Stadsfries
| Stadsfries | |
|---|---|
| Naeme | Stadsfries |
| Aandere naemen | Stadsfrys / Stedsk (Fries) |
| Wodt praot in | Nederlaand |
| Taelgebied | Frieslaand |
| Antal sprekers | 45.000 (schatting) |
| Taelklassifikaosie | |
| Schrift | Latiens alfabet |
| Taelstaotus | wodt zien as een dialekt van et Hollaans |
| Taelkode ISO 639-1 | n.v.t. |
| Taelkode ISO 639-2 | n.v.t. |
| Taelkode ISO 639-3/DIS | n.v.t. |
Stadsfries (Stadsfrys in et dialekt zels, Stedsk in et Fries en Liwwarders in Liwwadden) is de saemenvattende naeme van de stadsdialekten die in Friese steden en grote plakken Liwwadden, Sneek, Bolsward, Franeker, Dokkum, Harlingen, Stavoren en tegensworig ok (weer) in Et Vene praot wodden. Op taelkundige gronden bin ok et Midslaans, et Amelaans, et Bildts en et Kollummers verwaant an et Stadsfries. Pattie taelkundigen rekenen disse dialekten tegere mit et Westfries van Westfrieslaand, Tessel en Vlielaand tot et Friso-Frankisch.
De naeme Stadsfries moet niet al te letterlik zien wodden: veural in de woordeschat is de tael veural Nederlaans. Et Stadsfries is naemelik in de 16e eeuw ontstaon doe Frieslaand zien bestuurlike zelsstaandighied verleur. In de grotere Friese steden ontston doe de noodzaeke Nederlaans te leren. Et uutaendelike risseltaot was een mingtael mit een grotendiels Hollaanse woordeschat en veurnaemelik Friese taelprincipes. Butendat is et Fries van et omringende plattelaand sund die tied stark evolueerd, zodat et Stadsfries nog veul meer van et mederne Fries as van et Ooldfries ofwiekt.
Klaanken
bewarkIn et Stadsfries ontbreken de mederne Frieze twieklaanken ie, ue en uo, lichtkaans omdat et Fries in de tied dat et Stadsfries an zien opmars begon disse twieklaanken nog niet had. De Oold-Germaanse begincluster sk- is zoas in et Fries sk- bleven (behalven op Amelaand). Et Stadsfries het gien v- en z- an et beginne van een woord, krek zoas in et Fries. De Nederlaanse ij en ui is terugge te vienen as ie en uu ; mit wissighied is te zeggen dat et Hollaans an et aende van de middelieuwen ok disse klaanken had.
Woordeschat
bewarkZoas hierboven al zegd is et Stadsfries veural een Hollaans dialekt; toch bin de Friese invloeden ok dudelik zichtber. Deur de verschillen mit et Hollaans en de overienkomsten mit et Fries te koppelen an de klaankwetten die hierboven beschreven bin (see-see-zee, skuutsje-skûtsje-schuitje) is te zien dat et Stadsfries een groot antal Friese woorden het, veural in de huzelike kring en mit betrekking tot et plattelaand is dit et geval. Vanwegen de Friese invloed op et Stellingwarfs toont et Stadsfries ok inkelde overienkomsten mit 't Stellingwarfs, zo zeggen ze in et Stadsfries bieveurbeeld ok mem en heit. Aandere veurbeelden die in et Stellingwarfs niet veurkommen bin jaar en jarre veur een gier.
Grammatika
bewarkDe Stadsfriese grammatika liekt slim op die van et Fries. Et enigste wezelike verschil is dat de zwakke warkwoorden niet in twie klassen uutmekaarvalen: de klassen op -je is dus vervalen. Et woortien do ("ie") is terugge te vienen as dou en daormit wodt de invloed van et Fries dudelik: in et anspreken van luden het et Stadsfries altied de Friese gewoontes beholen. Et warkwoord make wodt zo vervoegd: ik maak, dou maakst, hy maakt, wy/jo/jimme/sy make en de twiede infinitief is te maken, zoas in et Fries.