گت کوروش
کوروش دوم (پارسی باستان جه: 𐎤𐎢𐎽𐎢𐏁) همینتی مشّور به گتِ کوروش، نخستین شاء و سازنده هخامنشی سلسله بی‌یه. کوروش سی سال، از سال ۵۵۹ تا سال ۵۲۹ پیش از میلاد، ئیرون دله شائی هکرده.[۲]
کوروش 
| ||||||||||||||||||||||||
بخشندگیه وسّه، دِرِس هکردن حقوق بشر، پایه‌بییِشتِن نخستین شاهنشاهی چن قومی جهون، ول هکردن برده‌ئون و زندونیون، احترام بییِشتِن به جهون و مذهبای مختلف و پخش هکردن تمدن،وه ره اشناسینه.
ئیرون‌مردمون کوروش ره پی‌یر و یونان‌مردم وه ره سرور و قانونگوذار گاتنه. یهودی‌ئون این شاء ره، مسیح پروردگار وسّه دونستنه، ضمن اینکه بابِل‌تمدن دله وه ره مورد تأیید مردوک اشناسینه.
کوروش نوم
دچیینکوروش نوم زوونای مختلف کهن دله به شکلایی که بِن دره بخوندسّه بی‌یه:
- پارسی باستان: Kūruš
- کتیبه‌ئون عیلامی: Ku-rash
- کتیبه‌ئون تمدن بابل: Ku-ra-ash
- زوون یونانی باستان: Κῦρος
- زوون عبری (یهودی): Koresh
- زوون لاتین: Cyrus
تبارنامه کوروش بزرگ
دچی‌ین| هخامنش پارس شاء | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چا ايش پيش پارس شاء | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| آريارامن فرماندار پارس | کوروش یکم شاه انشان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| آرشام فرماندار پارس | کمبوجیه اول فرماندار انشان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ویشتاسپ شاء زا | کوروش دوم ئیران شاء | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| داریوش یکم شاه ایران | کمبوجیه دوم ایران شاء | بردیا شاء زا | آرتیستون شاء کیجا | آتوسا شاء کیجا | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تبار کوروش پی‌یری سو جه رسنه به پارس‌ئون که چن نسل وسّه به انشان (انزان) و عیلام (ایلام و خوزستان الآن)، حکومت هکرد بینه. کوروش شه خاندان وسّه، سفالینهٔ استوانه ئی شکلی سر، وشون قلمروو ره نقشه جه دکشی‌یه.
اینکه چچی بیّه تا پارس‌ئون عیلام ره بیتنه و اتا گروه از وشون اونجه پا بیتنه، معلوم نی‌یه. احتمال دانه که پس از اینکه آشور بنی پال سال ۶۴۵ پیش از میلاد، دولت عیلام ره رِقِدهدائه، پارس‌ئون از جنگ میون آشور و ماد جه استفاده هکردنه، شاءی جدیدی ره انشان دله بساتنه.
هخامنش سر سلسلۀ اینتا سلسله بی‌یه که حدود ۷۰۰ سال پیش از میلاد، زنده بی‌یه. بعد بمردن وه، ونه وچه "چا ایش پیش" حکومت پارس و انشان (انزان) ره بیته. بعد بمردن وه سلسلۀ هخامنشی دِتا تیکه بیّه و "کوروش یکم" انشان و عیلام و آریارامن پارس شاء بیّه. بعدأ ونه ریکائون اتا اتا ات جه ره بیتنه "کمبوجیه اول" انشان و عیلام شاء ، آرشام پارس شاء، بعد از وشون حکومت هکردنه.
کمبوجیه اول با ماندانا، ایشتوویگو (آژی دهاک یا آستیاگ ، شاء ماد) ِکیجا، ایزدیواج هکرده و گت ِکوروش دنیا بیموئه.
