Iesland
Iesland (vgl. pldt. Ies, up isl. ís) is mit um un bi 103.000 km² (Land: 100.250 km², Water 2.750 km², mit Fischereezoon 758.000 km²) - na dat Vereenigte Königriek - de tweet gröttste Inselstaat in Europa. Dat grote Eiland liggt in'n Noordatlantik, man just süüdlich vun' Polarkrink. Dor hannelt sik dat um de Eer ehre gröttste Vulkaninsel bi. Iesland is en vun de Staten, de de NATO grünnt hefft.
| |||||
| Wahlspröök: keen Motto | |||||
| Natschonalhymne: Lofsöngur | |||||
| |||||
| Hööftstadt | Reykjavik 52° 22′ N, 4° 54′ E | ||||
| Gröttste Stadt | Reykjavik | ||||
| Amtsspraak | Ieslannsche Spraak | ||||
| Regeren Präsident |
Parlamentaarsche Republiek Guðni Th. Jóhannesson | ||||
| ' |
1. Dezember 1918 | ||||
| Grött • Allens • Water (%) |
103.125 km² % | ||||
| Inwahnertall • 2010 afschätzt • Inwahnerdicht |
318.236 (1. Dezember 2010) 3,1/km² | ||||
| Geldsoort | Ieslannsche Kroon ([[ISO 4217|]])
| ||||
| BBP | 20.003 Mio. US$ (93.) $ () 63.830 US$ (7.) $ je Kopp | ||||
| Tietzoon | UTC (UTC) | ||||
| Internet-TLD | .is | ||||
| ISO 3166 | IS | ||||
| Vörwahl | +354
| ||||
 | |||||
Geographie
ännern
Geologie
ännernIesland liggt up den Middelatlant’schen Ruggen. Dat heet, dat dat Eiland up de Noordamerikaansche un ok up de Euraas’sche Plate liggen deit. De Grenzen vun düsse Platen treckt sik vun Süüdwest na Noordosten dwarsweg over de Insel hen. Elk Johr drievt de Platen um un bi 2 cm ut'neen. Man unner dat Eiland liggt en so nömmte Plume, dor hannelt sik dat um de Iesland-Plume bi. Dör Vulkanismus sorgt düsse Plume dor for, dat jummerlos smolten Steene ut dat Binnerste vun de Eer naschaven weert. Vundeswegen brickt dat Eiland nich ut'nanner. De aktiven Vulkane in Iesland sünd in um un bi 30 Vulkansysteme insorteert. In de Iestieden weer Iesland meist heel un deel unner Gletschers verswunnen, man na en Warmtetied is se denn meist ganz free wurrn vun Gletschers. Vor um un bi 1000 Johre gung dat denn los, un dat is wedder kuller wurrn. Hüdigensdags liggt wedder 11,1 % vun dat Land unner Gletschers. Europa sien Gletscher mit de grottste Iesmass is de Vatnajökull. Sien Ieshoot is bit to 1.000 m dick.
Landschop
ännernDe Landschop in Iesland is de Vulkanismus an to sehn. Up de annere Siet gifft dat unbannig veel Water. Dat gifft en ganzen Barg Ströme, Beken, Waterfäll un Meere. De Dettifoss is de Waterfäll mit de hööchste Energie in Europa, wenn een dat Watervolumen in’e Sekunn; x Fallhööchde meten deit. Dat Ieslannsche Hoochland in de Midden vun dat Eiland is en Periglazial-Wööst. Dor wahnt meist numms in.
De Küst is bi 4.970 km lang. In de Gemarken vun de Förden is se duchtig upklöövt. Iesland is man dünn besiedelt; Up 408 km² gifft dat in’n Döörsnitt twee bit veer Hüser. De hööchste Barg up de Insel is de Hvannadalshnúkur mit 2110 m.
