont iċ-ċensiment nazzjonali tal-2014, il-Moldova etniċi kienu jiffurmaw madwar 75% tal-popolazzjoni tal-pajjiż, filwaqt li r-Rumeni (7%), l-Ukraini (6.57%), il-Gagauzians (4.57%) u r-Russi (4.06%) kienu jikkostitwixxu l-aktar minoranzi etniċi importanti. Popolazzjonijiet iżgħar jinkludu Bulgari (1.88%), Roma (0.34%), Belarussi (0.10%), Lhud (0.06%), u Pollakki (0.05%).

Popolazzjoni tal-Moldova skont il-grupp etniku Ċensiment tal-Moldova tal-2014

Rumeni (82%)

* Ukraini (6.57%)
* Gagauzos (4.57%)
* Russi (4.06%)
* Bulgari (1.88%)
* Roma (0.34%)
* Bjelorussi (0.10%)
* Lhud (0.06%)
* Poli (0.05%)
* Ġermaniżi (0.03%)
* Oħrajn (0.26%)

Lingwa

Minn Marzu 2023, l-unika lingwa uffiċjali tal-Moldova hija r-Rumen, u r-referenzi kollha għal-lingwa Moldovan fil-kostituzzjoni u l-abbozzi legali ġew emendati biex jirreferu għar-Rumen. Iċ-ċensiment tal-Moldova tal-2014 ġabar għall-ewwel darba informazzjoni dwar il-lingwi mitkellma mir-residenti fil-Moldova. Hemm kontroversja dwar jekk il-Moldova u r-Rumen għandhomx jitqiesu lingwi separati jew le, bil-gvern tal-Moldova jirrifjuta kwalunkwe distinzjoni, madankollu ċ-ċensiment ippermetta li dawk li wieġbu jwieġbu bit-tikketta li ppreferew. Ir-riżultati kienu Moldovan (54.6%), Rumen (24.0%), Ukrajn (17.2%), Gagauz (2.7%), Bulgaru (1.7%) u oħrajn (0.5%).

Diaspora u emigrazzjoni

L-emigrazzjoni hija fenomenu enormi fil-Moldova u għandha impatt kbir fuq id-demografija u l-ekonomija tal-pajjiż. Huwa stmat li aktar minn 1.2 sa 2 miljun ċittadin tal-Moldova (aktar minn 25% tal-popolazzjoni) jgħixu u jaħdmu barra. L-ekonomija tal-Moldova għadha tiddependi ħafna fuq il-ħlasijiet tar-rimessi tagħha. Il-Moldova jinsabu fir-reġjun tal-Balkani, l-Ewropa tal-Punent u l-Amerika ta 'Fuq. Fost il-popolazzjonijiet tad-dijaspora tal-Moldova l-aktar notevoli hemm: 285,000 fir-Rumanija (2020), 258,600 fl-Ukrajna (2002), 188,923 fl-Italja (2019), 122,000 fil-Ġermanja (2022), 26,300 fi Franza (2019, 270) u Kanada (2019, 272) .

Ix-xejriet attwali jindikaw li l-popolazzjoni tal-Moldova se tkompli tonqos u li l-emigrazzjoni se tibqa' kronika u ogħla mir-rati tal-immigrazzjoni jew tat-twelid naturali. Fl-2020, l-emigrazzjoni netta niżlet għal livell baxx ta' 7,000, iżda fl-2022, 43,000 ruħ aktar telqu mill-pajjiż milli waslu, għalkemm din iċ-ċifra hija kemxejn inqas mill-emigrazzjoni netta ta' 45,000 fl-2021. L-invażjoni Russa tal-Ukrajna ġar u l-impatt ekonomiku dwar il-Moldova seta' kien fattur ewlieni li kkontribwixxa għaż-żieda bejn l-2020 u l-2022. Madankollu, hemm indikazzjonijiet li l-invażjoni tal-Ukrajna u l-passi meħuda mill-pajjiż lejn l-adeżjoni mal-Unjoni Ewropea setgħu kkawżaw għadd dejjem akbar ta' emigranti Moldovani li jirritornaw lill-pajjiż tat-twelid tagħhom, jippruvaw jgħinu lill-pajjiż jissieħeb fl-UE. Id-dijaspora tal-Moldova kellha wkoll influwenza sinifikanti fl-elezzjonijiet reċenti tal-Moldova, ivvutat b'mod assolut għal Maia Sandu bħala president fl-2020 u għall-Partit tagħha ta' Azzjoni u Solidarjetà fl-elezzjonijiet parlamentari tal-2021.

Reliġjon

Katidral tan-Natività, Chisinau. Knisja Ortodossa tal-Moldova.

