Platentektonik

De Platentektonik is en theoreetsch Kunzept ut de Eerdwetenschoppen, wat de tektoonschen Vörgäng in de Eerdköst un den böversten Eerdmantel, de tohopen de Lithosphäär billt, beschrieven deit.

Groff Översicht över de Lithosphärenplaten vun de Eer

De Kinematik vun de Platen: Richten un Snelligkeiten vun de Drift ut GPS-Meten

Översicht

De Platentektonik höört to de Theorien över de endogene Dynamik vun de Eer un kann as en Utdruck vun de Mantelkunvekschoon an de Eerdböverflach opfaat warrn in Form vun de Kontinentaldrift, also dat Bewegen vun de Lithosphärenplaten un de geoloogschen Phänomenen, de dorvun kaamt. Dorto tellt dat Billn vun Foldenbargens (Orogenees) oder Deepseerinnen dör den Druck vun de Platen, de openanner tostüert. Dör’t Verformen vun de Steenmassen künnt sekundäre Vörgäng utlöst warrn, to’n Bispeel as Eerdbeven oder Vulkanismus.

En Grundannahm vun de Platentektonik is, dat de Lithosphäär in enkelte Fragmenten tweibroken is, de sik gegenenanner bewegen künnt un jemehr Positschonen in’n Verloop vun de Johrenmillionen jümmer wedder ännert. Disse „Schören“ warrt as Kontinentalplaten oder -schollen betekent. De gröttste Deel vun de Lithosphäär höört to de söven groten Kontinentalplaten. Dat sünd de Pazifische Plaat, de Antarktische Plaat, de Noordamerikaansche Plaat, de Süüdamerikaansche Plaat, de Afrikaansche Plaat, de Euraasische Plaat un de Austraalsche Plaat. Dorto kamt en lange Reeg vun middlere un lütte Platen, as to’n Bispeel de Nazca-Plaat, de Cocosplaat, de Indische Plaat, de Scotia-Plaat, de Karibische Plaat, de Araabsche Plaat oder de Philippinsche Plaat, un wietere Mikroplaten, vun de deelwies noch gor nich recht bekannt is, woneem jemehr Grenzen verloopt.

Woans disse Grenzen utseht hangt vun de Bewegung af, de twee Platen relativ to’nanner hebbt. Faken kamt de so nöömten middelozeaanschen Rüchen vör, woneem Platen ut’nanner driften doot (divergeren Platengrenz). Dorto stiggt basaltische Smölt, also Magma, ut’n böveren Eerdmantel op un billt ne’e ozeaansche Eerdköst. Disse Vörgang warrt ok as Seeboddenspreden oder engelsch as Seafloor Spreading betekent. Dat Gegendeel passeert an de Deepseerönnen, woneem sik de Platen op’nanner to bewegt (konvergeren Platengrenz). Dorbi warrt de Plaat mit de grötteren Dicht ünner de annere drückt un wedder in den Mantel torüch föhrt. Disse Vörgang warrt as Subdukschoon betekent, un de Öörd woneem dat passeert as Subdukschoonszonen.

De egentlichen Kontinentalblöck bestaht to’n gröttsten Deel ut granitisch Material, de en lüttere Dicht hebbt as de ozeaanschen Platen. Dorüm warrt in en Subdukschoonszoon normalerwies de ozeaansche Plaat wedder tonichten maakt. Man, de Kontinentalblöck sünd vun de ozeaanschen Lithosphäär ümgeven un drieft mit jem tosamen vun de middelozeaanschen Rüchen weg na de Subdukschoonszonen hen, woneem de Kontinentalblock wegen sien lütte Dicht nich mit afduken kann. Dorüm billt sik an disse Zonen faken Bargens, wenn sik de kontinentale Eerdköst ünner den Druck opfolden deit. Togliek kummt dat bi en Subduschoon tomeist ok to starken Vulkanismus dör Vörgäng in de afduken ozeaanschen Plaat. Wenn nu aver twee kontinentale Platen op’nanner draapt, gifft dat bannig komplexe Deformatschoonsvörgäng, bi de tomeist ok hoge Bargens billt warrt. En Bispeel för en hüütige Kollision vun twee kontinentale Platen is de Indische Plaat, de op de Eurasische Plaat oplopen deit. Dorbi is de Himalaya tostannen kamen.

