Plautdietsch

Plautdietsch
Internationaole naeme	Plautdietsch
Aandere naeme	Mennonitisch Platduuts
Taelgebied	verschillende enklaves in westelik, centraol en veural zuudwestelik Siberië en noordelik Kazachstan en Kirgizië; verschillende gemienschoppen in Noord- en Zuud-Amerike en Duutslaand
Antal sprekers	400.000
Jaor	2004
Dialekten	ondudelik
Taelklassifikaosie	Indo-Europees Germaans West-Germaans Zuudwest-Germaans Nedersaksisch Oost-Nederduuts Plautdietsch
Biebelvertaling	gien (Ni'je Testement 1987)
Schrift	et Latiense alfabet
Taelstaotus	et Plautdietsch wodt nargens erkend as minderhiedstael
Taelkode ISO 639-1	n.v.t.
Taelkode ISO 639-2	n.v.t.
Taelkode ISO 639-3/DIS	pdt

Et Plautdietsch of Mennonitisch Platduuts is een tael die tot de Zuudwest-Germaanse groep van de West-Germaanse taelen beheurt. Pattie taelkundigen zien et Plautdietsch, vanwege et feit dat et uut et Oost-Nederduuts ontstaon is, nog altied as een subdialekt van et Oost-Nederduutse Nederprusisch. De meersten zien et tegensworig liekewel as een apatte Nedersaksische dialektgroep, ok omdat et veur sprekers van et Nederduuts (in noordelik Duutslaand) en et Nedersaksisch (in noordoostelik Nederlaand) deur zien ieuwenlange ofzunderlike ontwikkeling niet hielendal meer verstaonber is.

De naeme Plautdietsch het dezelfde oorsprong as et woord Platduuts of Plattdüütsch, de woorden dietsch of duuts/düütsch betekenen in beide gevallen niet Duuts, mar tael van et volk.

Een groot pat van de luden in de mennonitische gemienschoppen waor et Plautdietsch ontston, was ofkomstig uut Frieslaand en aandere patten van Nederlaand. In de woordeschat van et Plautdietsch bin, naost et Nedersaksisch, nog altied invloeden van et Nederlaans en et Fries herkenber. Et Plautdietsch wodt daoromme ok wel zien as een tussenvorm van et Nederduuts en et Nederlaans.

Geschiedenis

Et Plautdietsch is ontstaon uut de Nederduutse dialektgroep Nederprusisch, mit een protte Nederlaanse invloeden, dat spreuken wodde in de mennonitische gemienschoppen die vanof de zestiende ieuw an de revier de Wiesel in et hudige Polen leefden. Die mennonieten weren geleuvige vlochtelingen, die in Nederlaand en et noorden van Duutslaand vervolgd wodden omdat ze anhangers weren van de Friese karkhervormer Menno Simonsz uut Witmarsum.

Vanof 1787, doe heur woongebied in hanen kwam van et keuninkriek Prusen, reisden ze veerder naor et oosten toe en vestigden ze kelonies an de kust van de Zwarte Zee, in wat tegensworig Oekraïne is, in een gebied dat ontvolkt was deurdat Ruslaand et doe krekt veroverd had op de Turken. Vanof 1874, doe ze ok in Ruslaand vervolgd weren veur heur leven, emigreerden een protte mennonieten naor Kanneda, de Verienigde Staoten en lanen in Zuud-Amerike.

De mennonieten die in Oekraïne aachterbleven, weren in 1941 mit de aandere Ruslaand-Duutsers naor Siberië en Centraol-Azië deporteerd. Sund de val van et kommunisme en et uutmekeervalen van de Sovjetunie in 1991 is et grootste pat van heur naor Duutslaand emigreerd.

Variaanten

Zoas bie zovule taelen die gien standerd schrieftael hebben, binnen der verschillende regionaole verschillen ontstaon. De grootste verschillen bin in de 19e ieuw ontstaon in de twie mennonitische nederzettings in Ni'j-Ruslaand (et hudige Oekraïne), dat bekend staot as Chortitza of de oolde kelonie en Molotschna (de ni'je kelonie). Hieronder een overzicht van de grootste verschillen:

veurbeeld	oolde kelonie (Chortitza)	ni'je kelonie (Molotschna)	Platduuts	Stellingwarfs
warkwoorden en aandere uutgangen op -en	räden	räde	reden, räden	spreken, praoten
oa-tweeklaank	Froag [freaɣ]	Froag [froaɣ]	Frag	vraoge
u/y-klaank	Hus/Hüs [hys]	Hus [hus]	Hus	huus
s/ts sound	Zol (Ssol) [sol]	Zol (Tsol) [tsol]	Tal	getal

Een peer aandere verschillen bin bi'jgelieks de uutspraoke van de c, en woorden as jenau/jeneiw, mar volgens pattie studies, komp dat deur de maote van onderwies en de invloed van et Russisch en Duuts.