Klima
ännern
Up Iesland regeert Seeklima. Dat is kull, man de Süüdküst warrt raakt vun den tähmlich warmen Irmingerstroom ( 5 °C), wat en Twieg vun den Golfstroom is. An de Noordoost- un Süüdwestküst gifft dat den kolen Gröönlandstroom. Neddersläge gifft dat bit to 2.000 mm in’t Johr in dat Siedland in’n Süden un bit hen to 4.000 mm up den Vatnajökull. An’n minnsten Nedderslag gifft dat up de hogen Siedlänner in’n Norden vun Iesland (unner 600 mm).[1]
Vunwegen den warmen Golfstroom is dat Klima wat weeker, as annerwegens up düsse Breede. In’n Winter is dat tähmlich warm un in’n Summer ehrder kull. In’n de lesten Johrteinte hett de Globale Klimawannel dor to föhrt, dat de Temperaturen in’n Döörsnitt en beten na boven kladdert sünd. Dat kann een glieks sehn an dat Torüchlopen vun enkelte Gletschertungen bit hen to dat vullstännige Afsmelten vun lüttjere Geltschers (t.B. de Ok-Gletscher, de hüdigendags verswunnen is). An’n warmsten is dat in Iesland in de Tied vun Midden Juni bit to’n Enne August/Midden September. De Temperaturen liggt twuschen 0 un 3 °C in’n Winter un twuschen 12 un 15 °C in’n Summer. Binnen in dat Land kann dat avers ok veel kuller ween. Up de annere Siet gifft dat in sunnerliche Lagen ok veel högere Temperaturen (over 20 °C noch bit in’n September). Vunwegen den Golfstroom is Snee in’n Süden vun dat Eiland man raar.
An’n dröögsten is dat in Iesland in de eersten Summermaande. Man dor verscheelt sik de Öörd bannig. An un for sik is dat in’n Norden wat dröger, vunwegen dat de Wulken ut’n Süden sik over den Vatnajökull-Gletscher mit siene 8.100 km² ut regent. Vundeswegen gifft dat in’n Norden, unner annern an dat Myvatn-Meer ok mehr Sunn as annerwegens in dat Land. Bi Nordenwind is dat just annersrum: Denn regent sik de Wulken in’n Norden af un in’n Süden is dat dröge un de Sunne schient.
Tiedzoon
ännernDe amtliche Tied in Iesland is UTC, also de Greenwich-Tied, ofschoonst dat vunwegen de Geografie an un for sik UTC-2 oder UTC-1 ween möss, vgl. Tiedzonen. Vundeswegen is in’n Summer in’n Norden vun Iesland en „unechte Middenachtsunne“ to sehn, vunwegen dat de Sunne na Middenacht unnergeiht. En echte Middenachtsunne gifft dat man blot up dat lüttje Eiland Grimsey, vunwegen dat dat akraat up 66° 30′ nöördliche Breede (nöördlichen Polarkrink) liggt. In Iesland gifft dat keen Summertied.
Deerter un Planten
ännernVergleken mit Middel- un Süüdeuropa gifft dat in Iesland man wenig Orden vun Deerter un Planten. Dat kummt vun dat arktische Klima.
Fauna
ännernDat gifft nich sunnerlich veel Orden in Island sien Deerterriek. Ehr, dat sik dor Minschen ansiedelt harrn, leven up dat Eiland blot man Vagels, Fische, Insekten, Robben, Polarvöss un hen un wenn mol en Iesboor, de tofällig up’n Iesklanner vun Gröönland ut dorhen dreven weer. Mit de Minsschen sünd de Huusdeerter kamen, sunnerlich Schaape un Peer, man ok Müse un Rotten. De sund up de Scheepe mitreist. Anners, as bi de annern Deerterklassen gifft dat unbannig veel Vagelorden. Binnen in’t Land leevt unner annern Rooddrossel, Kortsnavelgoos un Sneehohn. An de Küst gifft dat grote Massen vun Seevagels.
Landsöögdeerter up Island
ännern
De Polarvoss hett al up Island leevt, as dat dor noch keen Minschen geev. De Amerikaansche Nerz is ut Pelztuchtfarmen utbüxt un bringt de Vagelwelt in Gefohr. An de Küst leevt Seehunnen. Müse un Rotten sünd mit de Scheepe up dat Eiland kamen. All Nutzdeerter up dat Eiland sünd vun de noordschen Siedlers bi de Landnahme mitbrocht wurrn, dormank ok de Schaape. Hüdigendags dröövt se den korten Summer lang buten rumlopen in afgrenzte Bueree-Bezirke. Dor dreegt se en düütliche Kennung bi. Wenn se avers over de Rickels un Tüün oder de natürlichen Grenzen, wo düsse Bezirke mit afspeert sünd (Ströme, Wösten, Barge) overweg kladdert un utneiht, denn weert se foorts dootmaakt, dormit sik keen Süken utbreden könnt. In’n Harvst weert de Deerter bi den so nömmten Réttir wedder infungen. For dat Holen vun Schaape gifft dat en Quote, dor schall mit afwennt weern, dat Fennen un Weiden ganz affreten weert.
