Wikipedija

Verona

belt fil-Veneto fit-Tramuntana tal-Italja

Verona (/vəˈroʊnə/ və-ROH-nə, bit-Taljan: [veˈroːna])[1][2] hija belt max-Xmara Adige fir-reġjun tal-Veneto, l-Italja, b’259,610 abitant.[3] Hija waħda mis-seba’ kapitali provinċjali tar-reġjun. Verona hija l-ikbar muniċipalità fir-reġjun u t-tieni l-ikbar fil-Grigal tal-Italja. Iż-żona metropolitana ta’ Verona tkopri erja ta’ 1,426 km2 u għandha popolazzjoni ta’ 714,310 abitant. Hija waħda mid-destinazzjonijiet turistiċi ewlenin fit-Tramuntana tal-Italja bis-saħħa tal-wirt artistiku tagħha u d-diversi fieri, spettakli u opri li jsiru kull sena, bħal pereżempju l-istaġun tal-lirika fl-Arena, l-anfiteatru ta’ żmien ir-Rumani fil-qalba tal-belt.

Verona
 Italja
Amministrazzjoni
PajjiżItalja
Region of ItalyVeneto
Provinċja tal-ItaljaProvince of Verona (en) Translate
Kap tal-Gvern Damiano Tommasi (en) Translate
Isem uffiċjali Verona
Ismijiet oriġinali Verona
Veròna
Kodiċi postali 37100u 37121–37142
Ġeografija
Koordinati 45°26′19″N 10°59′34″E / 45.4386°N 10.9928°E / 45.4386; 10.9928Koordinati: 45°26′19″N 10°59′34″E / 45.4386°N 10.9928°E / 45.4386; 10.9928
Verona is located in Italy
Verona
Verona
Verona (Italy)
Superfiċjenti 198.92±0.01 kilometru kwadru
Għoli 59 m
Fruntieri ma' Bussolengo (en) Translate, Castel d'Azzano (en) Translate, Grezzana (en) Translate, Mezzane di Sotto (en) Translate, Negrar di Valpolicella (en) Translate, Pescantina (en) Translate, Roveré Veronese (en) Translate, San Giovanni Lupatoto (en) Translate, San Martino Buon Albergo (en) Translate, San Pietro in Cariano (en) Translate, Sommacampagna (en) Translate, Sona (en) Translate, Villafranca di Verona (en) Translate, Buttapietra (en) Translate, San Mauro di Saline (en) Translateu Tregnago (en) Translate
Demografija
Popolazzjoni 255,588 abitanti (1 Jannar 2023)
Informazzjoni oħra
Fondazzjoni 550 "BCE"
Kodiċi tat-telefon 045
Żona tal-Ħin UTC+1u UTC+2
bliet ġemellati Munich, Pula, Nîmes, Salzburg, Betlem, Ra'anana (en) Translate, Mashhad (en) Translate, Ningbo (en) Translate, Saint-Josse-ten-Noode, Košice, Nagahama (en) Translate, Fresno (en) Translate, Albany, Batumi (en) Translate, Detmold (en) Translate, Korçë, Ayacucho, Lecce, Jagodina (en) Translate, Konya, Corfu (en) Translate, Korfù, Zintan (en) Translate, Zhuji (en) Translate, Tirana, Prilep (en) Translate, Namwon (en) Translate, Kragujevac (en) Translate, Kazan, Johannesburg, Hangzhouu Serpukhov (en) Translate
comune.verona.it

Bejn is-sekli 13 u 14, il-belt kienet immexxija mill-Familja Della Scala. Matul dan il-perjodu ta’ żmien, b’mod partikolari taħt it-tmexxija ta’ Cangrande I della Scala, il-belt esperjenzat prosperità kbira, u kienet tgawdi rikkezzi u poter kbar filwaqt li kienet imħarsa mis-swar ġodda ta’ madwarha. L-era tal-Familja Della Scala ħalliet warajha diversi monumenti madwar il-belt.

Tnejn mill-kapulavuri ta’ William Shakespeare huma ambjentati f’Verona: Romeo u Ġuljetta kif ukoll Iż-Żewġ Ġentlomi ta’ Verona. Mhuwiex magħruf jekk Shakespeare qatt żarx Verona jew l-Italja, iżda l-kapulavuri tiegħu ħajru lil ħafna viżitaturi jżuru Verona u l-bliet tal-madwar. Verona kienet art twelid Isotta Nogarola wkoll, li jintqal li kienet l-ewwel umanista ewlenija mara u waħda mill-iktar umanisti importanti tar-Rinaxximent. Il-belt ta’ Verona ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji mill-UNESCO minħabba l-istruttura urbana u l-arkitettura tagħha.[4]

Ġeografija

immodifika

Territorju

immodifika
 
Il-pajsaġġ tal-għoljiet ta’ Verona bid-dwieli fuq quddiem u bis-siġar taż-żebbuġ fl-isfond

L-inħawi abitati ta’ Verona jinsabu f’pożizzjoni ċentrali meta mqabbla mat-territorju muniċipali, li huwa fih eteroġenjetà notevoli ta’ pajsaġġi minħabba l-pożizzjoni ġeografika tiegħu b’altitudni li tvarja bejn 30 metru fil-pjanura għal 600 metru fiż-żona muntanjuża qabel l-Alpi. Il-belt, tul ix-xtut tax-Xmara Adige, fil-punt fejn ix-xmara tidħol fil-Pjanura Padana u tnixxi f’għamla ta’ ‘S’, hija mdawra fit-Tramuntana biż-żona muntanjuża tal-Lessinja u fin-Nofsinhar tax-xmara bil-pjanura.[5]