گت ِداریوش کتیبه بیستون دله هم این مطلب ره گانه، چون اینتا شاء گانه، من نهمین شاء سلسلۀ دِ دسته بیی هخامنشی هستمه. (با حذف ویشتاسب چون وه حکمرانی نکارده).[۳]
کوروش ِکنارهکتن
دچی‌ین"گت بنویشته ره بخوندین:" کوروش دنیا بموئن تاریخ‌نویسا باستونی مثل هرودوت، گزنفون و کتسیاس درباره این که کوروش چتی دنیا بیمو ات تی گانه. البته هرکدوم ات جور داستان ره تعریف کانه، اما شرحی که وشون درباره ماجرای دنیابیموئن کوروش گانه، ویشته افسانه ره موندنه. تاریخ نویسای نامدار زمون مثل ویل دورانت و حسن پیرنیا و پرسی سایکس ، افسانه زایش کوروش بزرگ ره هرودوت جه بیتنه.
وچون
دچیینکوروش زنا "کاساندان" بی‌یه. کوروش "کاساندان" ره خله دوست داشته و بعد از بمردنش تموم دنیائه دله عزاداری بیته بیّه.
بعد از بمردن کوروش ، ونه گت ریکا کمبوجیه دوم شاء بیه. ایسم ونه خورد ریکا هم بردیا بی‌یه.
کوروش به جز این دِتا ریکا، 3تا کیجا به ایسمای آتوسا (به اوستایی هئوتسه به معنی خِش اندوم)، رکسانا (روشنک یا به اوستایی رئوخشنه) و آرتیستونه بی‌یه. [۴]
آتوسا بعداً داریوش جه ایزدیواج هکرده و خشایارشای مار بی‌یه. [۵]
ماد رِقِدبوردن
دچی‌ین
کوروش پی‌یرون که از چن نسل قبل از وه انشان دله شاء بینه، ماد جه ایطاعت کاردنه.کوروش وقتی سال ۵۵۹ پیش از میلاد انشان دله سلطنت جه برسی‌یه، خله زود ضعف دولت ماد (آژی دهاک اون زمون شاء بی‌یه) ره پیدا هکرده و همین نکته وه ره به فکر حمله به ماد دولت هکردهمردم هم ماد جه ناراضی بینه وه ره کومک هکردنه و قومای متحد پارس هم وشون جه ات دست بینه.
سال ۵۵۰ پیش از میلاد با قوی بیّن کوروش، آژی دهاک خاسته وه ره بکوشه ولی ونه سربازا و فرمونده‌ئون ونه جه مخالفت هکردنه و ارتش ره هدانه کورش ِدست. [۶] "نابونید" شاء "بابل" لوحه‌ئون بدست بیموئه دله، این واقعه ره اینتی بنویشته، آژی دهاک اتا قشونی جمع هکرده به جنگ کوروش برسنی‌یه ولی قشون وه یاغی بینه و شاء ره بیتنه و تسلیم کوروش هکردنه. پس از اون کوروش همدان ره بیته و طلا و نقره و ثروت زیادی به دست بیارده. ای همه ره جمع هاکرده بورده انشان دله.[۷]
کومک نیروی ماد به کوروش نشون دنه که جنگجویائه ماد کوروش ره دِشمن ندونستنه و بخاطر این که خاده آژی دهاک ونه شابا بی‌یه وه ره جزء تبار ماد دونستنه.
کوروش بعد از اسارت آژی دهاک شه شابا ره با احترام داشته. حتی حمله به سارد دله، به لشکری که سواحل آسیای صغیر ره بیت بینه ره هدا بی‌یه شه شابا دست. [۸]
اتحاد 3دولت لیدی، بابل، مصر
دچیینبیتن ماد باعث بترسی‌ین این 3تا دولت بیّه. این 3تا دولت یعنی لیدی، بابل و مصر مذاکره هاکردنه که مقابل کوروش متحد بواشن. اینتی کرزوس (شاء لیدی) و نابونید (شاء بابل) و آماسیس دوم (شاء مصر) علیه کوروش هم پیمون بینه. [۹]
بیتن لیدی
دچی‌ین
شاء لیدی (لیدیه) کرزوس بی‌یه. ونه خاخِر آریه نیس، با آژی دهاک ایزدیواج هکرد بی‌یه و ملکه ماد بی‌یه. کرزوس علاقۀ زیادی به ویشته هاکردن قلمروو خادش داشته ولی دِ چی وه ره حمله وسه کومک هکردنه، اتا به خاطر پیشگویا بی‌یه و ات دیگه اونکه خاسته انتقامآژی دهاک ره کوروش جه بیره.[۱۰]
بعد از رِقِدبوردن حکومت ماد، کرزوس ندونسته که کوروش جه حمله هکنه یا ونه جلو دفاع هکنه، بالاخره بعد از مشورت با غیب‌گوئون تصمیم به حمله بیته و بنای تجهیزات ره بیشته و اسپارت جه مذاکره هکرده و موافقت وشون ره جلب هکرده.