Fröher mol hett dat up Iesland Barkenhölter geven, man de sünd all afneiht wurrn. Up dat Land is denn extensive Weideweertschop bedreven wurrn. So hett de Landschop vun Iesland ehr Gesicht verännert, man dor hett ok dat Klima sien Deel to bidragen. Dat hett sik bannig ännert.
1771 sund 13 Rendeerter ut Norwegen in dat Land brocht wurrn. De schollen sik vermehren un schollen denn jaagt un anners noch bruukt weern. Hüdigendags leevt um un bi 3.000 Rendeerter in dat ööstliche Hoochland vun Iesland. Man wat de Weertschop angeiht, hefft se nie nich en sunnerliche Rull speelt.
To’n Anfang vun dat 20. Johrhunnert hefft se ok versocht, den Moschusossen an to siedeln, man sunnerlich veel is dor nich bi rutkamen.
In Iesland is dat Ieslandpeerd tohuse. Dat is een vun blot man en poor Peerraassen, de tölten könnt. Dat is en langsome bit fixe Gangaart ohne Sprungphaas, wo dat Peerd also jummers een Been up’n Grund bi hett un heel seker löppt. For den Rieder is de Tölt bannig kommodig un for sien Ruggen is de ok goot. En foffte Gangaart is de Passgang, ok Pass oder Rennpass nömmt. Ieslandpeer dröövt, as all annere lebennigen Bruukdeerter, utföhrt, man nich wedder rinbrocht weern na dat Land. So schall afwennt weern, dat Süken in dat Land kaamt un dat de Raass dör’nanner mengelt warrt mit annere Peerraassen ut annere Länner.
Vagels
ännern
Iesland is bekannt for de veelen Vagels, de dat up dat Eiland gifft, sunnerlich de veelen Vagelfelsen treckt de Vagelkiekers ut alle Welt an. An’n bekanntsten mank de Vagels is de Seepapagooy. An de Vagelfelsen sünd unner annern Seekuten, Dicksnavelseekuten, Iesstormvagels, Grylteisten, Pietermannen un Jan vun Genten to sehn. Binnen in’t Land finnt een de Goldtüte, dat Odinshöhnken, dat Thorshöhnken, un ok de Steerndüker is an de Gletscherseen to finnen. Up de Sanders gifft dat faken grote Schietjagers (Skuas) un Kieren. Fudderhen gifft dat noch allerhand Singswöne un Dwargswöne. Iesland is de eenzigst Platz in Europa, wo de Trumpetenspelerswaan bröden deit, de anners in Noordamerika tohuse is.
An den Myvatn-See gifft dat unbannig veel Orden vun Watervagels, as de Barganten un Spatelanten. Ok allerhand Arden vun Griepvagels leevt up Iesland, as de Gerfalk un de Wannerfalk.
De See un Binnenwaters
ännernIn de See um Iesland to gifft dat massig Fische. Dat kummt dor vun, dat de warme Irmingerstroom un de kole Oostgröönlandstroom vor de Küst tohopen dreept. Dat gifft ok man wenig Giftstoffe in’t Water. Planten wasst bi to en Deepte vun 40 m un in de ieslannschen Waters leevt man bi 270 Fischorden.
In de See um Iesland rum finnt sik allerhand Waalfischoorden, dormank de Pottwaal (Physeter macrocephalus), de Finnwaal (Balaenoptera physalus) un de Puckelwaal (Megaptera novaeangliae). Dat is just tellt wurrn, dat um Iesland rum bi 50.000 Dwargwale un 17.000 Finnwale leevt. Alltohopen sünd dat bi 230.000 Wale.