Tul iż-żona bl-għoljiet, magħrufa bħala Torricelle, iż-żoni bil-boskijiet jalternaw maż-żoni b’mergħat aridi, għalkemm xorta waħda hemm żoni bil-veġetazzjoni, kemm naturali kif ukoll ikkultivati. L-iktar li jispikkaw huma d-dwieli u l-għelieqi bis-siġar taż-żebbuġ sa għoli ta’ xi 400 metru. Iż-żoni bl-għoljiet huma maqsuma f’marogne, jiġifieri ħbula art maqsuma bil-ħitan tas-sejjieħ, li minbarra li jirrappreżentaw eżempju tajjeb ta’ prevenzjoni tal-ħela tal-ilma jew ta’ ċedimenti tal-art, għandhom valur arkitettoniku intrinsiku li jsebbaħ il-pajsaġġ. Fl-aħħar nett, iż-żona bl-għoljiet tagħti għal wied imżewwaq b’diversi nixxigħat, magħrufa fost l-abitanti lokali bħala progni jew vaj, imsejħa (mill-Punent għal-Lvant) Quinzano, Borago, Galina, Valpantena u Squaranto.[6]

Ix-Xmara Adige hija element karatteristiku ewlieni tal-pajsaġġ, u tikkundizzjona ferm l-iżvilupp tat-territorju kemm fuq livell urban kif ukoll fuq livell extraurban. L-ambjent naturali madwar ix-xmara ġie alterat għalkollox mill-attività tal-bniedem li ra kif jagħmel biex jisfruttah għall-biedja.[7] Minkejja dan, għad hemm xi elementi seminaturali lil hinn miż-żona abitata. Iż-żona li fiha l-iktar bosk mhux mittiefes wisq mill-bniedem hija dik fuq il-gżira ta’ Pestrino f’nofs ix-xmara, li hija waħda mill-ftit żoni li ma ġietx mimsusa mill-bniedem biex jikkontrolla il-livell tax-xmara kemm jista’ jkun sabiex jevita l-impatt tal-għargħar. Żoni oħra ta’ dan it-tip jinsabu fil-park naturali tal-Villa Bernini Buri, fejn għad hemm żona bil-boskijiet bi fdalijiet tal-foresti antiki fil-pjanura, u fil-park naturali tan-Nofsinhar tax-Xmara Adige.[8]

Idrografija

immodifika
 
Ix-Xmara Adige u l-iktar pont antik ta’ Verona ta’ żmien ir-Rumani.

Ix-Xmara Adige tgħaddi min-nofs is-swar għoljin u b’saħħithom ta’ Verona, li nbnew apposta biex iħarsu l-belt mill-qawwa tax-xmara wara l-għargħar terribbli tal-1882. Fl-imgħoddi, ix-xmara kellha funzjoni ċentrali għall-belt ta’ Verona, minħabba diversi attivitajiet kummerċjali u industrijali. Barra minn hekk, ix-Xmara Adige kienet passaġġ navigabbli intern importanti ħafna li jwassal sa Trento. Għalhekk, tul ix-xmara qrib il-belt ta’ Verona nbnew bosta binjiet li kienu jintużaw għat-trasport tal-merkanzija, kif ukoll mollijiet, binjiet doganali, torrijiet li kienu jintużaw biex jiġu olzati l-ktajjen minn naħa għall-oħra tax-xmara sakemm titħallas il-miżata dovuta, kastelli u fortizzi.[9] Fin-Nofsinhar tal-belt, fl-inħawi magħrufa bħala Filippini, qrib ix-xmara għad hemm id-il-moll u d-Dwana ta’ San Fermo, kif ukoll il-fdalijiet ta’ binja antika oħra tad-dwana, magħrufa bħala Dogana d'acqua, li kienet ġiet ibbumbardjata fit-Tieni Gwerra Dinjija.[10] Għaldaqstant, sas-seklu 19, Verona u s-subborgi tagħha qrib ix-xmara kellhom ekonomija marbuta direttament max-xmara stess. Tul ix-xtut tax-xmara kienu jinħadmu blokok tal-irħam u l-injam mis-siġar, li mbagħad kienu jiġu ttrasportati fuq ix-xmara. Barra minn hekk, kien hemm ukoll tarzni fejn kienu jinbnew u jissewwew id-dgħajjes, diversi mtieħen tal-ilma fuq wiċċ l-ilma, pompi tal-ilma, imħażen, industriji żgħar u attivitajiet artiġjanali.[11]

Dari, ix-xmara kienet tofroq f’kanali sekondarji li llum il-ġurnata m’għadhomx jeżistu. Qrib it-teatru Ruman, fuq in-naħa tax-xellug, kien hemm il-kanal magħruf bħala l-Kanal tal-Ilma Mejjet, imsejjaħ hekk minn żmien ir-Rumani minħabba li l-fluss tal-ilma kien ibatti kważi għalkollox, xi ħaġa li mbagħad ġrat tassew tant illi l-kanal nixef kollu. Dan il-kanal kien jerġa’ jagħti għall-fluss prinċipali tax-xmara qrib Ponte Navi, u kien jifforma qisha gżira magħmula minn żrar u sedimenti ta’ qiegħ ix-xmara.[12] Barra minn hekk, kien hemm l’Adigetto, li kien foss kbir li twessa’ fil-Medjuevu għal skopijiet ta’ difiża. Dan il-foss kien jissepara mix-xmara Adige ftit qabel Castelvecchio u jibqa’ sejjer sas-swar muniċipali fin-Nofsinhar, sakemm jerġa’ jingħaqad max-xmara ftit iktar lil hinn mill-Ponte Aleardi. Batra minn hekk, kien hemm ukoll l-hekk imsejħa vò, jiġifieri iktar minn sebgħin kollegament żgħur bl-ilma li kienu jiggarantixxu li l-ilma ħdejn iż-żona abitata tal-belt ma jiġix ilma qiegħed.[13]