Knejjes tal-blat f'Old Orhei, parti mill-uniku park nazzjonali tal-pajjiż

Il-kostituzzjoni tal-Moldova tipprovdi għal-libertà tar-reliġjon u separazzjoni sħiħa tal-knisja u l-istat, għalkemm il-kostituzzjoni tiċċita l-"importanza eċċezzjonali" tal-Kristjaneżmu Ortodoss tal-Lvant. Id-diskriminazzjoni bbażata fuq affiljazzjoni reliġjuża hija illegali, u l-inċitament għall-mibegħda reliġjuża u etnika ġiet iddikjarata illegali f'Mejju 2022. Ir-reliġjon fil-Moldova hija ddominata mill-fergħa Ortodossa tal-Lvant tal-Kristjaneżmu. Skont iċ-ċensiment tal-Moldova tal-2014, 90% tal-pajjiż iddikjaraw lilhom infushom bħala tal-fidi Kristjana Ortodossa tal-Lvant. Minn dan in-numru, madwar 80-90% tal-Moldova Ortodossa jappartjenu għall-Knisja Ortodossa tal-Moldova (magħrufa formalment bħala Metropolis ta' Chisinau u l-Moldova Kollha), li hija subordinata għall-Knisja Ortodossa Russa, u kellha rwol qawwi fl-approfondiment. L-influwenza tar-Russja fil-Moldova. L-10–20% li jifdal tal-Moldova Ortodossi jappartjenu għall-metropoli ta' Bessarabia, li hija subordinata għall-Knisja Ortodossa Rumena.

Mill-popolazzjoni mhux Ortodossa tal-Moldova, id-Dipartiment tal-Istat tal-Istati Uniti jistma li mill-2022, madwar 7% ma jidentifikawx mal-ebda reliġjon; Il- Battisti, ix- Xhieda taʼ Jehovah, u l- Pentekostali jgħoddu bejn 15,000 u 30,000 kull wieħed; L-organizzazzjoni tal-Komunità Lhudija tar-Repubblika tal-Moldova tistma li l-popolazzjoni Lhudija hija madwar 20,000; u l-Lega Iżlamika tal-Moldova (NGO rikonoxxuta mill-Ministeru tal-Ġustizzja tal-Moldova fl-2011 bħala rappreżentant tal-Musulmani tal-Moldova) tistma li n-numru ta' Musulmani huwa bejn wieħed u ieħor 15,000 sa 17,000. Hemm sitt sinagogi f'Chisinau, waħda f'Orhei, waħda f'Soroca u waħda f'Tiraspol, u moskea waħda f'Chisinau. Il-bqija ta' inqas minn 5% tal-popolazzjoni tal-Moldova huma Adventisti tas-Seba' Jum, Insara Evanġeliċi, Kattoliċi Rumani, Luterani u atei.

Saħħa u fertilità

Il-Moldova toffri kura tas-saħħa universali permezz ta' sistema ta' assigurazzjoni tas-saħħa obbligatorja. Skont l-aktar dejta uffiċjali riċenti mill-2022, għal kull 10,000 abitant hemm 48.4 tabib u 91 unità ta 'persunal mediku medju. Madwar 53% ta' dawk li għandhom 16-il sena jew aktar fiż-żoni urbani ddeskrivew is-saħħa tagħhom stess bħala “tajba” jew “tajba ħafna”, meta mqabbla ma' madwar 33% tan-nies tal-istess età fiż-żoni rurali. Il-pajjiż għandu 86 sptar, 1,524 spiżerija u fergħa, 12,600 tabib, 23,687 persunal paramediku u 17,293 sodda fl-isptar. Il-Moldova tonfoq 6% tal-PGD annwali tagħha fuq il-kura tas-saħħa, minn 4.9% fl-2019.

Fl-2022, l-istennija tal-ħajja medja kienet 71.5 snin (67.2 għall-irġiel u 75.7 għan-nisa), kemxejn inqas minn f'pajjiżi komparabbli bħall-Albanija, il-Bulgarija, il-Latvja u l-Ukrajna. In-numru ta' nies anzjani (60 sena 'l fuq) għal kull 100 abitant fil-Moldova żdied sena wara l-oħra. Ir-rata ta’ fertilità totali għal kull mara fl-2022 kienet 1.69, tnaqqis minn 1.78 fl-2019 u taħt ir-rata ta’ sostituzzjoni ta’ 2.1. Fl-2022 kien hemm 10.6 twelid ħaj għal kull 1,000 abitant, tnaqqis meta mqabbel ma' 12.2 fl-2019, u 14.2 imwiet għal kull 1,000 abitant, żieda meta mqabbla ma’ 13.7 fl-2019 iżda tnaqqis sinifikanti meta mqabbel ma' 17.5 f’2001 mortalità tat-trabi ħajjin għal kull twelid. 9.0, żieda żgħira meta mqabbla ma '8.7 fl-2020.

In-numru totali ta 'mwiet naqas b'20.5% meta mqabbel mal-2021. Skont l-Aġenzija Nazzjonali tas-Saħħa Pubblika, il-kawżi ewlenin tal-mewt fl-2022 kienu mard tas-sistema ċirkolatorja (58%), tumuri tal-kanċer (15.8%), mard tad-diġestiva. passaġġ (7.5%), kawżi esterni (4.8%) u kawżi oħra (13.9%). B'mod aktar speċifiku, il-kawżi ewlenin tal-mewt fl-2019 kienu mard iskemiku tal-qalb, puplesiji, mard tal-qalb ipertensiv, ċirrożi tal-fwied, u kanċer tat-trakea, tal-bronki u tal-pulmun.