Opletzt gifft dat ok de Mööglichkeit, dat twee Platen an de Siet an’nanner vörbidriften doot (konservative Platengrenz). Disse Oort vun Platengrenz warrt as Transformstören betekent.

Historie vun de Theorie vun de Platentektonik

De Kontinentaldrift

Hööftartikel: Kontinentaldrift

De Theorie vun de Platentektonik geiht vör allen torüch op Alfred Wegener, ok wenn vörher al annere Forschers glieke Ansichten vertreden hebbt. Em weer opfallen, dat de Küstenlienen vun Afrika un Süüdamerika goot tosamen passen deen, wat he 1915 in sien Book Die Entstehung der Kontinente und Ozeane beschreev un dorut afleiden de, dat beide villicht Brookstückens vun en inst grötteren Eerddeel wesen sünd, de in de Eerdhistorie tweibroken weer. Noch nauer passt de beiden Eerddelen tohopen, wenn man nich de Küstenlienen bekieken deit, man de Schelfränner, also de Deelen vun’n Eerddeel, de ünner’t Water leegt. Disse Infall hett Wegener nich wedder loslaten un he söch na wietere Anteken för sien Theorie. Wat em fehlen de, weer aver de Oorsaak för de Kontinentaldrift, so dat sien Theorie vun annere Forschers nich annahmen worrn is. En möögliche Hypothees keem 1928 vun Arthur Holmes, neemlich dat Warmsströöm binnen de Eer noog Kraft tügen künnen, üm de Eerdplaten to bewegen. Man, disse Hypothees hett sik to de Tiet noch nich dörsetten künnt, un Wegener hett den Dörbook vun sien Theorie nich mehr sülvst beleevt.

Seeboddenspreden

Man hett in de Geologie eerst nich doran glöven wullt, dat de Eer nich so fast is, as se sik op’n eersten Blick dorstellt. Dat hett dorüm bit ruchweg 1960 duert, bit en Paradigmenwessel insetten de. To de Tiet geev dat verschedene Arbeiden vör allen vun Harry Hammond Hess, Robert S. Dietz, Bruce C. Heezen, Marie Tharp, John Tuzo Wilson, W. Jason Morgan un Samuel Warren Carey, de nee Weten över de Natur vun’n Seebodden bröcht hebbt.

Afwesseln magneetsche Polarisatschonen vun’n Seebodden. a) vör 5 Mio. Johren, b) vör 2–3 Mio. Johren, c) vundaag

Schemaatsch Dorstellen vun’t Seeboddenspreden an en Middelozeaanschen Rüch

In disse Studien weer rutfunnen, dat to’n Bispeel de Middelozeaanschen Rüchen aktiven Vulkanismus wiest un dor an lange Brookspleten grote Mengden an basaltische Lava föddert warrt, de sik tomeist in Form vun Küssenlava aflagert – as se ok an enige Steden an Land funnen weer. Dorto keem, dat de Seebodden vun Sedimentstenen överlagert warrt, de mit tonehmen Afstand vun de Middelozeaanschen rüchen jümmer dicker un öller warrt. De wichtigste Opdecken weer aver dat wesseln paläomagneetsche Muster vun de basaltische Eerdköst, de an de Rüchen entstahn is. Man hett faststellt, dat sik dat Eerdmagnetfeld in’n Verloop vun de Eerdhistorie mehrmols ümpoolt hett, wat op beide Sieten vun de Middelozeaanschen Rüch to en symmetrisch Striepenmuster in de Magnetiseren föhrt hett.

An’n besten weern disse Beobachten so to verkloren, dat de basaltischen Magmen, de vun binnen de Eer an de Middelozeaanschen Brooktzonen opstiegen doot, den Seebodden na beide Sieten weg ut’neendrückt. Mit de Tiet wiet sik de Seebodden op disse Wies ut, wat ünner den Begreep Seeboddenspreden in de Wetenschop ingüng.

Man, bit hüüt gifft dat keen Henwies dorop, dat sik in’n Verloop vun de Eerdhistorie de Radius vun de Eer vergröttert hett, as dat to’n Bispeel un Carey sien Expansionstheorie vörsehn weer. Dorut folg, dat de nee billte ozeaansche Köst an annere Steed ok wedder tonichten maakt warrn müss. För disse Ansicht snackt ok, dat bit vundaag keen Seebodden opdeckt worrn is, de öller is as 200 Millionen Johren. Wohrhaftig is de Hälft vun’n Seebodden nich mol öller as 65 Mio. Johren. Ok dat is en Beobachten, de gegen de fröhere Ansicht snacken deit, dat de Ozeanen bannig olle Beckens ut de Fröhtiet vun de Eer sünd, de instört sünd, as sik de Planet ut en glootfletige Ooreer billt harr un eerste faste Köst verklaamt weer.