دولت بابل و مصر هم چون از گت بیّن حکومت پارس ترسینه، مشغول به آماده بیّن برای جنگ هاکردنه. آخرسری سال ۵۴۹ پیش از میلاد، لیدی شاء ئیران جه حمله هکرده و کوهون کاپادوکیه ره که قدیما نیشتنگاء دولت هیت‌ئون بی‌یه، اشغال هکرده. پائیز اون سال جنگی بین لشکر لیدی و پارس شروء بیّه. لیدی شاء به تصور اینکه پارسا جرئت تجاوز ره موقع زمستون، به لیدی ندارنه، شه سربازا ره مرخصی هدائه ، وه شه پلی فکر کارده سال دیگه بابل و مصر سربازا هم ونجه اطاعت کانه و وه تونده ئیران ره بیره ، ولی ارتش ئیران که تازه نفس و جوون بینه سرماء زمستون جه نترسینه تا سارد (لیدی نیشتنگاء) ره بیتنه و لیدی شاء، کرزوس مجبور بیّه، نیشتنگاء پَلی کوروش جه بجنگه. اسپارت که متحد لیدی بی‌یه، نتونسته به موقع لیدی وسّه سرباز برسنه. آخرسری کوروش بتونسته سارد ره بیره.
قبل از بیتن سارد کوروش یونانی‌ئون ره بائوت بی‌یه که ونجه متحد بواشن ولی وشون قبول نکارد بینه، همینسه کوروش تونسته یونان مستعمرات ره بیره. [۱۱]
حمله به بابل
دچی‌ین
بیتن شهر بابل خله سخت بی‌یه چون این شهر ات خله برج و بارو داشته. با وجود این بهار ۵۳۹ پیش از میلاد، کوروش بائوته خامبه بابل ره بیرم و دجله جه رد بیّه. بابل دله بعد از بخت النصر 3نفر شاء بینه تا اینکه ملائون بابل اتا تاجر به ایسم نبونعید ره شاء هکردن.
دِجور داستان درباره بیتن بابل وجود دانّه. اتا هرودوت و اسیرای یهودی بابل جه هسته، ات دیگه از تحقیقات و بنه ره بکندستن جه بفهمسته بیّه.
هردوت اینتی گانه: بیتن بابل اینتی بی‌یه که بابل ِشاء نزدیک اون شهر با سربازای ئیران جنگ هکرده و شکست بخارده و ای شه ارتش همراه فرارهکردنه و بوردنه بابل ِشهر ِدله. کوروش نتونسته بابل ره حمله جه بیره و ونه محاصره هکردن هم طول کشی‌یه چون بابلیا شه شهر دله کشاورزی کاردنه و خودکفاء بینه ، همینتاسّه کوروش دستورهدائه که فرات سر ره بردگاردنینه بعد اونکه فرات خاشک بیّه ئیرانی سربازا ونه قدیمی بستر دله جه بوردنه بابل دله اینتی بیّه که سال ۵۳۸ پیش از میلاد بدون جنگ بابل کوروش دست دکته.
ولی اسنادی که حفریات بابل جه بدست بیموئه اینتی گانه: احتمالا بابلی سربازا اینجه خیانت هاکردنه. نبونعید مجسمه رب النوع اور ره بورده بابل دله، با این کار پیروون بل مردوک (رب النوع بابلیا) پلی بده بیّه. اینان با کوروش همدست بینه و وه وقتی که سیروون و دجله کم ئو بینه، این دِتا روخنه ره بردگاردنینه و اینتی بوردنه بابل دله.