In dat Johr 2003 hett Iesland wedder mit’n Waalfang anfungen. Vordem weer dat Land bi 20 Johre lang dwungen wurrn, dor de Fingers vun to laten. Nu sünd se nich bange ween vor internatschonale Proteste un hefft sik vornahmen, in dree Johre bit to 250 Dwargwale un bi 40 Finnwale to fangen. Dat so henstellt wurrn, dat dat ut wetenschoppliche Grünnen ween scholl. In Iesland warrt dor over snackt, vunwegen dat de Unnernehmers, de Waalkieker-Törns anbeden doot, bange sünd, nu kemen keen Besökers mehr. Man bither to is dat nich indrapen. De meisten Inwahners vun Iesland staht fründlich gegen den Waalfang over, ok wenn se nich mehr so na Waalfleesch fragen doot, as fröher mol.
2006 hett dat Land denn beslaten, ok den kommerziellen Waalfang wedder to to laten. Twaars hett dat in de ganze Welt Protest geven, man nu dröffen 30 Dwargwale un 9 Finnwale vor de Küst dootschaten weern. An’n 22. Oktober 2006 weer dat so wiet un de eerste dode Finnwaal is an Land sleept wurrn. Ieslannsch Waalfleesch warrt sunnerlich na Japan hen verkofft.
In de ieslannschen Binnenwaters, in’n Seen un Ströme gifft dat nich so veel Fischorden, as vor de Küst. Dor leevt man Aal, Forellen, Lachs, Stekelstangen un Saiblinge, also meist blot man Salmonidae.
Flora
ännern
In Iesland siene Flora gifft dat en Reeg vun Planten, de anners nargens vörkaamt. Sunnerlich faken sünd allerhand Flechten un Moss to finnen, de in ganz verscheden Farven wasst.
Vor de Iestieden geev dat ok up Iesland allerhand Planten ut de matigen un subtroopschen Zonen, man achterna weern de meisten Orden verswunnen, dormank ok de Mammutböme un de Löönböme. De annern Plantenorden sünd an dat ruge Klima anpasst. So gifft dat unbannig veel Orden vun Steenbrekerplanten un ok allerhand Unnerorden vun dat Liemkruut (Silene). Dormank is dat Gewöhnliche Liemkruut as een vun de eersten Plantenarden, de sik up Lavafeller ansiedeln doot. Vundeswegen wasst dat veel in dat Ieslannsche Hoochland. Wiethen to finnen sünd an de Övers vun Beeken un Seen ok Schirmblötenplanten, dormank ok de Grote Engelwuddel, de to de Engelwuddeln tohören deit, un wo Tee vun maakt warrt. Up de Wischen bi’n Hoff bleiht veel Hunnenblomen un in de Barge gifft dat de Gewöhnliche Alpenrose. Bi de Lupinen, de in’n Junimaand in grote Masse bleiht, hannelt sik dat meist um de Alaska-Lupine, de eerst na den Tweeten Weltkrieg up dat Eiland inföhrt wurrn is. Mit ehr dicht Wuddelwarks hoolt se den Bodden tohopen, de nich veel Klei hett un vundeswegen slank vun’n Wind wegweiht warrt. So maakt de Planten wat gegen de Boddenerosion un bringt ok Stickstoff in’e Eer. Dormit de Eer nich wegweiht warrt, is ok veel Düüngras utseiht wurrn, sunnerlich Strandhaber.
For en Minschen ut Middeleuropa fallt up, dat meist keen Woold in Iesland to finnen is. In de Tied vun de Landnahm hett dat anners utsehn. Dormols stunnen Böme up bi 20 % vun dat Land. In de olen Krönken Islännerbook un Landnahmbook steiht sogor in, dat Land weer „…vun de Küst bit na de Barge hen“ vull ween mit Wolden. Besunners Barkenwolden hett dat geven. Dat weern avers nich use groten Barken, man Dwargbarken, as se hooch in’n Norden wassen doot. De meisten Böme sünd binnen korte Tied afneiht wurrn, as Fennen for dat Veeh her mössen un as Holt bruukt wurrn is for Füerholt un Holtköhlen. Later hefft de Schaape veel Spraten vun junge Böme affreten. So duer dat nich lang, un in de eersten Johrhunnerte na de Besiedlung weer dat ut mit de ieslannschen Wolden. Bloß mickerige Reste vun de olen Hölter gifft dat hüdigendags noch an en poor Stäen, de wiet af sünd, sunnerlich an den See Lagarfljót in Oostiesland, dorto den Vaglaskógur in’n Noordosten (süüdlich vun Akureyri) un in de Westfjorde. Dor wasst Barken, Vagelbeeren un Wullwicheln. Boholt möss jummers eerst ut Norwegen ranhoolt weern, oder allerhand Driefholt ut’e See is for Discher- un Timmerwarks bruukt wurrn.