Patttie Plautdietsche sprekers spreken een mingelmoesien hiervan. Zo he'j bi'jgelieks meensken die ofkomstig bin van de Bergthal-kelonie in Ni'j-Ruslaand (Oekraïne), een dochterkelonie van de oolde kelonie, die krekt dezelde klaanken van de oolde kelonie hebben, mar de -n op et aende niet uutspreken, zoas sprekers van de ni'je kelonie dat wel doen.

Sprekerstal

Et Plautdietsch wodt spreuken deur zoe'n 400.000 meensken, waorvan 150.000 et nog elke dag bruukt. Veur zwat 111.000 meensken in Zuud-Amerike is et Plautdietsch zels de ienigste tael die ze spreken kunnen.

De lanen waor tegensworig de grootste groepen Plautdietsche sprekers wonen, bin Duutslaand, tussen de 90.000 en 145.000 sprekers, en Kanneda, waor et Plautdietsch as memmetael spreuken wodt deur 80.000 meensken en as twiede tael deur nog es 20.000 luden. Zie de onderstaonde tebel veur een verdieling van de Plautdietsche sprekers over de verschillende lanen.

laand	sprekertal van et Plautdietsch	teljaor
Duutslaand	90.000-145.000	2003
Kanneda	80.000	1978
Mexiko	40.000	1996
Paraguay	38.000	1996
Bolivia	29.000	1996
Ruslaand	25.000	2003
Kazachstan	15.000	2003
de VSA	10.000	1978
Belize	6.000	1991
Brazilië	6.000	1985
Kirgizië	5.000	2003

In et sprekerstal in Paraguay bin ok 19.000 meensken mitrekend die zowel Plautdietsch as Standerdduuts as memmetael hebben. Veerder wodt et Plautdietsch ok spreuken deur een protte kleine gemienschoppen in Kosta Rika, Argentinië en Uruguay.

Vergelieking mit aandere verwaante taelen

Plautdietsch is een Nederduuts dialekt, en het de twiede Germaanse klaankverschoeving dus niet mitmaekt, die et Hoogduuts van de Nederduutse dialekten onderscheid. De veurnaemste verschillen tussen et Hoogduuts en Nederduuts bin:

Effekten van de twiede Germaanse klaankverschoeving

	Duuts	Nederduuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
Hoogduuts pf, f = Nederduuts p	Pfeife	Piep	Piep	pijp	pipe
Hoogduuts pf, f = Nederduuts p	Apfel	Appel	Aupel	appel	apple
Hoogduuts z, s, ss, ß = Nederduuts t	Zunge	Tung	Tung	tong	tongue
	was	wat	waut	wat	what
	essen	eten, äten	äte(n)	eten	to eat
	Fuß	Foot	Foot	voet	foot
Hoogduuts ch = Nederduuts k	machen	maken, moaken	moake(n)	maken	to make
Hoogduuts t = Nederduuts d	tun	doon	doone(n)	doen	naor do
Hoogduuts t = Nederduuts d	Teil	Deel	Deel	deel	part (vergeliek "dole", "deal")
Hoogduuts b = Nederduuts w (v-klaank), f	Leben	Lewen, Läwen	Läwe(n)	leven	life
Hoogduuts b = Nederduuts w (v-klaank), f	Korb	Korf	Korf	korf	basket
Engels th = aandere Germaanse taelen d	danken	danken	danke(n)	danken	to thank

Krek as et Nederlaans, Fries en Nederduuts, het et Plautdietsch allienig de veraandering van th naor d.

Klaankverschoevings in aandere Germaanse taelen

Oorspronkelijke klaank	Duuts	Nederduuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
iː	Wein [vaɪn]	Wien [viːn]	Wien [viːn]	wijn [ʋɛin]	wine [wain]
yː	Feuer [fɔʏɐ]	Füür [fyːɐ]	Fia [fiːɐ]	vuur [vyːr]	fire [faɪɚ]
uː	Haus [haʊ̯s]	Huus [huːs]	Hus [huːs] (Mol), [hyːs] (o. kel.)	huis [ɦœʏ̯s]	house [haʊs]

Zoas hier te zien is, binnen et Nederlaans, Engels en et Duuts vergeliekbere klaankverschoevings ondergaon, Plautdietsch hef allienig de oolde Germaanse /yː/ saemenvoegd mit /iː/, wielst de lange /uː/ beweerd bleven is in et dialekt van de ni'je kelonie. De variaanten van de oolde kelonie spreken et now meer uut as /yː/.

Unieke ontwikkelings

Klinkerverleging

	Hoogduuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
/ɪ/ naor /ɛ/	Fisch, dünn	Fesch, denn	vis, dun	fish, thin
/ɛ/ naor /a/	helfen, rennen	halpe(n), rane(n)	helpen, rennen	to help, naor run
/ʊ/ naor /ɔ/¹	Luft, Brust	Loft, Brost	lucht, borst	air (uut et Latiens; vergeliek Eng. "lift", "loft"), breast
/aː/ naor /au/	Mann, Hand	Maun, Haunt	man, hand	man, hand

Disse verschoeving is nog altied aktief, omdat pattie sprekers (bi'jgelieks in Den Haag) et nog altied op de oolde meniere uutspreken.

