Niklaos Kopernikus

Niklaos Kopernikus (Platduuts/Duuts: Nikolaus Kopernikus, Latien: Nicolaus Copernicus) (19 febrewaori 1473 – 24 mei 1543) was n belangrieke wiskundige, dokter, jurist en steernskundige die bekend eworden is deur zien ideeën aover de struktuur van t zunnestelsel. Disse gedachten betekenen n ummekeer in t wetenschappelike denken van zien tied en in ons wereldbeeld (de Kopernikaanse revolusie).

Leven en wärk

Hee is geboren äs Koppernigk in Thorn (Toruń) in West-Prusen, in die tied krek äs noe, was t onder Pools gezag. Zo äs vrogger gebrukelik was onder publiserende geleerden, gebruken hee de Latiense vorm van zien naam, ze schreven immers ok in t Latien.

Studie

Kopernikus studeren theologie en steernskunde an de universiteiten van Krakau, Bologna en Padua. Hee was daorumme waorschienlik ok op de heugte van t idee van Aristarchus dät de zunne en niet de eerde t middelpunt van het heelal was.

Wärk

Kopernikus wordt ezien äs de grondlegger van de heliosentriese theorie, die stelt dät de zunne in t midden van t zunnestelsel steet en dät de planeten derumhinne dreien. Dit in tegenstelling töt t gebrukelike wereldbeeld dät ze toe had, waorbie ze de eerde en mens äs middelpunt van t heelal zag. Wel bleef e bie t idee van Klaudius Ptolemaeus dät de planeten eenpaorige bewegingen maken en ok bevatten dit model nog enkele tientallen episykels (korrektieve hulpsirkels um de bane van de planeten kloppend te kriegen).

Ok ging e der vanuut dät alle andere steerns zich op dezelfde ofstand van de eerde bevunnen äs de zunne, mä wel veer buten de bane van de planeet Saturnus. Hee schreef al zien ideeën in 1530 op in n groot wärk, 'De Revolutionibus Orbium Coelestium' ("Aover de umwentelingen van de hemellichamen").

Umdät disse theorie in tegenspraak was mit de toemaolige leer van de Rooms-Katholieke Kärke die t wereldbeeld van Aristoteles en Ptolemaeus anhöng, twiefelden Kopernikus lange aover publikaosie. Eerst nao tussenkomst van de jonge steernskundige Rheticus (Georg Joachim von Lauchen) uut Wittenbarg stemden Kopernikus in mit de publikaosie. Hee gaf n kammeraod zien manuskript mit veur Rheticus, die t uuteindelik in 1543 leut drukken in Neurenbarg. Volgens de legende kreeg e t eerste exemplaar op zien starfbedde aoverhaandigd. De uutgever Osiander had der n veurwoord bie-edaon, mit de strekking dät de theorie aover de zunne äs middelpunt van t heelal veural ezien mos worden äs n wiskundig model en niet äs de realiteit.

Uut de tied

Kopernikus kwam uut de tied in 1543 in Frauenburg (wät noe t Poolse Frombork is) in t Ermlaand en is in de kathedraal begraven. Noe is in de kathedraal en de biegebouwen n museum aover Kopernikus evestigd.

Veur de ingank van t kasteel van Olsztyn steet n bronzen standbeeld van Kopernikus.

In opspraak

De Rooms-Katholieke Kärke nam an t begin gien stelling veur óf tegen Kopernikus umdät de kärke de theorie niet äs gevaorlik zag, mede vanwegen t veurwoord van Osiander. Wieder waren zien egeven argumenten nog vere van aovertugend.

Opposisie tegen Kopernikus zien theorie van de kärkelike kante kwam eerst toe protestantse theologen (waoronder Meerten Luther) disse theorie niet in aovereenstemming bevunnen mit de Biebel.

Eerst toe Galileo Galilei de denkbeelden van Kopernikus ging onderbouwen en verbreiden, is t wärk van Kopernikus ok deur de Rooms-Katholieke Kärke op de lieste van verboden boeken ezet (de Index van 1616), waor t weer van of-ehaold is naodät der n paor verbeteringen op an-ebracht waren (1758). Galilei raakten wel arnstig in konflikt mit de kärke. Hee is in de ban edaon en kreeg de leste tien jaor van zien leven huusarrest op-elegd deur Paus Urbanus VIII.

In de 17e eeuw bewezen de waornemingen en wetten van Johannes Kepler en de zwaortekrachttheorie van Isaac Newton t Kopernikaanse wereldbeeld observasioneel en theoreties.

Referensies

Zie ok

Klaudius Ptolemaeus

Uutgaonde verwiezingen

Commons: Niklaos Kopernikus - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

De Revolutionibus, 1543

Dit artikel is eskreaven in et oustveluwske dialekt van Une, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.