Fid-19 ta' Diċembru, 2016, il-parlament tal-Moldova approva li jgħolli l-età tal-irtirar għal 63 mil-livell attwali ta' 57 għan-nisa u 62 għall-irġiel, riforma li hija parti minn programm ta' għajnuna ta' tliet snin miftiehem mal-Fond Monetarju Internazzjonali. L-età tal-irtirar se tiżdied gradwalment bi ftit xhur kull sena sakemm tidħol fis-seħħ bis-sħiħ fl-2028.

Edukazzjoni

Fis-sena akkademika 2022/23, il-Moldova kellha 1,218 skola primarja u sekondarja, 90 skola vokazzjonali u 21 istituzzjoni ta' edukazzjoni għolja, kif ukoll 12-il istituzzjoni privata ta' edukazzjoni għolja. Kien hemm total ta’ 437,000 student u student. Fl-2015, ir-Rumanija talloka 5,000 borża ta' studju fi skejjel sekondarji u universitajiet għall-istudenti tal-Moldova. Bl-istess mod, aktar minn nofs it-tfal ta' qabel l-iskola fil-Moldova jibbenefikaw mill-programm iffinanzjat mir-Rumanija biex jiġu rinnovati u mgħammra l-kindergartens. Kważi l-popolazzjoni kollha hija litterata: ir-rata ta' litteriżmu tal-popolazzjoni ta' 15-il sena' l fuq hija stmata għal 99.6%.

Daħla tal-bini prinċipali tal-Università Statali tal-Moldova.

L-istituzzjonijiet ewlenin tal-edukazzjoni għolja fil-Moldova huma l-Università tal-Istat tal-Moldova u l-Akkademja tax-Xjenzi tal-Moldova, it-tnejn li huma jinsabu f'Chisinau. L-Akkademja tal-Istudji Ekonomiċi tal-Moldova (imwaqqfa fl-1991) dehret fil-Klassifiki tal-Università Dinjija ta' Times Higher Education u edukat diversi mexxejja nazzjonali, inkluż il-President attwali tal-Moldova, Maia Sandu, u l-mexxej tal-oppożizzjoni, Igor Dodon. Universitajiet ewlenin oħra jinkludu l-Università Pedagoġika Statali Ion Creangă ta’ Chisinau, l-Università Statali tal-Mediċina u l-Farmaċija Nicolae Testemițanu, u l-Università Teknika tal-Moldova. In-nisa jirrappreżentaw 59.1% tal-istudenti tal-edukazzjoni għolja u 70.1% tal-istudenti barranin kollha fi programmi ta' dottorat fil-Moldova. 32.3% tan-nisa impjegati fil-Moldova rċevew edukazzjoni ogħla, meta mqabbla ma' 24.5% tal-irġiel, u 16.9% edukazzjoni sekondarja speċjalizzata, meta mqabbla ma' 11.3% tal-irġiel.

Kultura

Mihai Eminescu, il-poeta nazzjonali tal-Moldova u r-Rumanija

Dimitrie Cantemir, studjuż tal-Moldova tal-Illuminiżmu bikri

It-tradizzjoni kulturali tal-Moldova ġiet influwenzata prinċipalment mill-oriġini Rumena tal-maġġoranza tal-popolazzjoni tagħha, li l-għeruq tagħha jmorru lura għas-seklu 2 AD, il-perjodu tal-kolonizzazzjoni Rumana fid-Dacia. Ġeografikament tinsab f'salib it-toroq tal-Latin, Slavi u kulturi oħra, il-Moldova arrikkit il-kultura tagħha stess billi adottat u żamm tradizzjonijiet minn reġjuni ġirien u sorsi influwenti oħra. L-akbar grupp etniku, li sas-seklu 14 kien ġie identifikat b'mod wiesa' bħala "Moldova", kellu rwol importanti fil-formazzjoni tal-kultura klassika Rumena. Il-kultura ġiet influwenzata wkoll mill-kultura Biżantina, mill-popolazzjonijiet Magyar u Slavi ġirien, u aktar tard mit-Torok Ottomani. Influwenza qawwija tal-Ewropa tal-Punent fuq il-letteratura u l-arti tal-Moldova kienet tipprevali fis-seklu 19.

Moldovani lebsin kostumi nazzjonali f'Chișinău

Il-wirt kulturali tal-pajjiż kien immarkat minn bosta knejjes u monasteri mibnija mill-ħakkiem tal-Moldova Stiefnu l-Kbir fis-seklu 15, mix-xogħlijiet tal-metropolitani tar-Rinaxximent aktar tard Varlaam u Dosoftei, u dawk ta' studjużi bħal Grigore Ureche, Miron Costin, Nicolae Milescu. , Dimitrie Cantemir u Ion Neculce . Fis-seklu 19, il-Moldova mit-territorji tal-Prinċipat medjevali tal-Moldova, maqsuma f'Bessarabia, Bukovina u Moldavia tal-Punent (wara l-1859, ir-Rumanija), taw kontribut sinifikanti għall-formazzjoni tal-kultura Rumena moderna. Fosthom kien hemm ħafna Bessarabjani, bħal Alexandru Donici, Alexandru Hâjdeu, Bogdan Petriceicu Hasdeu, Constantin Stamati, Constantin Stamati-Ciurea, Costache Negruzzi, Alecu Russo, Constantin Stere.