Hüdigendags seht se in Iesland to, dat allerwegens in dat Land lüttje Böme paat’ weert. Sunnerlich in’n Norden un Osten, man ok an’n Skorradalsvatn oder in dat Urstroomdaal Þórsmörk in’n Süden sünd se dor ganz goot bi to Ranne kamen. Dat gröttste Holt ut ole Tied steiht an’n Lagarfljót in Oostiesland (ok tomeist Barkenböme).
Inwahners
ännernInwahnertahlen
ännernAnners as in annere Länner in’n Westen is de Inwahnertahl in Iesland bit 2008 jummers anstegen. An’n 9. Januar 2006 hefft to’n eersten Mol mehr as 300.000 Minschen up dat Eiland leevt. Vunwegen de Finanzkrise gung de Inwahnertahl vun 2008 af an en beten bargdal. For den 1. Dezember 2010 hett dat statistische Landesamt angeven, dat 318.236 Lüde in Iesland wahnen döen. In Prognosen warrt dor vun utgahn, dat schöllt bit 2020 bi 350.000 Lüde weern.
De Andeel vun Utlänners hett twuschen 1950 un 1990 in’n Döörsnitt bi 1,5 % legen. Bit 2003 is he wussen up 3,5 %. Mank de Utlänners maakden de Polen den gröttsten Deel ut (18,2 %), denn kemen Dänen (8,6 %), Philippinos (6 %) un Düütsche (5,4 %).
Gegen den Allgemeen-Trend, dat mehr Minschen in’t Land leevt, gifft dat in allerhand Regionen vun Iesland den Trend, dat de Lüde vun’n Lanne wegtreckt un sik in de gröttern Städer, besunners in Reykjavik, ansiedelt. Sunnerlich de Gemarken, de wat af liggen doot, as de Westfjorde, Snæfellsnes oder de Gemarken ganz in’n Noordosten verleert en groten Deel vun ehre Inwahners
Religion
ännernDe Staat grippt de evangeelsch-luthersche Ieslannsche Staatskark unner de Arms un schuult ehr dör Artikel 62 vun de Verfaten. 79,18 % vun de Inwahners höört to düsse Staatskarken to. Neven düsse Karken gifft dat noch allerhand Minnerheiten: allerhand evangeelsche Freekarken (mehr as 5 % all tohopen), Röömsch-kathoolsche Kark (3,05 %), Pingstkarken (0,66%), Ásatrú (0,44 %), Buddhismus (0,3%), Adventisten vun den Seventen Dag (0,24 %), Jehova siene Tügen (0,22 %), Muslime (0,19 %), Orthodoxe Karken (0,17 %) un Bahai (0,13 %). To gor keen Gloven rekent sik 3,5 % vun de Inwahners.[2]
Spraak
ännern
Spraakgeschicht un Spraakpurismus
ännernUp Iesland warrt de Ieslannsche Spraak snackt. De facto is Ieslannsch Amtsspraak, man upschreven steiht dat nargens. Ieslannsch hett sik ut de Ooldnoordsche Spraak utspunnen un is dor nich so wiet vun af, dat moderne Ieslänners nich de olen Texte ut dat Middeloller lesen könnt, wenn se sik en beten anstrengt. In de Utspraak hett sik Ieslannsch avers gegen dat Ooldnoordsche tämlich ännert.