 
L-imtieħen tal-ilma fuq wiċċ ix-Xmara Adige

L-imtieħen tal-ilma, mibnija fuq pjattaforma jew pontun fuq wiċċ l-ilma kienu tassew karatteristiċi u kienu jinbnew b’dan il-mod apposta biex ikunu jistgħu jadattaw għall-varjazzjonijiet fil-livell tal-ilma tax-xmara. Fuq il-pontun, kien ikun hemm ir-rota bil-paletti tal-injam tal-mitħna tal-ilma u qisha għarixa tal-injam li kienet tintuża għad-dris. Dawn l-imtieħen tal-ilma kienu jkunu kollegati max-xtut b’pont żgħir magħmul b’tavla tal-injam imsejjaħ peagno. Dawn l-imtieħen tal-ilma kienu ddokumentati mill-Medjuevu u ħafna minnhom kienu kkontrollati mid-diversi monasteri lokali, li fl-imgħoddi kellhom id-dritt li jisfruttaw l-ilma tax-xmara. Mhux ta’ b’xejn kien hemm grupp ta’ mtieħen tal-ilma b’mod partikolari qrib il-Bażilika ta’ San Zeno, tul il-parti tax-xmara bejn il-knisja ta’ San Giorgio in Braida u l-Katidral. Matul is-seklu 19 kien hemm iktar minn 400 minnhom, imma mbagħad maż-żieda tal-industrijalizzazzjoni ta’ Verona, naqsu sew u għebu għalkollox sal-bidu tas-seklu 20.[14]

Minħabba l-għargħar miż-żieda fil-livel tal-ilma tax-xmara tas-16 ta’ Settembru 1882, li għerrqu l-biċċa l-kbira tal-belt, qerdu mijiet ta’ djar u żewġ pontijiet, u kkawżaw diversi vittmi, il-mogħdijiet tal-ilma tax-xmara kellhom jiġu mmodifikati għalkollox bejn l-1885 u 1899, u b’hekk id-dehra tal-belt inbidlet għal dejjem. Il-qiegħ tax-Xmara Adige ġie mwessa’ u mnaddaf, il-ħitan kbar qishom swar inbnew jew ġew irrestawrati mad-dawra kollha tal-belt, filwaqt li l-Kanali tal-Adigetto u tal-Ilma Mejjet intradmu u ngħalqu għalkollox. Sabiex jitnaqqas id-daqs tax-xmara meta tgħaddi minn fejn iż-żoni urbani, ġie mwettaq il-kanal industrijali Camuzzoni, li jibda minn Chievo (fejn fl-1923 imbagħad twettaq pont li jservi bħala diga) u jibqa’ għaddej għal 7.5 km lejn ix-Xlokk qabel ma jerġa’ jingħaqad max-Xmara Adige ftit iktar ’l isfel mill-belt ta’ Verona.[15]

Klima

immodifika
 
L-Arena u l-Pjazza Bra fil-borra

Ir-reġjun tal-Veneto għandu karatteristiċi klimatiċi li jiġu ddeterminati mill-pożizzjoni tiegħu fuq il-latitudnijiet medji. Din il-pożizzjoni twassal għall-effetti klimatiċi staġonali. Minbarra l-pożizzjoni ġeografika tiegħu fl-Italja, ir-reġjun jinsab ukoll f’żona ta’ tranżizzjoni bejn l-Ewropa Ċentrali, fejn jaħkmu l-kurrenti tal-Punent, il-kurrenti tal-Oċean Atlantiku, u xi kultant il-kurrenti kesħin u nexfin mill-Grigal, u n-Nofsinhar tal-Ewropa, fejn jaħkmu l-kurrenti mill-antiċikluni sottotropikali u mill-Mediterran. Flimkien ma’ dawn il-fatturi makroterritorjali hemm ukoll fatturi importanti oħra li jinfluwenzaw b’mod sinifikanti l-klima fuq livell reġjonali, u fil-każ speċifiku ta’ Verona jwasslu biex it-territorju bħal donnu jkun jista’ jinqasam fis-sottożoni klimatiċi li ġejjin: il-Pjanura Padana-Veneta, imdawra minn ktajjen muntanjużi lejn it-Tramuntana u n-Nofsinhar u li tiftaħ b’mod ewlieni lejn il-Lvant; żona muntanjuża kbira iktar fl-għoli; u l-Lag ta’ Garda lejn il-Punent.[16]

Għaldaqstant, fuq livell territorjali, il-klima ta’ Verona ġeneralment tkun klima tal-pjanura, jiġifieri moderata u umda, bi xtiewi relattivament kesħin u bi sjuf sħan. It-temperatura medja annwali tkun xi 13-14 °C. Meta t-temp ikun affettwat mill-kurrenti antiċikloniċi, il-massa tal-arja fuq il-pjanura tkun stabbli fl-għoli jew twassal għal inverżjoni termika fil-baxx, u għalhekk iseħħu fenomeni staġonali bħan-nida, iċ-ċpar, il-ġlata, ir-riħ isfel u l-akkumulu ta’ sustanzi niġġiesa fil-baxx. Dawn il-fenomeni jseħħu l-iktar minħabba l-preżenza tal-umdità minn għejun importanti bħaż-żoni tar-raba’ bl-irrigazzjoni u l-Lag ta’ Garda, li bħal donnhom jitimgħu lill-massa tal-arja qrib l-art bil-fwar.[17]

Il-preċipitazzjonijiet (jiġifieri xita, silġ, borra, eċċ.) huma distribwiti b’mod pjuttost uniformi matul is-sena, għalkemm ix-xitwa s-soltu tkun l-iktar staġun niexef filwaqt li l-ħarifa u r-rebbiegħa jġibu magħhom maltemp mill-Atlantiku jew mill-Mediterran. Fis-sajf ikun hemm maltempati pjuttost ta’ sikwit u ħafna drabi jkunu bis-silġ. Meta fin-Nofsinhar tat-territorju ta’ Verona, jiġifieri fil-Widien il-Kbar ta’ Verona, ikun hemm preċipitazzjonijiet minimi ta’ madwar 700 mm, fil-pjanura u l-għoljiet iktar qrib il-belt ta’ Verona dawn jiżdiedu għal 800 mm, filwaqt li lejn id-dwieli ta’ Valpolicella sa ma wieħed jitla’ lejn iż-żoni muntanjużi ta’ qabel Lessinja, il-parti tan-Nofsinhar ta’ Monte Baldo u l-katina muntanjuża ta’ Carega, dawn jiżdiedu għal 900-1100 mm sa xi 1500 mm.[18]