Mihai Eminescu, poeta Romantiku tard, u Ion Creangă, kittieb, huma l-aktar artisti influwenti bil-lingwa Rumena, meqjusa bħala kittieba nazzjonali kemm fir-Rumanija kif ukoll fil-Moldova.

Kċina

Il-ħamrija fertili tal-Moldova (chernozem) tipproduċi għeneb abbundanti, frott, ħaxix, ċereali, laħam u prodotti tal-ħalib, li kollha sabu użu fil-kċina nazzjonali. Il-ħamrija sewda fertili flimkien mal-użu ta 'metodi agrikoli tradizzjonali tippermetti t-tkabbir ta' firxa wiesgħa ta' ikel fil-Moldova. Il-kċina tal-Moldova hija simili għal dik tal-ġirien tagħha r-Rumanija, l-Ukrajna u l-Polonja, u r-reġjuni jaqsmu ħafna platti tradizzjonali komuni, ħafna drabi b'varjazzjonijiet reġjonali. Il-kċina tal-Moldova storikament kienet influwenzata b'mod partikolari minn elementi tal-kċina Russa, Torka u Ukraina. Dixxijiet ewlenin ħafna drabi jinkludu ċanga, majjal, patata, kaboċċi, u varjetà ta 'ċereali. Ix-xarbiet alkoħoliċi popolari huma divin (brandi tal-Moldova), birra u inbid, li minnhom il-pajjiż huwa magħruf biex jagħmel offerti ta' kwalità għolja.

Mămăligă huwa poriġ magħmul bid-dqiq tal-qamħ isfar, tradizzjonali fil-Moldova

Hemm diversi platti tradizzjonali tal-Moldova. Plăcinte huma għaġina mimlija u moqlija b'mili bħal ġobon artab (spiss urdă), kaboċċi, patata, tuffieħ, ċirasa u oħrajn, kemm jekk ħelwin jew melħin. Sarmale huwa platt tipiku tal-Moldova li ġeneralment jikkonsisti minn weraq tal-kaboċċi mimlijin bir-ross, bżar, karrotti, laħam u moħmija fiż-żejt. Varjazzjonijiet reġjonali jistgħu jinstabu wkoll f'partijiet oħra preċedenti tal-Imperu Ottoman. Mămăligă huwa ikel bażiku ieħor, tip ta 'porridge magħmul mid-dqiq tal-qamħ isfar, u huwa popolari f'pajjiżi oħra, iżda ħafna drabi tissejjaħ polenta, ħafna drabi servuta ma' pecorino u krema qarsa. Plachyndy huwa tip ta 'ħobż ċatt spiss magħmul bil-kefir jew ix-xorrox tal-butir, imgeżwer madwar ħxejjex aromatiċi u moqli fiż-żejt. Zeamă hija soppa ħafifa tat-tiġieġ, li ġeneralment tikkonsisti minn brodu tat-tiġieġ magħmul mid-dar magħmul minn tiġieġ sħiħ iżgħar, ilma, taljarini tal-bajd irqaq magħmulin mid-dar (tăiței de casă), u varjetà ta’ ħaxix u ħxejjex aromatiċi mqattgħin fin. Brynza huwa ġobon artab tan-nagħaġ/mogħoż b'tessut imfarrak u togħma tangy, prinċipalment prodott u popolari fis-Slovakkja, ir-Rumanija u l-Moldova, u spiss użat fl-insalati, pasti u pulpetti.

Borscht, soppa qarsa tal-Ewropa tal-Lvant magħmula bil-pitravi, brodu tal-laħam, u ħxejjex, hija wkoll popolari u komunement moqdija fil-Moldova. Bħal f'partijiet oħra tar-reġjun, il-pierogi (magħrufa bħala chiroște fil-Moldova) huma staple tradizzjonali ieħor u spiss jimtlew b'ġobon artab fil-Moldova. L-għaġina hija magħmula bid-dqiq tal-qamħ u mgħollija f'ilma mielaħ, moqlija fiż-żejt jew moħmija fil-forn. Medovik, kejk imsejjaħ Smetanik huwa kejk ta 'saff popolari bl-għasel u smetana (krema qarsa) jew ħalib ikkondensat.

Il-konsum totali ta' alkoħol irreġistrat fost l-adulti huwa bejn wieħed u ieħor maqsum indaqs bejn spirti, birra u inbid. Notevolment, il-Moldova għandha wieħed mill-ogħla konsum ta 'alkoħol per capita fid-dinja, bi 15.2 litri (4.0 gallun Amerikan) ta' alkoħol pur ikkunsmat fl-2016. Din iċ-ċifra naqset xi ftit f'dawn l-aħħar snin, iżda għadha problema serja u persistenti tas-saħħa.

Vaganza

Il-biċċa l-kbira tan-negozji tal-bejgħ bl-imnut huma magħluqa f'Jum l-Ewwel tas-Sena u Jum l-Indipendenza, iżda jibqgħu miftuħa fil-festi l-oħra kollha. Il-Milied jiġi ċċelebrat fis-7 ta' Jannar, id-data tradizzjonali fil-knejjes Ortodossi tal-Lvant tal-Kalendarju l-Antik, jew il-25 ta' Diċembru, u ż-żewġ dati huma rikonoxxuti bħala festi pubbliċi.