De Ieslannsche Spraakpurismus sorgt dor for, dat Frömdwöör nich veel bruukt weert. Dor weert denn nee ieslannsche Wöör for utfunnen. So heet „Polizei“ nich Politi“, as in Norwegen un Däänmark oder „Polis“, as in Sweden, man „Lögregla“, wat andüden schall, dat sik de Polizei um dat Regeln vun de Gesette (iesl.: Lög) scheren deit.
Schrift un Grammatik
ännernIn’t Ieslannsche gifft dat noch en olen Bookstaven ut de ole Runenschrift, dat is dat Þ (utspraken as engl. „th“). Dree Bookstaven sünd ut dat Latiensche Alphabet nahmen un afännert wurrn: Ð, Æ un Ö. Wenn dat al in de Hoochdüütsche Spraak en Barg Regeln for Flexion un Syntax gifft, so finnt sik dor in’t Ieslannsche noch mehr vun. Dat liggt dor an, dat sik de Spraak in düsse Gegend, so wiet af vun den Rest vun Europa, mit de Johrhunnerte nich veel ännert hett.
Historie
ännern
De eersten Siedlers
ännernDe sweedsche Wikinger Gardar Svavarsson warrt allgemeen as de Mann ankeken, de Iesland „funnen“ hett. He is in dat Johr 870 in Húsavik in Noordiesland over Winter bleven un hett dat ganze Eiland kortweg sien egen Naam geven un dat Garðarsholmur (Gardarsholm) benömmt. Na de schriftlichen Borns is Iesland denn in dat 9. un 10. Johrhunnert vun Lüde besiedelt wurrn, de ut Norwegen un annere Länner ut Skandinavien herkamen weern. Dor weern denn noch Lüde bi ween, de de Siedlers ut Groot-Britannien mitsleept harrn. Genforschers hefft rutfunnen, dat sunnerlich bi de Froenslüde mank de eersten Siedlers allerhand Lüde bi weern, de to de Kelten tohören döen[3] Of dat al ehrder Siedlers up Iesland geven hett, dor hefft sik de Forschers over in’e Plünnen. Sachs hett dat Eremiten ut Irland al in dat 7. Johrhunnert geven, de bit hen na Iesland kamen sund un dor ok wahnt hefft. Up de Westmännereilannen sund unner en Lavaschicht ut dat 7. Johrhunnert de Grundmuern vun en typisch norweegschen Langhuus funnen wurrn.[4]
Iesland as sülvstännige Republiek
ännernDe ieslannsche Politik is to Anfang vun en Oligarchie bestimmt wurrn. Neven de freen Borgerslüde geev dat en grote Masse Slaven un Unfree. Grote Buern hefft mehr Macht in’e Hannen harrt, as annere un sünd as Hööftlinge uptreden. Se hefft dor den Titel vun en Goden bi harrt. Bi dat Althing sünd een Mol in’t Johr all Goden ut dat ganze Land tohopen kamen. Dor is dat Althing een vun de eersten Parlamente in Europa mit (na de Demokratie in Grekenland in de Antike un na den Senaat in Rom). Bloß dat Løgting up de Faröers is just so oold. Tohopen kamen is dat Althing in Thingvellir as Gesettgevende un Rechtsprekende Macht. An un for sik hett dor de Lögrétta dat Seggen bi harrt. Dat weer de Versammeln vun de Goden. Toeerst sünd dat 36, later 39 Mannslüde ween. As in Iesland vun 1056 af an ok Bischöpp beropen wurrn sünd, hören de dor ok mit to.
Bi ehr Diskereren un Verhanneln hefft de Goden jedereen twee Assistenten harrt, de jem to Siet stunnen. Se harrn dat ok dörchut nödig, dat free Mannslüde sik achter jem stellen un jem stöhnen döen. Man mutt dor avers bi bedenken, dat de grote Deel vun de Inwahners vun dat Land dormols unfree oder keen Mannsminsch weer.
De Goden hefft alltohopen bi 300 Johre dat Seggen in’t Land harrt, man tolest geev dat bannig Striet un Iesland stunn an Rand vun’n Borgerkrieg. Dor hett de beröhmte Dichtersminsch un Politiker Snorri Sturlusson, de tolest in Reykholt leven dö, en grote Rull bi speelt. In düsse Situatschoon hett de König vun Norwegen sik inmengelt un hett dat Land 1262 in’e Hand kregen. Vun dor af an is Iesland – bit 1918 – nich mehr sülvstännig ween.