VERONA VILLAFRANCA (1981-2010) Xhur Staġuni Sena
Jan Frar Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Dic Xit. Reb. Sajf Ħar.
T. mass. medja (°C) 6,2 9,0 13,8 17,9 23,6 27,2 30,0 29,5 24,9 18,5 11,7 7,2 7,5 18,4 28,9 18,4 18,3
T. medja (°C) 2,5 4,3 8,7 12,6 18,0 21,8 24,4 24,0 19,5 13,9 7,8 3,6 3,5 13,1 23,4 13,7 13,4
T. min. medja (°C) −1,3 0,0 3,6 7,3 12,4 16,3 18,8 18,4 14,1 9,4 3,9 −0,2 −0,5 7,8 17,8 9,1 8,6
Preċipitazzjonijiet (mm) 39,7 33,6 45,2 73,0 70,1 85,0 62,9 84,2 78,0 82,1 73,2 56,3 129,6 188,3 232,1 233,3 783,3
Jiem ta’ xita 5 4 5 9 8 9 5 6 6 7 7 6 15 22 20 20 77

Storja

immodifika

Twaqqif

immodifika

Iż-żona fejn tinsab Verona ilha abitata minn żmien in-Neolitiċi, u dan wisq probabbli għaliex wieħed bilfors irid jgħaddi minn din iż-żona jekk ikun ġej jew sejjer mill-Punent jew il-Lvant tal-Pjanura Padana-Veneta, fit-Tramuntana tax-Xmara Po.[19] X’aktarx li kien hemm xi insedjament lejn in-Nofsinhar tal-għolja ta’ San Pietru, qrib wieħed mill-ftit punti minn fejn wieħed jista’ jaqsam ix-xmara Adige bil-mixi.[20] Fil-fatt hawnhekk instabu ħafna fdalijiet ta’ żmien in-Neolitiċi.[21] Fl-epoka protostorika, fl-inħawi ta’ dan l-insedjament, għexu wkoll il-Galli Ċenomani (mill-Gallja l-Qadima), li ppreferew it-territorji fin-naħa tal-Punent tax-xmara, il-Veneti, li kienu jgħixu fit-territorji tal-Lvant, u ir-Reti, li kienu konfederazzjoni ta’ tribujiet li kienu jgħixu fiż-żona tal-Alpi.[22]

L-istoriċi Latini ma rnexxilhomx jidentifikaw l-oriġini ċerta tal-insedjament ta’ qabel żmien ir-Rumani, u kienu jakkreditaw it-twaqqif tal-belt lill-Veneti jew lill-predeċessuri tagħhom, jew saħansitra lill-Etruski (mill-Etrurja l-Qadima).[23] Pereżempju l-istoriku Polibju kien isostni li fit-tieni seklu Q.K., ir-razza Veneta kienet l-iktar waħda komuni fil-belt, u effettivament ma kellux tort sa barra għaliex il-preżenza tal-Veneti hija dokumentata ferm u kkonfermata mis-sejbien tal-fdalijiet qrib l-għolja ta’ San Pietru.[24] Min-naħa l-oħra, Plinju x-Xiħ kien isostni li t-twaqqif tal-belt sar mir-Reti u mill-Euganei flimkien[25], filwaqt li Tito Livio kien tal-fehma li l-belt twaqqfet mill-Galli Ċenomani.[26]

Storja antika

immodifika
 
L-Arkata ta’ Kostantinu f’Ruma fiha xbieha tal-assedju ta’ Verona mit-truppi ta’ Kostantinu I. Fin-naħa t’isfel fuq il-lemin jidhru s-swar tal-belt li ġew imsaħħa u mwessa’ minn Galljenu snin qabel

L-ewwel kuntatti bejn Ruma l-antika u Verona huma dokumentati għall-ħabta tat-tielet seklu Q.K. u mill-bidu nett kienu kuntatti ta’ ħbiberija u ta’ alleanza. Fil-fatt, fis-seklu 390 Q.K., il-Galli Senoni ta’ Brenno invadew Ruma, u x’aktarx proprju bis-saħħa tal-għajnuna tal-Veneti ġew imġiegħla jiddjalogaw mar-Rumani.[27] Barra minn hekk, iktar ’il quddiem anke l-Galli Ċenomani u l-Veneti għenu lir-Rumani fil-battalji, saħansitra meta r-Rumani kkonkwistaw il-Gallja Ċisalpina.[28] Bis-saħħa tal-konkwista u tal-kolonjalizzazzjoni Rumana tal-Pjanura Padana, ħarġet fid-dieher l-importanza strateġika tal-belt ta’ Verona, li fis-seklu 89 Q.K. saret kolonja u fis-seklu 49 Q.K. saret muniċipju Ruman permezz tal-Lex Roscia ta’ Ġulju Ċesri. B’hekk il-municipium ingħata 3 700 km² ta’ art u sar magħruf ukoll bħala Res publica Veronensium.[29]