Snitt dör en Wadati-Benioff-Zoon. De Punkten sünd Eerdbevenöörd

De Öörd, woneem de junge Seebodden wedder verloren geiht, sünd in de 1970er Johren as de Deepseerönnen utklamüstert worrn, as se sünners rün üm den Pazifischen Ozean opdeckt worrn sünd. Se warrt dor wegen jemehr starke vulkaansche un seismische Aktivität ok as de „Pazifische Füerring“ betekent. Seismologen hebbt opdeckt, dat an disse Deepseerönnen deepe Eerdbeven tyypsch sünd (Benioff-Zoon), de deeper warrt, je wieter man vun de Deepseerönn weg geiht. Disse Eerdbeven künnt bit in Deepen vun 700 km vörkamen. Togliek weern Reflekschoonsflachen opdeckt, de schraag na ünnen lopen doot. Disse Flachen kamt vun de ozeaanschen Lithosphäär, de ünner de kontinentale (oder annere ozeaansche) Lithosphäär schaven warrt un in’n Eerdmantel afsackt (Subdukschoon).

De Fraag, woans de ozeaansche Köst und de Eerddeelen, transporteert warrt hett opletzt ok en Verkloren funnen: De Forschung geiht vundaag dorvun ut, dat ünner de faste Lithosphäär de so nöömte Asthenosphäär liggt, de so hoge Temperaturen hett, dat dat Material dicht dorvör is, optosmölten. Wohrschienlich is de Steen in disse Deep deelwies opsmölt, so dat disse Schicht taagfletig is un de faste Lithosphäär drägen und bewegen kann. De Asthenophäär warrt ok as low-velocity zone betekent, also as Zoon mit siete Snelligkeiten, vunwegen dat seismische Bülgen in disse Zoon langsomer loopt as in de Lithosphäär.

In de 1990er Johren weern dat ne’e Methoden as de Satellitengeodäsie un dat VLBI, de nu op’n Zentimeter nau de Eer vermeten künnen, un dormit in de Laag weern, de Kontinentaldrift direkt natowiesen. Dormit künn nu ok de Snelligkeit vun’t Seeboddenspreden faststellt warrn, de in’t Rebeet vun en poor Zentimeter in’t Johr liggen deit. Vundaag weet wi teemlich nau, wo gau sik de Platen bewegt. De Snelligkeiten twüschen een un teihn Zentimeter in’t Johr warrt mit de modernen NUVEL-Modellen ut de Eerdphysik teemlich goot verkloort.

Blangen de Theorie vun de Kontinentaldrift na Alfred Wegener bargt de Platentektonik aver ok Andeelen vun de Ünnerstöömtheorie na Otto Ampferer.

Platentektonik un Bargenbilln/Vulkanismus

Schemaatsch Dorstellen vun Vörgäng an Platengrenzen un geoloogsche Phänomen, de dormit verknütt sünd.

In’n Gegensatz to de klass’schen Geosynklinal-Theorie lehrt de Wetenschop vundaag, dat de meisten vulkaanschen un bargenbillen Aflööp an de Ränner vun de Platen bunnen sünd. Naturphänomenen as Eerdbeven, Tsunamis oder Vulkanutbröök entstaht jüst dor as Utdruck vun de Platen, de sik gegenenanner bewegt.

Platengrenzen künnt teemlich eenfack utsehn, wenn twee Platen tohopendrapen doot, se künnt aver ok wat kumplizeerter wesen, wenn glieks dree vun die Lithosphärenplaten in den Triple Junction tosamendraapt. En Oort vun Vulkanismus, de dorgegen nich an de Platengrenzen bunnen, stellt de Hotspots dör, de ut sünnere Temperaturbedingen deep in’n Eerdmantel tostannenkamt. Man seggt dorüm ok Intraplatenvulkanismus dorto.

Konstruktive oder divergeren Platengrenzen

Wenn twee Platen sik utenanner bewegt, seggt man Divergenz dorto. Disse Oort vun Platengrenz warrt ok as konstruktiv betekent, vunwegen dat hier ne’e Lithosphäär billt warrt.