Fl-1 ta' Marzu jiġi ċċelebrat l-għoti tar-rigali tal-marțișor, li hija tradizzjoni li fiha n-nisa jingħataw tip ta’ talisman mogħti għal xorti tajba.

Mużika

Zdob și Zdub qed iwettaq fil-Eurovision Song Contest 2011.

Fost l-aktar kompożituri prominenti tal-Moldova hemm Gavriil Musicescu, Ștefan Neaga u Eugen Doga.

Fil-qasam tal-mużika pop, il-Moldova pproduċiet il-band O-Zone, li żdiedet għall-fama fl-2003, bil-kanzunetta hit tagħhom "Dragostea Din Tei", li laħqet bosta charts ta' singles notevoli. Il-Moldova ilha tipparteċipa fil-Eurovision Song Contest mill-2005. Banda popolari oħra mill-Moldova hija Zdob și Zdub li rrappreżenta lill-pajjiż fil-Eurovision Song Contest 2005, u ġiet fis-sitt post, ukoll fl-2021, b’riżultat simili.

F'Mejju 2007, Natalia Barbu rrappreżentat lill-Moldova f'Ħelsinki fil-Eurovision Song Contest 2007 bil-kanzunetta tagħha "Fight". Natalia waslet sal-finali b’marġni dejjaq ħafna. Huwa daħal fl-għaxar post b’109 punt. Zdob și Zdub imbagħad irrappreżenta mill-ġdid lill-Moldova fil-Eurovision Song Contest 2011, fejn poġġiet fit-12-il post.

Il-grupp SunStroke Project b'Olia Tira rrappreżenta lill-pajjiż fil-Eurovision Song Contest 2010 bil-kanzunetta hit tagħhom "Run Away". Il-prestazzjoni tagħhom kisbet fama internazzjonali bħala meme tal-Internet minħabba l-moviment pelviku u ż-żfin ta' Sergey Stepanov, is-sassofonist tal-grupp. Huwa ġie mlaqqam "Epic Sax Guy". SunStroke Project reġgħet deher fil-kanzunetta tal-Eurovision 2017 "Hey Mama", li ħadet it-tielet post.

Fl-2015, proġett mużikali ġdid imsejjaħ Carla's Dreams kiseb popolarità fil-Moldova. Carla's Dreams laħqet il-quċċata taċ-charts f'diversi pajjiżi fl-Ewropa bir-rilaxx tal-kanzunetta tagħha "Sub Pielea Mea" fl-2016. Il-kanzunetta rċeviet ħafna airplay u laħqet numru wieħed fiċ-charts fil-Moldova u r-Russja. Il-grupp għadu attiv u ħarġet l-aħħar album tagħhom fl-2017. It-tema tal-grupp mużikali hija "Anonymous" u jagħmlu uċuħ miżbugħin, hoodies, u nuċċalijiet tax-xemx. L-identità tal-membri tal-grupp għadha mhix magħrufa.

Fost l-aktar mużiċisti klassiċi prominenti tal-Moldova hemm Maria Bieșu, waħda mis-soprani ewlenin fid-dinja u rebbieħa tal-Kompetizzjoni Internazzjonali tal-Ġappun; il-pjanista Mark Zeltser, rebbieħ tal-Kompetizzjoni Nazzjonali tal-USSR, il-Kompetizzjoni Long-Thibaud-Crespin f’Pariġi u l-Kompetizzjoni Busoni f'Bolzano, l-Italja.

Midja

Id-dritt għal-libertà tal-espressjoni u d-dritt għall-informazzjoni huma ggarantiti mill-Kostituzzjoni tal-Moldova. Reporters Without Borders tejbu l-klassifika tal-Moldova fl-Indiċi tal-Libertà tal-Istampa għat-28 post fl-2023 mid-89 fl-2020, parzjalment minħabba riformi legali tal-gvern li għamluha aktar faċli għall-ġurnalisti biex jaċċessaw informazzjoni uffiċjali. Madankollu, wissew li "l-midja tal-Moldova hija diversa iżda estremament polarizzata, bħall-pajjiż innifsu, li huwa mmarkat minn instabbiltà politika u l-influwenza eċċessiva tal-oligarki." Il-midja tal-Moldova hija maqsuma fuq kampijiet favur ir-Russja u favur il-Punent u fuq linji politiċi partiġġjani. L-oligarki u l-mexxejja politiċi jinfluwenzaw bil-qawwa l-pożizzjonijiet editorjali tagħhom.

It-televiżjoni tibqa’ l-aktar mezz popolari u fdat, filwaqt li n-netwerks soċjali online qed isiru dejjem aktar influwenti. Il-biċċa l-kbira tan-netwerks tar-radju FM privati xandru mill-ġdid il-produzzjoni tal-istazzjonijiet Russi u Rumeni. L-ewwel stazzjon tar-radju nazzjonali ffinanzjat mill-pubbliku, Radju Moldova, ilu xxandar mill-1939 mill-kapitali, Chisinau. Radio Free Europe/Radio Liberty huwa wkoll disponibbli b'mod wiesa'. Ix-xandar nazzjonali tat-televiżjoni u tar-radju tal-Moldova huwa Teleradio-Moldova (TRM), li jxandar l-istazzjon televiżiv Moldova 1.