Noch wieter na Westen
ännernFaken warrt vertellt, dat Erik de Rode in’t Johr 982 vun Iesland losseilt weer un denn Gröönland funnen harr. Man de eerste Seefohrer, de na Gröönland seilt is, weer in Würklichkeit Gunnbjörn Úlfsson. Dat duer nich lang, den folg em Snæbjörn Galti un slöög dor sien Winterlager up. Man Erik de Rode is um de Süüdspitz umto seilt is is na de Westküsten henkamen.
In dat Johr 1000 is Leifur Eiríksson in Noordamerika an de Noordspitz vun Neefundland an Land gahn un hett dor en Dorp grünnt, wat hüdigendags unner den Naam L’Anse aux Meadows bekannt is. Up Duer konnen sik de Noordlänners dor avers nich holen. As eersten Seefohrer weer Bjarni Herjúlfsson al en beten ehrder, as Leifur na Amerika kamen. He harr sik verbiestert, man as he de Küst vun Amerika seeg, dor gung he nich an Land, man dreih um un seil retour na Gröönland.
Middeloller bit Nutied
ännernIn datsülvige Johr 1000 hefft de Ieslänners dör dat Althing beslaten, den christlichen Gloven an to nehmen. 1262 kreeg Norwegen Iesland in’e Hand, man 1380 is Däänmark Baas wurrn in Norwegen. Dör de Union vun Kalmar 1397 weer dat afmaakt, dat Iesland mit Norwegen tohopen vun de Kroon vun Däänmark regeert weern schall.
1552 is up Befehl vun den König Krischan III. de Reformation up Iesland inföhrt un de kathoolsche Karken verbaden wurrn. Dor hett sik de dormolige Bischopp vun Hólar, Jon Arnasson, gegen up’e Achterbeen stellt, man he is grepen un henricht’ wurrn.
Lange Tied gung dat in Iesland nich mehr vörut, vunwegen dat allerhand Katastrophen over dat Land hengahn sünd. Dat Klima is kuller wurrn un jummers wedder bröken Vulkane ut un maakden dat unmööglich, Landweertschop to bedrieven. Bovenhen hefft eerst de Norwegers un later de Dänen, dat Land en Hannelsmonopol upleggt, so, dat dat keen freen Hannel geev un all Winnsten ut den Hannel na dat Butenland gungen. Bi den Freden vun Kiel 1814 full Norwegen an Sweden, man Iesland is bi Däänmark bleven. Bi de Dusendjohrfier vun de Landnahm 1874 is to’n eersten Mol en König vun Däänmark na Iesland reist. Dor hett he en nee Verfaten mitbrocht un de Ieslänners en Reeg vun Freeheiten, dormank Finanzautonomie, geven. 1904 hett Iesland Autonomie kregen (Hjemmestyre na dat Vorbild vun dat Home Rule in Irland).
Unafhängigkeit
ännernAn’n 1. Dezember 1918 is Iesland unafhängig wurrn. Man de däänsche König Krischan X. bleev Staatshööft, bit an’n 17. Juni 1944 de Republiek grünnt wurrn is. Vundeswegen dreegt Lüde, de to dat däänsche Königshuus tohören doot, en ieslannschen Vörnaam, wenn se vor den 17. Juni 1944 boren sünd. De hüdige Königin Margarethe II. hett den Vörnaam Þórhildur.
1911 is de Universität Iesland grünnt wurrn. 1915 is dat Stimmrecht for Froenslüde inföhrt wurrn, 1917 is de eerste Regeerung vun Iesland tostanne kamen. De Flagg vun Iesland is 1918 to’n eersten Mol uptagen wurrn. 1940 sünd Truppen ut Grootbritannien in Iesland lannt un hefft dor de Neutralität unner ehre Föte peddt. Dat gung dor um, en düütschen Angreep up dat Land unmööglich to maken. 1941 sünd US-Amerikaners dor to kamen un an de Briten ehre Stäe treden. Däänmark weer dortieds vun de Düütsche Wehrmacht besett un so is an’n 17. Juni 1944 de „Demokraatsche Republiek Iesland“ utropen wurrn. Vun 1946 af an höört Iesland to de Vereenten Natschonen to un 1949 weern se dor mit bi, as de NATO grünnt wurrn is.