Matul il-perjodu repubblikan, Verona ġiet imwaqqfa mill-ġdid max-xtut tal-Adige, fejn malajr kibret u żviluppat ekonomikament, tant li bejn nofs l-ewwel seklu Q.K. u s-seklu ta’ wara nbnew is-swar u l-monumenti ewlenin tal-belt.[30] Fil-perjodu ta’ wara, il-belt ta’ Verona laħqet il-quċċata tar-rikkezza u tas-seħer tagħha, meta nbena s-simbolu tal-belt u l-monument li għadu ikoniku sal-lum il-ġurnata, jiġifieri l-anfiteatru Ruman (magħruf bħala l-Arena). Barra minn hekk, ġew restawrati l-Forum Ruman u ż-żewġ bibien tal-belt, Borsari u Leoni.[31] Fis-sekli ta’ wara, iż-żona abitata kellha tħabbat wiċċha mal-invażjonijiet tal-Barbari, proprju minħabba li kienet l-ewwel belt tal-Italja li wieħed jinzerta fi triqtu mit-Tramuntana tal-Ewropa. Għalhekk, l-imperatur Galljenu, fis-sena 265 saħħaħ u wessa’ s-swar tal-belt saħansitra lil hinn mill-Arena.[32] Il-fortifikazzjonijiet imsaħħa kienu kruċjali fl-assedju tat-truppi ta’ Kostantinu I kontra t-truppi ta’ Massenzju, li kienu nġabru qaqoċċa fil-qalba tal-belt, filwaqt li battalji importanti oħra ġew miġġielda fejn il-bibien tal-belt ta’ Verona.[33]

Storja tal-Medjuevu

immodifika
 
Teodoriku l-Kbir

Bil-waqgħa tal-Imperu Ruman tal-Punent, fil-belt stabbilew ruħhom renji ġodda, fosthom ir-renju tal-Ostrogoti gvernat minn Teodoriku l-Kbir, magħruf bħala Dietrich von Bern jew Teodoriku ta’ Verona.[34] Sar magħruf b’dan l-isem tal-aħħar peress li l-belt ta’ Verona kienet is-sede ppreferuta tar-re, tant li wessa’ ż-żona abitata biex issir ċentru militare importanti. Imbagħad ġew il-Longobardi li interrompew id-dominju qasir tal-Biżantini (li kienu rebħu lill-Ostrogoti fil-Gwerra Gotika) u għamluha belt kapitali tal-Italja sas-sena 571[35], meta ħadet postha l-belt ta’ Pavia. Verona xorta waħda baqgħet belt kapitali ta’ dukat importanti tal-Longobardi u waħda mill-bliet prinċipali tal-Langobardia Maior ħdejn Milan, Cividale u Pavia. L-eġemonija tal-Longobardi fir-rigward ta’ Verona u l-biċċa l-kbira tal-Italja damet għal żewġ sekli sal-wasla tal-Franki f’Verona fis-sena 774. Karlu Manju rnexxielu jegħleb ir-reżistenza aħħarija tar-Renju tal-Longobardi mmexxija minn Adelki, iben Desiderju: il-prinċep fittex il-kenn fil-belt ta’ Verona qabel ma ġie mġiegħel jaħrab. Wara l-waqgħa tal-Longobardi feġġ l-Imperu Karolinġju bl-inkoronazzjon ta’ Karlu Manju, li assenja r-Renju tal-Longobardi lil ibnu Pipinu.

Fil-bidu tal-millenju l-ġdid, Verona (flimkien ma’ Aquileia) saret tifforma parti mill-influwenza tal-Imperu Ruman Sagru, wara li kienet tat il-kontribut siewi tagħha fil-battalji tul is-snin għall-investituri mal-Papat. Fl-1117, it-territorju ta’ Verona ntlaqat minn terremot qerriedi, l-ikbar avveniment sismiku li qatt seħħ fil-Pjanura Padana[36], li minbarra li ġarraf diversi binjiet u monumenti, ġab miegħu kriżi ekonomika u soċjali. Madankollu, it-terremot kien ukoll opportunità biex klassi ġdida ta’ Verona tikseb il-poter, issawwar tip ta’ gvern lokali awtonomu, u fl-1136 twaqqaf wieħed mill-ewwel Komuni (Comuni) Taljani ħielsa.[37] Il-kisba ta’ awtonomija kbira wasslet ukoll għal ġlieda interna bejn żewġ fazzjonijiet: il-Gwelfi u l-Gibellini. Il-Gwelfi kellhom l-appoġġ taċ-ċittadini fil-kampanja madwar il-belt u fuq kollox l-appoġġ tal-Kontijiet ta’ Sambonifacio, filwaqt li l-Gibellini kellhom l-appoġġ taċ-ċittadini fil-belt proprja, immexxija mill-Montekki (Montagues bl-Ingliż), li ssemmew fil-kapulavur ta’ Shakespeare, Romeo u Ġuljetta.[38]

 
Cangrande I della Scala

Il-fazzjoni tal-Gibellini ssaħħet meta kiseb il-poter Ezzelino III da Romano u l-iktar permezz ta’ Mastino I della Scala, meta t-tip ta’ gvern tal-belt għadda minn Komun għal Signoria (immexxija minn Sinjur). Il-belt ta’ Verona reġgħet kisbet il-ġid u l-importanza, b’mod partikolari bis-saħħa ta’ Cangrande I della Scala, li kien bniedem tassew irrispettat, tant li Dante Alighieri ddedikalu cantica sħiħa fil-Ġenna tal-Kummiedja Divina. Is-setgħa ta’ Cangrande I della Scala kienet estiża mal-biċċa l-kbira tat-Tramuntana tal-Italja. Hu sar Sinjur ta’ Verona, Vicenza, Montagnana, Padova, Belluno, Feltre, Monselice, Bassano u Treviso, kif ukoll vikarju imperjali ta’ Mantova u kap tal-fazzjoni tal-Gibellini fl-Italja.[39] Il-politika tal-espansjoni ta’ Verona lejn il-Lvant ġiet interrotta mill-mewta ħesrem ta’ Cangrande I fl-età ta’ 38 sena, ftit jiem wara l-konkwista ta’ Treviso, wara li bela’ tossina naturali.[40] Il-mewta tiegħu ħalliet lis-Signoria lampa stampa mingħajr dixxendenti diretti u l-poter għadda għand in-neputi Mastino II della Scala, li wara l-kisba ta’ Lucca wessa’ s-Signoria sal-Baħar Tirren. Dan il-kobor territorjali beda jinkwieta lill-istati ġirien u wassal għat-twaqqif ta’ lega promossa mir-Repubblika ta’ Venezja. Fiha ssieħbu l-familji Viskonti, Da Carrara, Este u Gonzaga. Il-qawwa militari ta’ Verona ġġieldet żewġ battalji kbar kontrihom qabel ma ċediet.[41] Dan wassal biex is-Signoria kellha tnaqqis kbir fit-territorju tagħha u fl-1388, wara li ddgħajfet minħabba d-diżgwidi bejn il-familji influwenti, il-Viskonti ħadulha postha. Id-dominju tal-Viskonti u warajhom ta’ Da Carrara, kien wieħed qasir, għaliex qalb it-tgemgim taċ-ċittadini ta’ Verona u l-irvelli li spiss kienu jfeġġu fil-belt, fit-22 ta’ Ġunju 1405 Venezja ħatfet l-opportunità biex tinvadiha bl-għajnuna taċ-ċittadini stess.[42]