F'Lulju 2022, kien hemm 3 miljun utent tal-Internet, madwar 76% tal-popolazzjoni, u l-infrastruttura diġitali hija żviluppata tajjeb, b'kopertura 4G ta '98% tat-territorju. Hemm bosta gazzetti ta' kuljum u ta' kull ġimgħa ppubblikati fil-Moldova, inklużi Timpul de dimineață u Moldova Suverană, iżda l-midja stampata għandha udjenza żgħira b'mod ġenerali fil-Moldova. Il-midja indipendenti qed tissielet biex tiżgura s-sostenibbiltà finanzjarja quddiem id-dħul mir-reklamar li qed jonqos minħabba l-inflazzjoni, l-istaġnar ekonomiku u l-inċertezza kkawżati mill-invażjoni Russa tal-Ukrajna.

Fl-2022, il-gvern irtira l-liċenzji tax-xandir ta' sitt stazzjonijiet tat-televiżjoni għax-xandir ta' propaganda favur ir-Russja u diżinformazzjoni dwar l-invażjoni Russa tal-Ukrajna bi ksur tal-Kodiċi tas-Servizzi Awdjoviżivi tal-pajjiż. Il-gvern stqarr li dan sar biex jiġi evitat ir-riskju ta' misinformazzjoni jew attentati ta' manipulazzjoni tal-opinjoni pubblika. Is-sitta kollha kienu proprjetà jew affiljati ma' Ilan Șhor, politiku u negozjant maħrub favur ir-Russja li ħarab lejn l-Iżrael fl-2019 wara li nstab ħati ta' frodi u ħasil ta' flus u kkundannat 15-il sena ħabs in absentia. F'Ottubru 2023, Orizont TV, ITV, Prime, Publika TV, Channel 2 u Channel 3 ġew ipprojbiti wkoll talli jimminaw l-elezzjonijiet lokali, kif ukoll imblukkaw diversi ħwienet tal-midja Russi, inklużi l-aġenziji tal-aħbarijiet TASS u Interfax.

Xi films kellhom xi suċċess internazzjonali. Forsi l-aktar magħrufa huma Lăutarii (1972), miktuba u diretta mill-filmmaker Moldovan Emil Loteanu, u Wedding in Bessarabia (2009), li kien koprodott mir-Rumanija, il-Moldova u l-Lussemburgu. F'dawn l-aħħar snin, iċ-ċinema tal-Moldova kisbet attenzjoni internazzjonali akbar. Carbon (2022), immexxi minn Ion Borş, irċieva tifħir pożittiv minn rivisti bħal Variety. Kien ir-rebbieħ tal-Premju tal-Udjenza fil-Festival Internazzjonali tal-Films ta' Transylvania. Fis-37 Festival Internazzjonali tal-Films ta' Freiburg, il-Moldova ġiet inkluża fis-sezzjoni tagħha “Territorju Ġdid”, li tiċċelebra kulturi tal-films ftit li xejn magħrufa. F'Lulju 2022, il-Programm ta' Żvilupp tan-Nazzjonijiet Uniti ħabbar li kien se juża tagħmir ta' l-aħħar teknoloġija biex jittrasferixxi aktar minn 1,600 film mill-arkivju tal-Moldova-Film għal posterità u preservazzjoni kulturali. L-Istati Uniti kkollaboraw billi fl-2021 attrezzaw laboratorju tad-diġitizzazzjoni biex jirrestawraw u jippreservaw il-films u d-dokumentarji tal-arkivji tagħha, li jirrappreżentaw parti importanti mill-wirt storiku, kulturali u artistiku tal-Moldova, u ħafna mill-films kienu mxandra fuq it-televiżjoni nazzjonali b'sottotitoli Rumeni.

Sports

Tim nazzjonali tal-futbol tal-Moldova fl-2015

Il-futbol huwa l-aktar sport tat-tim popolari fil-Moldova. Il-korp governattiv huwa l-Federazzjoni tal-Futbol tal-Moldova, li tappartjeni lill-UEFA. It-tim nazzjonali tal-futbol tal-Moldova lagħab l-ewwel logħba tiegħu fl-1994, iżda qatt ma kkwalifika għall-Kampjonat Ewropew tal-UEFA. L-iktar klabb tal-futbol ta' suċċess huwa Sheriff Tiraspol, l-ewwel u l-uniku klabb tal-Moldova li kkwalifika għall-fażi tal-gruppi taċ-Champions League u l-Europa League. Rebbieħa oħra tad-Diviżjoni Nazzjonali tal-Moldova jinkludu Zimbru Chișinău, Dacia Chișinău, FC Tiraspol u Milsami Orhei.

Trîntă (forma ta' lotta) huwa l-isport nazzjonali fil-Moldova. L-unjoni tar-rugby hija popolari wkoll. Aktar minn 10,000 partitarju jattendu partiti nazzjonali internazzjonali. Mill-2004 'l hawn, in-numru ta' plejers fil-livelli kollha aktar mid-doppju għal 3,200. Minkejja d-diffikultajiet u l-privazzjonijiet, it-tim nazzjonali jinsab fl-34 post fid-dinja. L-aktar tiġrija taċ-ċikliżmu prestiġjuża hija t-Tazza tal-President tal-Moldova, li saret għall-ewwel darba fl-2004. Fiċ-ċess, ir-Repubblika tal-Moldova għandha diversi kaptani internazzjonali, fosthom Viorel Iordăchescu, Dmitry Svetushkin u Viorel Bologan.