هر دِتا روایت بالا گانّه کوروش گت ِمعبد ِبابل دله با رسوم بابلی تاجگوذاری هکرده و به مذهب بابلی‌ئون خله احترام بی‌یشته. [۱۲]
یهودی اسیرون بابل
دچیینبعد اینکه کوروش بتونسته بابل ره بیره این شهر مستعمرات هم تسلیم کوروش بینه. منجمله فلسطین و شهرون فینیقیه. کوروش دستور آزادی تموم یهودی اسیرون بابل که بخت النصر وشون ره بیارد بی‌یه، ره صادر هکرده و اجازه هدائه که یهودیا بردگردن به فلسطین و معابد قدیم ره که رِقِد بورد بینه، دِباره بسازن.[۱۳]
کوروش بمردن
دچی‌ین
کوروش ۳۰سال حکومت هکرده و سال۵۲۸ بمرده. خله کسا درباره بمردن کوروش گپ بزونه که اینجه بعضیا ره خوندمبی:
- هرودوت نویسنه، کوروش خاسته ماساژت ِدولت (که از تِبار سکائون بینه)ره سرکوب هاکنه همین سه شه لشکر همراه بورده به شمال شرق ئیران، میون سامون ئیران و سکائون اتا روخنه دیّه. زمونی که کوروش به این روخنه برسی‌یه تومیریس ملکهٔ ماساژت‌ئون وه ره پیغوم هدائه که جنگ وسّه دِتا راه دره؛ یا ونه ئیرانیا روخنه جه رد بوائن و سکائون خاک دله جنگ هاکنن یا اینکه کوروش اجازه هاده تا ماساژاتا روخنه جه یور بورن و ئیران ِسامون دله بجنگن. کوروش این دِتا پیشنهاد ره با شه سردارون تجزیه و تحلیل هکرده. ویشته سردارون کوروش بائوتنه که این ور روخنه بجنگیم ولی کرزوس (شاء قدیمی لیدی) بائوته که روخنه جه یور بوریم و ای بجنگیم. کوروش هم ونه گپ ره گوش هدائه و روخنه جه یور بورده. همینتا وسّه وه ره بکوشتنه.
- بروسوس (مورخ کلدانی) در ۲۸۰ پیش از میلاد گاته که کوروش میون جنگ با داهه (سکایی تِبار) بمرده.
- فوتیوس از قول کتزیاس دوکتور دربار هخامنشی نویسنه : کوروش به خاطر زخمی بیّن زمون جنگ دربیکا بمرده. اون جنگ دله دربیکا فیل داشتنه همینسه کوروش ِاسب رم هاکرده و کوروش بنه بخارده. ای اتا هندی کوروش موس ره ضربه بزوئه و کوروش ۳روز بعد بمرده. [۱۴]
اینکه هر ۳قوم بالا از تِبار سکائون بینه نشون دنه که آخرین جنگای کوروش با طوایف سکائون بی‌یه اما بعید به نظر رسنه که وه جنگ دله بکوشته بیی‌بوئه و باقی‌بموندسته سپاه ونه جسد ره بدون کله بورد بائن پاسارگارد دله چال هاکنن.
استرابون جوغرافیدون معروف نویسنه، کوروش ِسنگ قبر سر بنویشت بی‌یه: «ای رهگوذر! من کوروش هستمه. مِن امپراتوری جهون ره هدامه پارسیان دست. من آسیا سر فرمونروایی هکردمه. این گور سر رشک مبر.» [۱۶]
منشور حقوق بشر کوروش
دچی‌ین
استوانه کوروش ، اتا استوانهٔ سفالی بپته هسته که تاریخ ۱۸۷۸ میلادی، وقتی داشته بابِل دله گشتنه پیدا بیّه ، اینتا دله بنویشتوئه که کوروش بعد از فتح بابل اونجه مردِم ره چی کار هاکرده. این سند به عونوان «اولین منشور حقوق بشر» بشناسه بیّه، و سال ۱۹۷۱ میلادی، سازمان ملل وه ره به خله از زوونای رسمی سازمان مونتشر هکرده. نمونهٔ بدلی این استوانه، مقر اصلی سازمان ملل، شهر نیویورک دله نگهداری وانه.
ذوالقرنین
دچییندرباره شخصیت ذوالقرنین که کتابای آسمونی یهودیان، مسیحیان و مسلمانان ونجه بائوت بونه، شک وجود دانه و معلوم نی‌یه که ذوالقرنین کی بی‌یه. ذوالقرنین به عربی به معنای دِ شاخ هسته.