Storja moderna

immodifika

Fl-24 ta’ Ġunju 1405, Venezja ħadet ir-riedni ta’ Verona f’idejha[43], u taħt il-governanza tagħha l-belt ta’ Verona gawdiet perjodu twil ta’ paċi sal-1509, meta r-Repubblika ta’ Venezja ġiet attakata mill-qawwiet tal-Lega ta’ Cambrai. Kif intemmet il-gwerra tal-Lega ta’ Cambrai, Verona reġgħet gawdiet perjodu ieħor ta’ paċi li din id-darba ma ntemmx minħabba gwerra iżda minħabba marda devastanti: il-pesta tal-1630 li waslet l-Italja mis-suldati Ġermaniżi. Il-pesta kienet diżastru għall-belt ta’ Verona. In-numri jitkellmu waħedom: skont iċ-ċensiment tal-1626 kien hemm 53,333 abitant, li sa tmien l-imxija tal-pesta naqsu għal 20,738 abitant[44]. Dan ifisser li mietu kważi żewġ terzi tal-popolazzjoni. Tant kien hemm katavri fil-belt, li dawn kellhom jinħarqu jew jintremew fix-Xmara Adige għaliex ma kienx fadal post fejn jindifnu.[45] Wara s-seklu 17 l-ekonomija bdiet tirpilja. Bdew jinbnew knejjes u binjiet bi stil Rinaxximentali. Wieħed mill-iktar arkitetti importanti ta’ dan l-istil fil-belt ta’ Verona kien Michele Sanmicheli. F’dan il-perjodu ta’ twelid mill-ġdid tal-arti u tal-kultura, ġiet żviluppata wkoll it-teknika famuża tal-kunċerti tal-qniepen ta’ Verona, u twaqqfu għexieren ta’ akkademji importanti li kattru l-attivitajiet kulturali fuq dimensjoni Ewropea.[46]

 
L-assalt fuq Castelvecchio matul ir-rewwixta kontra l-Franċiżi fil-perjodi tal-Għid ta’ Verona

F’Mejju 1796, waqt il-Kampanja tal-Italja, miġġielda miċ-ċittadini rivoluzzjonarji ta’ Franza kontra l-qawwier monarkiċi Ewropej tal-Ancien Régime, il-ġeneral Napuljun Bonaparte rebaħ kontra l-qawwa militari Awstrijaka fi Piemonte. Il-qawwa militari Awstrijaka kellha tirtira minnufih, filwaqt li Napuljan u l-ideat rivoluzzjonarji Franċiżi ħarbtu t-trankwillità taċ-ċittadini ta’ Verona. Il-qawwa Awstrijaka rtirat f’Peschiera, u b’hekk kasbret in-newtralità tal-Veneto. Napuljun, min-naħa tiegħu, approfitta ruħu biex jokkupa lil Peschiera u lil Verona b’mod temporanju.[47] F’dan il-perjodu, Napuljun seraq għadd ta’ opri tal-arti mill-knejjes, fosthom it-Trittiku tal-artal tal-Bażilika ta’ San Zeno, kapulavur tal-artist mill-Veneto Andrea Mantegna, li ġie żarmat u ntbagħat lejn il-Louvre. Kien biss matul ir-restawr li Antonio Canova rnexxielu jikseb il-biċċa ċentrali tat-Trittiku. Il-biċċiet l-oħra, li qabel kienu magħqudin bħala kapulavur wieħed, baqgħu Franza fil-Mużew tal-Belle Arti ta’ Tours u fil-Louvre ta’ Pariġi. Matul din l-okkupazzjoni temporanja min-naħa tal-milizzji rivoluzzjonarji Franċiżi, faqqa’ rvell qalbieni msejjaħ il-perjodi tal-Għid ta’ Verona. Matul dan l-irvell, iċ-ċittadini ta’ Verona ħaqqewha mal-qawwiet Franċiżi u rreżistew l-attakki bil-kanuni fuq il-belt, qabel ma kellhom iċedu għax sfaw imdawra minn 15,000 suldat oħra.[48] Mit-3,000 suldat tal-gwarniġjon Franċiż, waqt l-irvell mietu xi 500 suldat, indarbu xi 1,000 suldat, u ġew arrestati bħala priġuniera xi 2,400 persuna (500 suldat u 1,900 qrabat).[49] Is-sena 1797 kienet is-sena ta’ tmiem l-istorja tar-Repubblika ta’ Venezja, li mbagħad wassal biex il-belt ta’ Verona, waqt il-gwerer ta’ Napuljun, tgħaddi f’idejn Franza u l-Awstrija, abbażi tad-diversi trattati li tfasslu tul is-snin.