Radu Albot huwa wieħed mill-aktar plejers tat-tennis tal-Moldova ta' suċċess, b'titli ATP fis-singles (Delray Beach Open 2019) u doppji (Istanbul Open 2015).

Atleti mill-Moldova rebħu medalji Ewropej fl-atletika, biathlon, futbol u ġinnastika; midalji dinjija fil-qaws, judo, għawm u taekwondo; kif ukoll medalji Olimpiċi fil-boxing, canoeing, sparar, weightlifting u lotta. Il-Moldova għamlet id-debutt Olimpiku tagħha fl-Olimpjadi tax-Xitwa tal-1994 f'Lillehammer. Medaljati Olimpiċi jinkludu Sergei Mureiko, Oleg Moldovan, Vitalie Grușac, Veaceslav Gojan u Serghei Tarnovschi. Nicolae Juravschi irrappreżenta lill-Unjoni Sovjetika fil-Logħob ta' Seoul tal-1988, fejn rebaħ żewġ midalji.

Gallerija

Chișinău
Knisja San Bażilju (Biserica Sf. Cuvios Vasile), Orhei
Monument (Monumentul lui Vasile Lupu), Orhei
Orhei tinsab madwar 40 kilometru (25 mil) fit-tramuntana tal-kapitali, Chișinău.
Orhei

Orhei
Orhei hija belt, muniċipalità u ċ-ċentru amministrattiv tad-Distrett ta' Orhei
Pjazza tal-Indipendenza (Piața Independenței din Bălți), Bălți
City Hall (Palatul ofițerilor din Bălți), Bălți
Katidral tal-Qaddisin Kostantinu u Elena (Catedrala. SF. Const si Elen), Bălți

Katidral tal-Qaddisin Kostantinu u Elena (Catedrala. SF. Const si Elen), Bălți
Bank Ekonomiku tal-Moldova (Banca de Economii din Moldavia), Bălți
Pjazza tal-Indipendenza (Piața Independenței din Bălți), Bălți
Bini ta' appartamenti (Bloc din Balti), Bălți
Mużew tal-Floresti (Muzeul din Florești), Florești
Florești, ċentru kapitali u industrijali u kummerċjali tad-distrett Floreşti fil-Moldova. Hija tinsab fuq ix-Xmara Răut. L-isem ġej mill-kelma Rumena floare ("fjura"). L-isem preċedenti tal-insedjament kien Rădiul Florilor, li huwa wkoll derivattiv tal-kelma Rumena li tfisser "fjura".
Florești, ċentru kapitali u industrijali u kummerċjali tad-distrett Floreşti fil-Moldova. Hija tinsab fuq ix-Xmara Răut. L-isem ġej mill-kelma Rumena floare ("fjura"). L-isem preċedenti tal-insedjament kien Rădiul Florilor, li huwa wkoll derivattiv tal-kelma Rumena li tfisser "fjura".
Skola tal-Arti tal-Floresti (Școala de arte din Florești), Florești
Comrat (Veduta mill-ajru tal-Katidral ta' San Ġwann Battista
Triq f'Comrat ħdejn il-Katidral ta' San Ġwann Battista f’Comrat, Comrat
Dar tal-Kultura f'Comrat, Comrat
Comrat
Tirișpolea
Tirișpolea
Dniester ta' Tighina
Pjazza Ħelsien Tighina
Knisja fil-Fortizza Tighina (Cetatea Tighina)
Katidral tat-Trasfigurazzjoni f'Tighina
Fortizza Tighina fuq bolla mill-Moldova, 1995, (Marcă poștală cu cetatea Tighina, 1995)
Cityhall, Tighina
Tighina Fortress min-naħa tat-Tramuntana (Cetatea Tighina)
Mappa tat-triq tal-Moldova. L-aħmar jirrappreżenta toroq maġistrali, il-vjola jirrappreżenta toroq repubblikani, u l-isfar jirrappreżenta toroq lokali (Drumurile Republicii Moldova)
Dnestrovsc (Rumen: Dnestrovsc jew Nistrovsc, Moldovan, Ukranjan: Дністровськ, romanizzat: Dnistrovs'k) hija belt fin-Nofsinhar tal-Moldova, ħdejn il-fruntiera mal-Ukrajna. Qiegħed fix-xtut tal-Ġibjun ta' Cuciurgan u fiha l-power station ta’ Cuciurgan
Il-power station ta' Cuciurgan (Rumen: Termocentrala de la Cuciurgan), l-akbar power station tal-Moldova, tinsab f'Dnestrovsc, Transnistria, fuq ix-xtut tal-ġibjun ta' Cuciurgan li jmiss mal-Ukrajna. Ikkummissjonata fis-26 ta' Settembru, 1964, il-faċilità pproduċiet mill-2021 madwar 79% tal-elettriku tal-Moldova.
Il-Ġibjun ta' Cuciurgan (Rumen: Cuciurgan; Ukrajn: Kuchurhan) huwa ġibjun kbir tal-ilma, mibni fuq ix-Xmara Kuchurhan fuq il-fruntiera tal-istat bejn l-Ukrajna u l-Moldova.
Xmara Turunchuk (Rumen: Turunciuc; Ukraina: Турунчук), imsejħa wkoll New Dniester hija fergħa tax-xellug tax-xmara Dniester, li tgħaddi mill-Moldova għall-Ukrajna, meta tidħol fix-Xmara Dniester ħdejn il-belt ta' Biliaivka. It-tul totali tax-xmara huwa 60 km, wisa '30 m, fond sa 6 m, f'xi każijiet sa 9 m.
Răut, Distrett ta' Orhei
Răut, magħrufa wkoll bħala Reut (Rumen: Răut, Ukrain u Russu: Реут (Reut), Jiddix: רעװעט (Revet)) hija xmara fil-Moldova, tributarju tal-lemin tad-Dniester. Răut, ġeneralment navigabbli sas-sekli 18 u 19, illum huwa navigabbli biss minn dgħajjes żgħar tad-divertiment. Il-bliet Bălți, Orhei u Florești jinsabu tul ix-xmara.
Ix-xmara Kuchurhan (Ukraina: Кучурган; Rumen: Cuciurgan) hija xmara fl-Ewropa tal-Lvant. Huwa tributarju tat-Turunchuk (fergħa tad-Dniester) li tibda fuq il-Podolian Upland fl-Ukrajna.