Klinkerontronding

	Hoogduuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
	grün, schön	jreen, scheen	groen, mooi/schoon	green, beautiful (vergeliek et veroolderde sheen)
naor ei [ɛ]	Heu, rein	Hei, rein	hooi, schoon	hay, clean
/œ/ naor e, a	Götter	Jetta	goden	gods

Uutspraoke as tweeklaank veur g, k, ch [IPA x] en r, meugelik verdwienen van de r

Hoogduuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
Herz	Hoat	hart	heart
machen	moake(n)	maken	to make
fragen	froage(n)	vragen	to ask (vergeliek et Oold-Engelse fraegn)
hoch	huach	hoog	high
Horn, Hörner	Huarn, Hieena	hoorn, hoorns	horn, horns

Et verdwienen van de r is voltooid op de meerste plekken an et aende van een woord, nao klinkers die veur in de mond uutspreuken wodden en veur alveolaire medeklinkers, mar wodt beweerd in de onbepaolde wies van warkwoorden, nao korte klinkers, en somtieds nao klinkers die aachterin de mond wodden uutspreuken, zoas in et veurbield van Huarn, Hieena.

Verschillende aandere klinkerekwivalenties

	Proto-Germaans	Hoogduuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
/a/ = /o/	watraz, fadar, *namōn	Wasser, Vater, Name	Wota, Voda, Nomen	water, vader, naam	water, father, name
/ai/ = ee [ɔɪ]	saiwalō, ainaz, *twai	Seele, eins, zwei	Seel, eent, twee	ziel, een, twee	soul, one, two
/æ/ /au/ = oo [ɔʊ]¹	raudas, hattuz	rot, Hut	root, Hoot	rood, hoed	red, hat

/æ/ verschoeving naor /au/ veur stemhebbende medeklinkers.

Palatalisaosie

Alle woorden mit een /g/ of /k/ die veurof gaon wodden veur of volgd wodden deur een klinker die veur in de mond uutspreuken wodt (/e/ of /i/, de sjwa niet mitrekend) bin verschoeven naor /j/ en /c/ (de laeste wodt schreven as kj of tj), ok al as der is een aandere medeklinker tussen de klinker en de medeklinker. Een intervokale /g/ wodt palataliseerd as /ɟ/, en schreven as gj of dj. (Zoks gebeurde ok in et Engels, mar niet zo algemien). Waor een /e/ of /i/ verzunken is tot /a/, wodt de palataliseerde klinker beweerd. Ok waor et Duuts een /ç/-klaank hef, behoolt et Plautdietsch et zels nao et verlegen van een veur in de mond uutspreuken klinker.

Duuts	Plautdietsch	Nederlaans	Engels
gestern	jistren	gisteren	yesterday
geben	jäwen	geven	naor give
Kirche	Kjoakj	kerk	church
Brücke	Brigj	brug	bridge
Milch	Malkj	melk	milk
recht	rajcht	recht	right

Tekstveurbield

De tekst van Ons Heit in et Plautdietsch, et Platduuts en et Nederlaans

Plautdietsch	Platduuts	Nederlaans
Ons Voda em Himmel,	Uns Vader, die is in Himmel.	Onze Vader, die in de hemel zijt,
lot dien Nome jeheilicht woare;	Heiliget is dien Naam.	Uw naam worde geheiligd.
lot dien Rikjdom kome;	Dien Riek sall komen.	Uw (konink)rijk kome.
lot dien Welle jedone woare,	Dien Will doch doon,	Uw wil geschiede,
uck hia oppe Ead, soo aus em Himmel;	up Welt as dat is in Himmel.	op aarde zoals in de hemel.
jeff ons Dach fe Dach daut Broot, daut ons fehlt;	Gäv uns dis Dag uns dagliks Brod.	Geef ons heden ons dagelijks brood,
en vejeff ons onse Schult,	Un vergäv uns uns Schuld,	en vergeef ons onze schuld,
soo aus wie den vejewe, dee sich jeajen ons veschuldicht ha;	as wi vergäven uns Schuldners.	zoals ook wij vergeven onze schuldenaars / zoals ook wij aan anderen hun schuld vergeven;
en brinj ons nich en Vesekjunk nenn,	Un bring uns nich in Versuchung	En leid ons niet in verzoeking / in bekoring,
oba rad ons von Beeset.	Aber spaar uns van de Übel.	maar verlos ons van de boze / het kwade.
wiels die jehet daut Rikj,	Denn dien is dat Riek	Want van U is het koninkrijk,
en dee Krauft en dee Harlichtjeit en Eewichtjeit.	un de Kraft un de Herrlichkeit in Ewigkeit!	en de kracht en de heerlijkheid in eeuwigheid.

Uutgaonde verwiezings

Test-Wikipedia up Plautdietsch