Middelozeaansche Rüchen

Hööftartikel: Middelozeaansch Rüch

Middelozeaansche Rüchen (MOR, vun’t engelsche mid ocean ridges) warrt as de gröttsten Systemen vun Bargensystem op de Eer ansehn. Se hebbt en Samtlängde vun ruchweg 70.000 km. An de Rüchen wirkt Kräft, de de Steenblöck uteneen tehn doot, so dat keen Opfolden stattfinnen kann. In’n Gegendeel dorto is hier mehr Brooktektonik antofinnen, wobi sik Spleten un Afschuven billt. As morpholoogsche Strukturen entstaht hier Gravens un Horsten.

De MORs fallt na de Sieten hen bannig flach af, in’t middlere Rebeet is de Eerdköst tomeist op lange Strecken afsackt, wat as Zentralgraven betekent warrt. An dissen middleren Spleet in’t Kammrebeet vun de Rüchens kammt grote Mengden vun hitte basaltische Lava an de Böverflach, de to’n Utbreden vun den Seebodden bidrägen doot. De Kammlien vun de MORs is in eneklte Afsneden ünnerdeelt, wobi de Segmenten sietlich gegenenanner verschaven sünd.

En sünner’t Phänomen, dat an de Middelozeaanschen Rüchen vörkummt, sünd de so nöömten Swarten Smökers. Dat sünd hydrothermale Sloten, ut de hitt Water rutkummt, dat mit Mineralien sättigt is. Üm de Swarten Smökers rüm kann dat dorüm to’n Aflagern vun Ierzen kamen.

Gravens in’n Kontinent

Een Siet vun den Gravenbrook bi Þingvellir op Iesland

Lange Gravens gifft dat aver nich blots an de middelozeaanschen Rüchen, man ok in de Eerddeelen sülvst. Dat bekanntste Bispeel för so en tektoonschen Graven is de Oostafrikaansche Graven. Disse Gravens warrt as Gravenbröök oder Rifts betekent un stellt de eerste Phaas vun’t Ozeanbilln dor. Ok disse Riftzonen sünd faken mit Vulkanismus verbunnen. Tyypsch ist dorför, dat de kontinentale Eerdköst ümto opwölvt is. Dat hett dormit to doon, dat de Köst opbreken deit und dorbi de Spannung in de Köst entlast warrt. Dordör warrt de Grundbargens an de Sieten vun den Graven anböhrt (Riftflankenbargens). In’n Fall vun Oostafrika kummt dorot, dat de dörsnittliche Hööch vun dat Land teemlich groot is. De Wetenschop vermoodt dorüm, dat ünner Oostafrika villicht mol en Mantelplume seten hett, de övermatig hitt is un dormit de Lithosphäär ophitt hett un op disse Wies för’t Opwölven sorgt hett.

De Vörgang vun so en Gravenbrook is tomeist dormit verbunnen, dat sik Reten un Spleten in de Eer billt. Typpsch för Gravenrebeden is dorüm ok en grote Tall vun Eerdbeven un dat Vörkamen vun Vulkanismus. Mit de Tiet warrt de Graven jümmer breder. Wenn de Graven wiet noch is, billt sik dorin toeerst langtogene Seen un denn Seebeckens, wenn Togang to de apene See besteiht. So passeert dat jüst bi dat Rode Meer. Geiht de Vörgang wieter. dat de Lithosphäär wieder ut’neen driften deit, denn billt sik en ne’en Ozean.

Destruktive oder konvergeren Platengrenzen

Bewegt sik twee Platen op’nanner to, warrt dat as Konvergenz betekent, un de beiden Platen stööt tosamen. Dorbi künnt twee Saken passeeren: Dat eerste is en Överschuven, bi de de dichtere Plaat ünner de weniger dichte Plaat schaven warrt, wat bi de Subdukschoon de Fall is. De subduzeerte Plaat warrt dorbi wedder torüch in den hitten Eerdmantel schaven un smölt wedder op. Dat annere is en Kollision, bi de een oder beide Platen in’t Grenzrebeet opfold warrt. Man kann verschedene Typen ünnerscheden:

Kordilleren- oder Andentyyp

En klass’schen Tyyp vun Kedenbargens is in Subdukschoonszonen antofinnen, woneem ozeaansche Lithosphäär ünner kontinentale Lithosphäär schaven warrt. De Naam kummt vun de Anden an de Westküst vun Süüdamerika. Dör de gresigen Kräft an de Subdukschoonszoon warrt hier Steenblöck hoochböhrt un in tektoonsche Deken över’nanner schaven un fold. Deeper in so en Zoon kummt dat dör den högere Drück un Temperaturen ok to Regional-Metamorphoos un Opsmölten (Anatexis).