Referenzi

^ "Preliminary number of resident population in the Republic of Moldova as of January 1, 2012" (bl-Ingliż). National Bureau of Statistics of Moldova. 2012-02-08. Miġbur 2012-02-18.
^ ^a ^b ^ċ ^d "Moldova" (bl-Ingliż). Fond Monetarju Internazzjonali. Miġbur 2012-04-22.
^ "Human Development Report 2013" (PDF) (bl-Ingliż). Nazzjonijiet Uniti. 2013. Miġbur 2013-03-14.
^ ^a ^b "Moldova". CIA World Factbook. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2019-01-07. Miġbur 2013-07-12.
^ "Poorest Countries in Europe".

[PopEst2012-1] "Preliminary number of resident population in the Republic of Moldova as of January 1, 2012" (bl-Ingliż). National Bureau of Statistics of Moldova. 2012-02-08. Miġbur 2012-02-18.

[imf2-2] ċ ^d "Moldova" (bl-Ingliż). Fond Monetarju Internazzjonali. Miġbur 2012-04-22.

[HDI-3] "Human Development Report 2013" (PDF) (bl-Ingliż). Nazzjonijiet Uniti. 2013. Miġbur 2013-03-14.

[CIA_World_Factbook_Moldova-4] "Moldova". CIA World Factbook. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2019-01-07. Miġbur 2013-07-12.

[5] "Poorest Countries in Europe".

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

Moldova

Etimoloġija

Storja

Preistorja

L-Antikità u l-Medju Evu Bikri

Twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldova

Twaqqif tal-Prinċipat tal-Moldova

Bejn il-Polonja u l-Ungerija

L-influwenza Pollakka tikber

L-influwenza Ottomana dejjem tikber

il-Moldova fl-aqwa tagħha

L-era tal-invażjonijiet

Transnistrija

Imperu Russu

L-għaqda mar-Rumanija u r-ritorn tar-Russi

Kolonizzazzjoni multietnika

Rivoluzzjoni Russa

Ir-Rumanija l-Kbir

It-Tieni Gwerra Dinjija u wara

Annessjoni mill-USSR

Riintegrazzjoni fir-Rumanija u l-okkupazzjoni Sovjetika

Il-Moldova fl-USSR wara t-Tieni Gwerra Dinjija

Glasnost u perestrojka

Indipendenza u konsegwenzi

Pandemija tal-COVID-19

Presidenza ta' Maia Sandu mill-2020

Avvenimenti relatati mar-Russja mill-invażjoni tal-Ukrajna ġar

Gvern u Politika

Relazzjonijiet barranin

Adeżjoni fl-Unjoni Ewropea

Russja

Sigurtà

Militari

Organizzazzjoni territorjali

Aġenziji ta' l-infurzar tal-liġi u servizzi ta' emerġenza

Ġeografija

Klima

Bijodiversità

Ekonomija

Ħarsa ġenerali

PGD ​​Annwali (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

Importazzjonijiet fis-sena (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

Esportazzjonijiet fis-sena (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)

Enerġija

Turiżmu

Industrija tal-inbid

Agrikoltura

Infrastruttura tat-trasport

Telekomunikazzjonijiet

Servizzi bankarji

Demografija

Ħarsa ġenerali

Popolazzjoni tal-Moldova skont il-grupp etniku Ċensiment tal-Moldova tal-2014

Lingwa

Diaspora u emigrazzjoni

Reliġjon

Saħħa u fertilità

Edukazzjoni

Kultura

Kċina

Vaganza

Mużika

Midja

Sports

Gallerija

Referenzi

PGD Annwali (biljuni ta' dollari Amerikani) (Sors: Bank Dinji)