Iesland un de EU
ännernSiet 1994 höört Iesland to den Europääschen Weertschopsruum (EWR) mit to. 2001 is dat Land to dat Schengener Afkamen bitreden. Wie dat mit en mööglichen Bitridd to de Europääsche Union steiht, dor hefft sik de Politikers in dat Land over in’e Plünnen. En Fraag is unner annern, wie dat in düssen Fall mit de Fischereerechte utsehn schall, de for dat Land so unbannig wichtig sünd.[5] Nadem vunwegen de Finanzkrise 2007/2008 de konservative Regeerung unner Geir Haarde Bott geven möss, hett de Ministerpräsidentsche Jóhanna Sigurðardóttir vun de Sozialdemokraten klaar maakt, se woll sik nu dorachter klemmen, dat Iesland in de EU rinkeem. Dat ieslannsche Parlament weer inverstahn un so is an’n 17. Juli 2009 en Andrag an de EU stellt wurrn, Iesland up to nehmen.[6] An’n 24. Februar 2010 hett de EU-Kommission sik dor for utspraken, mit Iesland scholl nu over en Bitridd verhannelt weern.[7] An 12. März 2015 hett Iesland aber offiziell sien in dat Johr 2009 stellt Andrag up Upnahm in de Europääsch Union weer torüchtrucken.
Weertschop
ännernBi de Finanzkrise 2007/2008 stünn Island miteens an den Afgrund vun en Staatsbankrott.
Städer
ännernBelege
ännern- ↑ J. Willhardt, Chr. Sadler: Island. Erlangen 2003, S. 37
- ↑ Stastistics Iceland; Stichtag: 18. Mai 2010
- ↑ In de Utstellen in dat Histoorsche Museum in Reykjavik warrt verklaart, bi de eersten Siedlers weern mank de Mannslüde bi 80 % ut Skandinavien un bi 20 % ut Britannien, bi de Froenslüde weern dat bi 60 % ut Britannien un bi 40 % ut Skandinavien
- ↑ Rudolf Simek: Neues Land im grünen Norden. Damals 2008 Heft 12 S. 16–22, 17.
- ↑ de.reuters.com „Island stellt Bedingungen für EU-Beitritt“, 7. Dezember 2008
- ↑ Spiegel Online: Islands Parlament stimmt für EU-Beitritt vom 16. Juli 2009.
- ↑ http://ec.europa.eu/enlargement/press_corner/whatsnew/iceland_en.htm Mitteilung über die Verhandlungsempfehlung der EU-Kommission (englisch)
Weblenken
ännern
Albanien | Andorra | Belgien | Bosnien-Herzegowina | Bulgarien | Däänmark | Düütschland | Eestland | Finnland | Frankriek | Grekenland | Iesland | Irland | Italien | Kosovo | Kroatien | Lettland | Liechtensteen | Litauen | Luxemborg | Malta | Moldawien | Monaco | Montenegro | Nedderlannen | Noordmakedonien | Norwegen | Öösterriek | Polen | Portugal | Rumänien | Russland | San Marino | Serbien | Slowakei | Slowenien | Spanien | Sweden | Swiez | Tschechien | Ukraine | Ungarn | Vatikaanstad | Vereenigt Königriek | Wittrussland | Zypern
Afhängige Rebeden: Färöer | Gibraltar | Guernsey | Isle of Man | Jan Mayen | Jersey | Spitzbargen
Albanien |
Belgien |
Bulgarien |
Däänmark |
Düütschland |
Eestland |
Finnland |
Frankriek |
Grekenland |
Iesland |
Italien |
Kanada |
Kroatien |
Lettland |
Litauen |
Luxemborg |
Montenegro |
Nedderlannen |
Noordmakedonien |
Norwegen |
Polen |
Portugal |
Rumänien |
Slowakei |
Slowenien |
Spanien |
Sweden |
Tschechien |
Törkie |
Ungarn |
Vereenigt Königriek |
Vereenigte Staaten