Subdukschoon vun dichte ozeaansche Lithosphäär ünner en Kontinent

Bi’t Tosamenstöten vun en ozeeanschen mit en kontinentalen Plaat kummt dat aver nich blots to’n Opfolden vun Bargens, man ok to’n Utbilln vun en Deepseerönn un en vulkaanschen Bagen. De ozeeansche Plaat hett in ehr Stenen Fluiden (vör allen Water) bunnen, de mit subduzeert warrt. Ünner de Druck- un Temperaturbedingen binnen de Eer wannelt sik de Stenen üm, wobi dat Water afgeven warrt un in den Mantel doröver geiht. Water hett aver den Effekt, dat de Smölttemperatur vun de Mantelstenen rünner sett warrt, so dat sik Deelsmölt billt. Disse Smölt is toeerst basaltisch un stiggt dör de kontinentale Lithosphäär na baven. Dorbi mischt sik de Smölt mit Andeelen ut de granitischen Eerköst, wobi denn taagfletige andesitische bit rhyolithische Magmen tostannen kamt. Dat Magma stiggt wieter op bit an de Böverflach un spiest dor den deelwies hoochexplosiven Vulkanismus.

Mitünner warrt bi en Ozean-Kontinent-Konvergenz aver ok en Deel vun de ozeaanschen Köst afscheert. Lütte Deelen vun de Seebodden-Sedimenten as ok dat basaltische Material vun de Köst (Ophiolithen) blieft denn an de Böverflach torüch un gegen de Kant vun de kontinentale Köst drückt. Tosamen mit Stenen vun’n Kontinentalrand warrt se verformt, fold un in den Bargengördel inbröcht. Se warrt dormit Deel vun de kontinentalen Köst.

Vulkaansche Eilandbagens

Kollisionstyyp: De Drift vun de Indischen Plaat na Noorden

Wenn in en Kollisionszoon beide Platen ozeaansch sünd, warrt normalerwies de öllere dorvun subduzeert, vunwegen dat de al duller utköhlt is. Dat Material tütt sik tosamen und de Dicht is dorüm grötter. Ozeaansch-ozeaansche Subdukschoon gifft dat veel in’n Pazifik un an de Oostküst vun Asien, as to’n Bispeel an’n Marianengraven oder an’n Tongagraven. Ok hier kummt dat to starken Vulkanismus, de sik an de Böverflach as so nöömten Inselbagen wiest. Dat disse Vulkankeden krumm sünd, liggt an dat geometrische Verhollen vun en Kugelböverflach bi’t Afknicken vun en Deel vun de Plaat. Bispelen vun Eiland- oder Inselbagens sünd de Alëuten, de Kurilen oder de Eilannen vun Japan. Disse Keden vun Eilannen sünd tomeist vulkaansch entstahn. Twüschen den Inselbagen un kontinentale Landmasse dorachter künnt sik so nöömte „Back-arc Basins“ entwickeln.

Kollisionstyyp

Wenn de ozeaansche Lithosphäär twüschen twee Eerddeelen vullstännig subduzeert worrn is, kann dat passeeren, dat nu de kontinentalen Blöck openanner drapt. Dorbi kummt dat to’n Kollisionstyyp, bi den bannig hoge Barglannen opfold warrn künnt. Dat bekanntste Bispeel för en Kontinent-Kontinent-Kollision is dat Opdrapen vun de Indischen Plaat op de Eurasischen Plaat, bi dat dat Himalaya-Massiv entstahn is. Ophiolith-Zonen, de den Vörgang överduert wiest dorbi de Laag vun de ehmoligen Ozeanen twüschen de Kontinentalplaten (Geosutur). Anteken för Kollisionen mit lüttere Mikroeerddeelen un mit Inselbagens (Terranen) gifft dat ok an de Westküst vun Noordamerika, woneem sik oolt Material as ne’e Köst ansett hett.

Wenn de Platen schraag op’nanner toloopt, kann dat Bild teemlich kumplizeert warrn, as dat in Italien an dat Apenninhalfeiland to sehn is. Bi disse Oort vun Kollisionen warrt nicht blots Material subduzeert un opfold, man de Blöck künnt ok gegen’nanner roteert warrn.