Storja kontemporanja

immodifika
 
Sal-1866, l-impjanti ferrovjarji qrib l-istazzjon tal-belt kienu l-ikbar industrija ta’ Verona

Wara l-Kungress ta’ Vjenna tal-1815, il-provinċja ta’ Verona ġiet assorbita mir-Renju Waħdieni tal-Lombardia u tal-Veneto, li kien Stat li jiddependi fuq l-Imperu Awstrijak, u gawdiet perjodu ta’ stabbiltà sal-1866. Il-marixxall Josef Radetzky, nominat kmandant tar-Renju, irrikonoxxa li Verona kienet post strateġiku tassew importanti fi ħdan iż-żona Kwadrilatera ffortifikata, li kienet żona ta’ importanza militari kbira fl-istrateġija tad-dinastija ta’ Habsburg, peress li setgħet isservi ta’ lqugħ kontra l-assalti tar-Renju ta’ Sardenja, u għalhekk kompliet tiġi ffortifikata. Fil-fatt l-inġiniera militari bdew iwettqu sistema difensiva magħmula minn swar, fortizzi, kastelli, torrijiet tal-għassa u binjiet oħra, u Verona saret belt iffortifikata.[50]

L-istorja ta’ Verona fl-Italja magħquda bdiet fis-16 ta’ Ottubru 1866, meta d-dinastija ta’ Savoj (Savoia bit-Taljan) ikkonkwistat il-Veneto wara t-tielet gwerra tal-indipendenza. Minn hawn ’il quddiem, il-belt ta’ Verona kellha perjodu ta’ trankwillità, li sfaxxa minħabba kriżi ekonomika li damet saħansitra wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Din il-kriżi wasslet biex mijiet ta’ eluf ta’ ċittadini ta’ Verona jemigraw.[51] Barra minn hekk, fl-1882 ix-Xmara Adige għerrqet il-biċċa l-kbira taċ-ċentru storiku tal-belt u dan wassal biex is-swar max-xtut tax-xmara jiġu msaħħa.

Matul it-Tieni Gwerra Dinjija, Verona kienet waħda mill-iktar bliet Taljani li ġew ibbumbardjati, b’xi 11,627 binja mġarrfa għalkollox u 8,347 binja imġarrfa b’mod gravi.[52] Wara li spiċċa l-Faxxiżmu, il-belt ta’ Verona, li kienet is-sede ta’ ħames ministeri u bosta binjiet importanti tal-Ġermaniżi, saret ċentru importanti tar-Repubblika Soċjali Taljana.[53] Proprju taħt il-ġurisdizzjoni tagħha, seħħ il-proċediment ġudizzjarju ta’ Verona kontra Galeazzo Ciano u faxxisti oħra, li kienu akkużati li kkonfoffaw ma’ Badoglio biex Mussolini jiġi arrestat. Il-proċediment ġudizzjarju wassal għall-eżekuzzjoni sommarja tagħhom fil-poligonu tal-fortizza ta’ San Procolo.

Simboli

immodifika
 
L-istemma tas-Signoria bis-sellum tipiku tal-familja della Scala

L-istemma tal-komun tfaċċat għall-ħabta ta’ nofs is-seklu 13 meta Verona kienet għadha komun ħieles. L-istemma ta’ qabel b’salib abjad fuq sfond aħmar, ġie sostitwit b’salib dehbi fuq sfond ikħal, li għadhom il-kuluri araldiċi ta’ Verona sa llum.

Simbolu ieħor ta’ Verona, li jintuża wkoll fl-istemma tal-provinċja, huwa dak b’sellum abjad, b’erba’ jew ħames skaluni, fuq sfond aħmar. Jeżistu żewġ varjanti ta’ din l-istemma, allavolja ma tantx huma magħrufa. L-ewwel varjant fih żewġt iklieb, wieħed ma’ kull ġenb tas-sellum, filwaqt li t-tieni varjant fih ajkla imperjali fil-quċċata tas-sellum. Dan it-tieni varjant, intuża uffiċjalment minn Alboino della Scala u Cangrande I della Scala meta kienu vikarji imperjali, kariga li ngħatatilhom mill-imperatur Enriku VII tal-Lussemburgu.[54]

Sit ta’ Wirt Dinji

immodifika
 
Il-Bażilika ta’ San Zeno

Il-belt ta’ Verona hija magħrufa universalment bħala belt tal-arti. Fis-sena 2000, Verona ġiet iskritta fil-lista tas-Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”, u l-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”. Għaldaqstant, l-UNESCO qieset li l-arkitettura u n-nisġa urbana tal-belt ta’ Verona jirriflettu l-evoluzzjoni tal-belt iffortifikata tul l-istorja tagħha ta’ elfejn sena.

L-elementi Rumani, Romaneski, Gotiċi, Rinaxximentali u suċċessivi waslulna sħaħ sa żminijietna, filwaqt li n-nisġa urbana għandha koerenza u omoġenjetà notevoli bis-saħħa tas-swar mad-dawra taċ-ċentru storiku tal-belt li donnhom ħarsu liċ-ċentru anke mill-industrija u tal-impjanti ferrovjarji li baqgħu barra mis-swar. It-Tieni Gwerra Dinjija biss ħalliet ġerħiet kbar, li minn tal-inqas tgħattew kemm jista’ jkun bil-pjan ta’ rikostruzzjoni li ġie adottat wara l-gwerra. Permezz tal-pjan, l-istruttura oriġinarja tal-belt inżammet, frott il-proċess tar-rikostruzzjoni li twettaq b’ħila u reqqa liema bħalhom.[55]