کوروش ، داریوش، خشایارشا و اسکندر چن نفر هستنه که احتمال دانه وشون ذوالقرنین بائن ، دربارهٔ آنها بررسی‌هایی انجام شده، اما با توجه به اسناد و مدارک تاریخی و مقایسه وشون با قرآن، تورات، و انجیل احتمالا کوروش همون آدم ِدِ شاخ هسته.
بعضی از ملائون شیعه هم کوروش ره همون ذوالقرنین دونّه. علامه طباطبایی ، صانعی و مرتضی مطهری اینتی گانه. [۱۷] کتاب تفسیر نمونه دله بنویشتوئه: اینتا وسه کوروش ره ذولقرنین گاتنه که از شرق تا غرب ونه بی‌یه.
| سلف: ایشتوویگو (آستیاگ) ماد شاء کرزوس لیدی شاء نبونعید بابل شاء |
کوروش هخامنشیون شاء زمون حکمرانی ۵۵۹ تا ۵۲۹ پیش از میلاد. |
جانشین: کمبوجیه دوم |
بن بنویشت
دچی‌ین- ↑ نشانی اینترنتی: https://kaffeketab.ir/%D9%83%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%B4%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%DA%AF%D8%B2%D9%86%D9%81%D9%88%D9%86/.
- ↑ تاریخ ایرون باستون، ص۳۳
- ↑ پیرنیا، صفحۀ ۷۹
- ↑ زرین کوب، ص ۱۳۰
- ↑ هرودوت. توضیحات آخر کتاب نوشتۀ وحید مازندرانی ، ص ۵۳۱
- ↑ عبدالحسین زرین کوب، ص ۱۱۴
- ↑ پیرنیا، صفحۀ ۸۴
- ↑ زرین کوب، ص ۱۱۵
- ↑ پیرنیا، صفحۀ ۸۴
- ↑ هرودوت. ص ۴۶
- ↑ پیرنیا، صفحۀ ۸۴، ۸۵، ۸۷
- ↑ پیرنیا، صفحۀ ۹۱، ۹۲
- ↑ پیرنیا، صفحۀ ۹۳
- ↑ فره وشی، ص ۷۴
- ↑ عبدالحسین زرین کوب، ص ۱۲۹ و ۱۳۰
- ↑ فره وشی، ص ۷۴
- ↑ خدمات متقابل ئیران و ایسلام٬ مرتضی مطهری
مربوط بنویشته‌ئون
دچیینمنابع
دچی‌ین- پیرنیا، حسن ( مشیرالدوله)،ئیران باستان. تهران: اینتیشارات دنیای کتاب، ۱۳۶۲
- کتاب مقدس، چاپ چهارم. اینتیشارات ایلام. ۲۰۰۷
- فره وشی، بهرام. ئیرانویچ. تهران: اینتیشارات دانشگاه تهران، سال ۱۳۶۸
- زرین کوب، عبدالحسین . تاریخ مردم ئیران. تهران: اینتیشارات امیر کبیر، ۱۳۶۴
- مطهری، مرتضی. خدمات متقابل ئیران و اسلام.
- هرودوت. تواریخ. تهران: اینتیشارات فرنگستان ادب و هنر ئیران، ۱۳۵۶
- رضایی، عبدالعظیم. تاریخ ده هزار ساله ئیران، تهران:اقبال، چاپ ۱۶، ۱۳۸۴، جلداول.
# ^ نگاه کنید به کتاب ِمنبعِ هرودوت، کتاب سوم، بند ِ هشتادونهم
- ن.و. پیگولوسکایا. تاریخ ئیران باستون. ترجمهٔ ایزدپناه، مهرداد. چاپ دوم، اینتیشارات محور، ۱۳۸۵، ISBN 964-6796-19-2.
- شارپ، رلف نورمن. فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی. چاپ دوم، اینتیشارات پازینه، زمستون ۱۳۸۴، ISBN 964-5722-74-8.
- رضایی، عبدالعظیم، تاریخ ده هزار ساله ئیران، تهران:اقبال، چاپ ۱۶، ۱۳۸۴، جلد اول.
بریم بگردستن
دچی‌ین| ویکی تلمبار دله بتونّی پرونده‌ئونی که گت کوروش خَوری دَره ره پیدا هاکنین. |