Konservative Platengrenzen oder Transformstören

San-Andreas-Stören in Kalifornien

De Gravensystemen vun de middelozeaanschen Rüchen warrt jümmer wedder dör Stören dweer to jemehrn Verloop dörsneden. An disse Steden sünd de Rüchen gegen’anner na de Siet verschaven, Dat passeert an de so nöömten Transformstören. An disse Stören warrt keen ne’e ozeaansche Köst billt un ok keen tonichten makt. Liekers boet sik hier teḱtoonsche Spannungen op, wenn de Blöck sik verkanten doot. Dorüm sünd ok disse konservativen Platengrenzen seismisch aktiv.

Transformstören gifft dat ok in de kontinentalen Lithosphäär. Se künnt mitünner bannig lang wesen un tellt ok to de Rebeden, woneem dat faken starke Eerdbeven gifft. Dat bekanntste Bispeel för en Stöörzoon, woneem twee Platen sietlich an’nanner vörbi glippt, is de San-Andreas-Stören in’t US-amerikaansche Kalifornien. En annere Transformstören, woneem de Eer sünners faken beevt, is de Noordanatoolsche Stören in de Törkie.

Hotspots

De Eilannenkeed vun Hawaii

Hotspots stellt en sünnere Form vun Vulkanismus dor, de jemehr Oorsaak nix mit de Lithosphärenplaten to doon hebbt un de ok nich an de Platengrenzen bunnen sünd. Bekannte Bispelen för Hotspot-Vulkanismus sünd de Hawaiʻi-Eilannen, Iesland oder ok de Eifel in Düütschland. De basaltische Lava vun de Hotspots wiets en annere Tosamensetten op, as de Basalt vun de normalen ozeaanschen Eerdköst, wat andüden deit, dat disse Lava nich an’n middelozeaanschen Rüch entsteiht, man vun deeper ut de Eer in den Mantelplume opstiggt.

Ofschoonst Hotspots nix mit de Platentektonik an sik to doon hebbt, geevt se liekers Anteken för de Kontinentaldrift. So hett de Vulkanismus vun den Hawaiʻi-Hotspot en lange Keed vun Eilannen an’n Seebodden torüchlaten, de sik över mehrere hunnert Kilometer dör den Noordpazifik verfolgen lett. Dat lett sik so verkloren, dat de ozeaansche Lithosphäär över den oortsfasten Mantelplume wegglippt un sik dat Magma jümmer wedder en ne’en Weg dör de Plaat söcht. So kummt dat to en Anorden vun en Vulkansloot na’n annern.

Andrief vun de Platentektonik un apene Fragen

Dat dat de Kontinentaldrift wohrhaftig gifft, doröver gifft dat ünner de Eerdwetenschopplers vundaag kuum noch Twievel. Liekers sünd de Kräft de binnen de Eer wirken doot und den Andrief fört Bewegen vun de Platen dorstellt, ok hüüt noch nich veel beter verstahn as to de Tiet vun Alfred Wegener. De beiden Theorien, de nu wieter beschreven warrt, gellen lange Tiet as Gegensätz, de nich mit’nanner to vereenen weern. Ut hüütige Sicht warrt se aver jümmer mehr so sehen, dat se in’nanner griepen doot.

Konvekschoonsströöm

Strööm vun’t Material in’n Eerdmantel

Wiet verbreedt is vundaag de Ansicht, dat binnen de Eer stännige Konvekschoonsströöm afloopt, de sik ut de Warms in’n bannig hitten Eerdkarn afleiden doot. De Eerdmantel warrt dorbi vun ünnen ophitt, wat to en lüttere Dicht vun dat Material in’n Vergliek to dat Material ümto föhrt. Dordör stiggt dat warme Material na baven. De Warmsenergie dorför stammt na moderne Modellrekens noch ut de Tiet, as de Eer dör Akkretschoon entstahn is, De Himmelskörpers de dormols tosamenstött sünd, hebbt jemehr Bewegungsenergie dormols as Warmsenergie freesett. En wieteren Deel stammt vun den Verfall vun radioaktive Elementen, de aver en eher lütten Bidrag geevt. Un opletzt gifft dat ok noch de Rievenergie dör de Tidenwirkung dör den Maand, de aver ok woll keen so groten Bidrag maakt. En Probleem is dorbi man, dat de Konvekschoon in’n Eerdmantel teemlich kumplex is un sik nich mit Beobachtungen in’t Labor verkloren laat: wenn een dor tage Fletigkeiten ophitten deit, billt sik hooch sturktureerte symmetrische Formen ut, wat nich to de wohren Platenbewegungen vun de Eer passt.