Referenzi

immodifika
  1. ^ Luciano Canepari, Verona, in Il DiPI – Dizionario di pronuncia italiana, Zanichelli, 2009, ISBN 978-88-08-10511-0.
  2. ^ Bruno Migliorini et al., Scheda sul lemma "Verona", in Dizionario d'ortografia e di pronunzia, Rai Eri, 2007, ISBN 978-88-397-1478-7.
  3. ^ "Bilancio demografico anno 2020 (dato provvisorio)., demo.istat.it". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  4. ^ "Camera di Commercio di Verona, pp. 7-8" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  5. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  6. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  7. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007, p. 120" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  8. ^ "Valutazione Ambientale Strategica: integrazioni al rapporto ambientale (PDF), in Piano di Assetto del Territorio, Verona, Comune di Verona, 2007, pp. 110-111" (PDF). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  9. ^ Giovanna Baldassin Molli, Verona, Verona, Banca Popolare di Verona, 2007, p. 17.
  10. ^ Notiziario della Banca Popolare di Verona, Verona, 1989, n. 1.
  11. ^ Giovanna Baldassin Molli, Verona, Verona, Banca Popolare di Verona, 2007, p. 23.
  12. ^ Giovanna Baldassin Molli, Verona, Verona, Banca Popolare di Verona, 2007, p. 24.
  13. ^ Pierpaolo Brugnoli, Le strade di Verona, Roma, Newton Compton, 1999, ISBN 88-8289-025-2, p. 63.
  14. ^ Notiziario della Banca Popolare di Verona, Verona, 1999, n. 2
  15. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, pp. 15-17.
  16. ^ ARPAV, Atlante climatico del Veneto: precipitazioni, Mestre, Regione del Veneto, 2013, p. 24, ISBN 978-88-908313-2-4.
  17. ^ ARPAV, Atlante climatico del Veneto: precipitazioni, Mestre, Regione del Veneto, 2013, p. 30, ISBN 978-88-908313-2-4.
  18. ^ ARPAV, Atlante climatico del Veneto: precipitazioni, Mestre, Regione del Veneto, 2013, p. 132, ISBN 978-88-908313-2-4.
  19. ^ Luigi Beschi, Verona, in Enciclopedia dell'arte antica, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1966.
  20. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 54-55, p. 74 u p. 86, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  21. ^ Alessandra Aspes, Il Veneto nell'antichità: preistoria e protostoria, Verona, Banca Popolare di Verona, 1984, p. 795, SBN IT\ICCU\VEA\0012431.
  22. ^ Alessandra Aspes, Il Veneto nell'antichità: preistoria e protostoria, Verona, Banca Popolare di Verona, 1984, p. 800, SBN IT\ICCU\VEA\0012431.
  23. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 134, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  24. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 132, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  25. ^ Plinju x-Xiħ. Naturalis Historia, libro III, 130.
  26. ^ Tito Livio. Ab Urbe Condita, libro V, 35.
  27. ^ Plutarku, De fortuna Romanorum, 12, 325.
  28. ^ Ezio Buchi e Giuliana Cavalieri Manasse, Il Veneto nell'età romana, Verona, Banca Popolare di Verona, 1987, p. 15, SBN IT\ICCU\CFI\0077395.
  29. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 143-144, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  30. ^ Lionello Puppi, Ritratto di Verona: lineamenti di una storia urbanistica, Verona, Banca Popolare di Verona, 1978, pp. 32-33, SBN IT\ICCU\VEA\0041968.
  31. ^ Silvia Corbetta (a cura di), 1913-2013: Arena di Verona, Verona, Cariverona, 2013, p. 11, SBN IT\ICCU\PBE\0062496.
  32. ^ Lionello Puppi, Ritratto di Verona: lineamenti di una storia urbanistica, Verona, Banca Popolare di Verona, 1978, p. 80, SBN IT\ICCU\VEA\0041968.
  33. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 184, p. 190 u p. 196, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  34. ^ Andrea Castagnetti e Gian Maria Varanini, Il veneto nel medioevo: dai Comuni cittadini al predominio scaligero nella Marca, Verona, Banca Popolare di Verona, 1991, p. 6, ISBN 88-04-36999-X.
  35. ^ Gian Piero Bognetti, Teodorico di Verona e Verona longobarda, capitale di regno, Padova, CEDAM, 1959, p. 376, SBN IT\ICCU\UBO\1792021.
  36. ^ "INGV, I terremoti nella storia: Nel 1117 il più forte terremoto dell'area padana colpiva Verona e la pianura centro-occidentale, su ingvterremoti.com". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  37. ^ "(PDF) Enzo Boschi, Alberto Comastri e Emanuela Guidoboni, The "exceptional" earthquake of 3 January 1117 in the Verona area (northern Italy): a critical time review and detection of two lost earthquakes (lower Germany and Tuscany), in Journal of Geophysical Research, vol. 110, Washington, Diċembru 2005, p. 100". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
  38. ^ Mario Carrara, Gli Scaligeri, Varese, Dall'Oglio, 1966, pp. 136-137, SBN IT\ICCU\SBL\0546240.
  39. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 292, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  40. ^ Ettore Napione, Il corpo del principe: ricerche su Cangrande della Scala, Venezia, Marsilio, 2006, p. 30, SBN IT\ICCU\TO0\1525395.
  41. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 312, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  42. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 320, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  43. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 323, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  44. ^ Pierpaolo Brugnoli e Arturo Sandrini, Architettura a Verona nell'età della Serenissima, Verona, Banca Popolare di Verona, 1988, p. 196, SBN IT\ICCU\CFI\0113116.
  45. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 357, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  46. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 365-366, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  47. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, pp. 371-373, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  48. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 386, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  49. ^ Memorie della Rivoluzione di Verona nel 1797, di Antonio Maffei, p. 146.
  50. ^ Giovanni Solinas, Storia di Verona, Verona, Centro Rinascita, 1981, p. 406, SBN IT\ICCU\SBL\0619693.
  51. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, p. 31.
  52. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, p. 99.
  53. ^ Giovanni Priante, L'Arena e Verona: 140 anni di storia, Verona, Athesis, 2007, p. 91.
  54. ^ Mario Carrara, Gli Scaligeri, Varese, Dall'Oglio, 1966, p. 24 u p. 70, SBN IT\ICCU\SBL\0546240.
  55. ^ ""City of Verona" - UNESCO". Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Verona&oldid=313112"
  NODES
camera 1
Idea 1
idea 1
Intern 2
mac 1
Note 2
os 43