En sünnere Theorie in dissen Tosamenhang geiht vun twee Konvekschoonszellen ut, de sik gegenöverleegt. Een vun disse Zellen leeg dorna vundaag ünner Afrika, wat verkloren de, dat üm Afrika rüm keen Subdukschoonszonen to finnen sünd, dorför aver vele Brookzonen. De annere Konvekschoonszell leeg denn op de annern Siet vun’n Globus, ünner de Pazifischen Plaat, de rundüm subduzeert warrt un dormit an Grött afnimmt. Bito bargt de Pazifische Plaat keen kontinentale Lithosphäär un kann dorüm as de Rest vun den Oorozean Panthalassa ansehn warrn, de inst den Superkontinent Pangaea umslaten hett. Wenn sik in de Tokumst de helen Eerddeelen wedder to en ne’en Superkontinent tosamensluut, dreiht sik de Bewegungssinn üm (Wilson-Zyklus). Disse ne’e Superkontinent warrt denn ok inst wedder ut’neenbreken un den ne’en Superozean, de sik ut Atlantik, Indischen un Arktischen Ozean billt, sluten.

Aktive Lithosphärenplaten

Annere Forschers meent, dat de Platen nich eenfach passiv op den Eerdmantel leegt. To’n Bispeel warrt de ozeaanschen Platen mit de Tiet dör dat Afköhlen jümmer dicker un dichter, wenn se sik vun’n middelozeaanschen Rüch wegbewegt. De Dicht kann dorbi sogor grötter warrn as de vun den Eerdmantel dorünner. Ut den Grund warrt de ozeaansche Plaat ok dör ehr egen Gewicht in den Mantel togen, wenn dat to en Kollision kamen is. Dat kann in’n Extremfall bit rünner in den deepen ünneren Mantel gahn. De Kraft, de dorbi wirkt, tütt an de Plaat (engelsch: slab pull). De Effekt vun den negativen Opdrief warrt bi den Vörgang noch duller, vunwegen dat dat Steenmaterial ünner de Druck- un Temperaturbedingen in tonehmen Deep in dichtere Stenen ümwannelt warrt. To’n Bispeel warrt de Basalt ot de ozeaanschen Köst binnen de Eer in Eklogit ümwannelt.

En wietere Kraft, de de Lithosphäär andrieven deit aver ruchweg üm den Fakter 10 lütter is, wirkt an de annern Siet vun de Plaat, also an de middelozeaanschen Rüchen. As sik de ne’e Eerdköst un Lithosphäär an’n Rüch opwölven deit, kummt dat hier dör dat Gewicht to en Hangafdriefskraft, de de Plaat wegdrückt (ridge push). Natürlich wirkt wieter ok en Kraft op de Plaat, de an en Subdukschoonszoon nich afduken deit. Wo groot de Snelligkeit opletzt is, mit de sik en Plaat bewegt, hangt opletzt aver ok vun de Grött vun de Gegenkräft af.

Platentektonik op annere Himmelskörpers

Mööglich Anteken vun fröhere Tektonik: en Gravenstruktur op’n Mars

De Saturnmaand Enceladus wiest en grote Tall vun lange Bröök un Gravens op

Na den hüütigen Stand vun de Forschung gifft dat blots op de Eer den Mechanismus vun de Platentektonik. De groten Maanden un ok de Merkur sünd to lütt für de Platentektonik, vunwegen dat de Lithosphäär hier in Vergliek to den Dörmeter to dick is, üm sik in Form vun Platen to bewegen. Anteken för en Platentektonik gifft dat op den Jupitermaand Ganymed, dor schient de Bewegung aver al to Enn to wesen. Worüm dat bi de Venus, de meist gliek groot as de Eer is, keen Platentektonik gifft, is swoor to verstahn. Dat mag aver wesen, dat Water hier en grote Rull tokummt. Free Water kummt neemlich blots op de Eer vör un schient bit rünner op de Gröttenskala vun’t Kristallgidder as en Oort „Smeermiddel“ to wirken. As baven beschreven, sett Water bito ok den Smöltpunkt vun Stenen rünner. Op de Eer sünd dat jeed Johr Milliarden Tünnen vun Water, de mit in den Eerdmantel subduzeert warrt. Op de Venus gifft dat tomindest vundaag keen free Water mehr.

De Mars stellt so’n Oort Twüschenstoop dor. Water oder Ies gifft dat op’n Mars, un dat sütt ok so ut, as wenn tomindst en Ansatz vun Platentektonik to sehn is. Resenhafte Schildvulkanen un Gravensystemen, de üm den halven Planeten loopt, seht so’n beten ut as de Riftzonen op de Eer. Op de annern Siet fehlt klore Anteken dorför, dat ok wedder Material subduzeert warrt. Wohrschienlich hett de binnere Entwickeln vun Warms un de Konvekschoon op den teemlich lütten Planet nich utreckt, üm de Platentektonik in Gang to setten. De Vörgang schient al in en fröh Stadium wedder to’n Stillstand kamen to wesen.

Över annere Himmelskörpers is to wenig bekannt, as dat een dor wat vun Platentektonik weet. Utsluten kann een dat aver nich. Mööglich weer en grootflachige waagrechte Köstverschuven to’n Bispeel op de Maanden Europa un Enceladus. Europa is meist so groot as de Maand vun de Eer un bargt en ruchweg 100 km dicken Iespanzer över en felsigen Maandkörper. De ünnere Deel vun den Iespanzer künn villicht opsmölt wesen, so dat de mööglicherwies jüst so as Packies op’n Ozean swemmt. Enceladus is blots 500 km groot, warrt aver wohrschienlich dör Tidenkräft ophitt. Fletig Water oder week Ies künnin beide Fäll an swacke Zonen opstiegen un dat harde Ies vun de Köst na Siet schuven. Dat bedüüt aver, dat an annere Steed Köst wedder afduken müss. De Böverflach vun de beiden Maanden is geoloogsch aktiv, aver tomindst mol aktiv wesen. Bi den Maand Io dorgegen is de Vulkanimus so stark utprägt, dat bestännige Rebeden vun de Köst in de Form vun Platen gor nich eerst tostannen kamen sünd.

Literatur

• Wolfgang Frisch, Martin Meschede: Plattentektonik. 2. Oplaag. Primus-Verlag, Darmstadt 2007, ISBN 3-89678-525-7.
• Ozeane und Kontinente, ihre Herkunft, ihre Geschichte und Struktur. Spektrum-der-Wissenschaft-Verlagsgesellschaft, Heidelbarg 1985, ISBN 3-922508-24-3.
• Hans Pichler: Vulkanismus. Naturgewalt, Klimafaktor und kosmische Formkraft. Spektrum-der-Wissenschaft-Verlagsgesellschaft, Heidelbarg 1985, ISBN 3-922508-32-4.
• H. Miller: Abriß der Plattentektonik. Enke, Stuttgart 1992, ISBN 3-432-99731-0.
• Alfred Wegener: Die Entstehung der Kontinente. In: Geologische Rundschau - Zeitschrift für allgemeine Geologie. 3, Nr. 4, 1912, ISSN: 0016-7835, S. 276–292 (DOI: 10.1007/BF02202896).
• Rainer Kind, Xiaohui Yuan: Kollidierende Kontinente. In: Physik in unserer Zeit. 34, Nr. 5, 2003, ISSN: 0031-9252, S. 213–217 (DOI: 10.1002/piuz.200301021).
• Dennis McCarthy: Geophysical explanation for the disparity in spreading rates between the Northern and Southern hemispheres. In: Journal of Geophysical Research. Vol. 112, 2007, S. B03410 (DOI: 10.1029/2006JB004535).

Kiek ok

• Bathymetrie
• Kraton
• Edge-Driven Convection

Weblenken

Platentektonik. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Mineralienatlas:Tektonik En Reis dör de Aflööp in un op de Eer
• Alfred Wegener: Die Entstehung der Kontinente und Ozeane Veerte Oplaag vun 1929 (hoochdüütsch)
• Platentektonik Lehreenheit op webgeo.de (hoochdüütsch)
• This Dynamic Earth: The Story of Plate Tectonics Von W. Jacquelyne Kious, Robert I. Tilling (USGS)
• Interaktive Koort vun de Eer (Smithsonian Institution, engelsch)
• Animatschoon to de Platentektonik (GIF, engelsch)
• PALEOMAP Project mit Korten un Animatschonen to de Platentektonik (engelsch)
• Schuven vun de Landmassen in de Tokunft