Goudjakhals
De goudjakhals of gewone jakhals (Canis aureus), soms ook goudwolf of rietwolf genoemd, is een middelgrote hondachtige uit het geslacht Canis. Ondanks zijn naam is hij niet zeer nauw verwant aan de zadeljakhals (Lupulella mesomelas) en de gestreepte jakhals (Lupulella adustus), maar staat hij dichter bij de iets forsere coyote (Canis latrans) en de veel grotere wolf (Canis lupus). De soort wordt aangetroffen in grote delen van het Arabisch Schiereiland, Klein-Azië, het Indisch subcontinent, Sri Lanka en Europa. Hoewel de goudjakhals oorspronkelijk vooral in Oost-Europa voorkwam, laat hij zich als zwerfgast ook in Nederland en onder andere Duitsland en Denemarken zien.[2]
| Goudjakhals IUCN-status: Niet bedreigd[1] (2018) | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||
| Canis aureus naria in Nationaal Park Yala, Sri Lanka. | |||||||||||||||
| Taxonomische indeling | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Soort | |||||||||||||||
| Canis aureus Linnaeus, 1758 | |||||||||||||||
| |||||||||||||||
| Verspreidingsgebied van de goudjakhals. | |||||||||||||||
Afbeeldingen op  Wikimedia Commons
| |||||||||||||||
Goudjakhals op  Wikispecies
| |||||||||||||||
| |||||||||||||||
Uiterlijke kenmerken
bewerkenDe goudjakhals heeft een kop-romplengte van 65 tot 105 centimeter en een staartlengte van 18 tot 27 centimeter. Het gewicht is 6 tot 15 kg, en de schouderhoogte is ongeveer vijftig centimeter. Vrouwtjes zijn meestal kleiner dan mannetjes.
De goudjakhals heeft een dichtere vacht dan andere jakhalzen. De vachtkleur is meestal zandkleurig tot rossig grijsgeel met een gouden glans en een zwarte staartpunt, maar verschilt per regio, leeftijd en zelfs seizoen. Zo zijn er bijvoorbeeld geheel zwarte dieren bekend. Op de rug groeien onregelmatig zwarte en witte haren. De borst en buik zijn wittig, en de poten en de achterzijde van de oren zijn rossig of gelig van kleur. Hij is kleiner en slanker dan de wolf, met kortere poten en spitsere snuit, en een altijd omlaag hangende staart. De oren van de goudjakhals zijn naar verhouding echter groter dan die van de wolf.
Goudjakhalzen kennen veel variatie in kleur, grootte en gedrag. Daardoor kunnen ze, ook door experts, gemakkelijk verward worden met varianten van vossen, zoals de donkere brandvossen, met kleurvarianten van wolven en met schuwe zwerfhonden, zoals verwilderde herdershonden en poolhonden.
Leefwijze
bewerkenDe goudjakhals is een allesetende opportunist. Hij jaagt op kleine zoogdieren (vooral knaagdieren zoals woelmuizen en ratten), konijnen en kleine hoefdieren, zoals hertenkalfjes en kleine gazellen), kleine vogels, vissen, amfibieën en insecten, maar hij eet ook afval, aas en plantaardig voedsel als druiven, bessen en andere vruchten, evenals bloembollen en kalebassen. Soms achtervolgen ze grote roofdieren zoals leeuwen, om de resten van de jacht op te eten. De goudjakhals kan langere tijd zonder water.
Zijn hol ligt vaak op open vlakten, verscholen tussen de begroeiing. Het is zelfgegraven of een vergroot verlaten hol. In de schemering en de nacht verlaat hij zijn hol om te gaan jagen.
Sociaal gedrag
bewerkenDe goudjakhals leeft in familieverband. Het hart van de familiegroep wordt gevormd door een alfa-paartje dat voor het leven bij elkaar blijft. Soms vormt zich hier een groep omheen, als volwassen jongen (zowel reuen als teefjes) in de groep blijven. Meestal leven er zo'n vijf dieren in een groep, maar hij kan tot dertig dieren groot worden. De dieren jagen samen en zorgen samen voor de jongen. Meestal plant alleen het alfa-paar zich voort.
Het alfa-paar markeert het territorium met urine. Ze laten ook uitwerpselen achter op opvallende plaatsen, als struiken en keien en langs de grenzen van het territorium. Met meerdere families vormen ze soms grote groepterritoria, als er tenminste ruim voldoende voedsel aanwezig is.
De goudjakhals kent een hele reeks aan geluiden, waaronder blaffen en grommen. Ook huilt de goudjakhals als een wolf. Meestal doet hij dit 's ochtends. Verder kent de soort veel van dezelfde expressies en houdingen als wolven en huishonden.
Voortplanting
bewerken
De paartijd valt in Europa in de lente. Als het teefje zwanger is, brengt de reu voedsel voor haar mee. Na een draagtijd van 63 dagen worden de pups in de zomer geboren. Er worden meestal twee tot vier jongen geboren, maar dat kan variëren van een tot negen dieren. Ze wegen bij de geboorte slechts 200 tot 250 gram.
Na drie weken verlaten de jongen voor het eerst het hol en eten ze hun eerste vaste voedsel. De andere groepsleden nemen dan voedsel in de maag mee, dat ze voor de jongen opbraken. Na acht weken worden ze gespeend. Na vijf tot zes maanden kunnen de jongen voor zichzelf zorgen. De goudjakhals is meestal geslachtsrijp bij een leeftijd van rond de twintig maanden.
De goudjakhals wordt maximaal zestien jaar oud in gevangenschap. In het wild is dat gemiddeld zo'n acht jaar, afhankelijk van het leefgebied.
Habitat
bewerkenHij leeft in vele milieus, maar heeft een voorkeur voor de open drogere streken met wat begroeiing, als steppen en mediterrane moerassen, savannes en halfwoestijnen, van zeeniveau tot 3.000 meter hoogte. Langs dorpen en kleine steden, waar veel afval te vinden is, komt hij veelvuldig voor.
Verspreiding
bewerkenEuropa
bewerken
In Europa is de soort al sinds het vroege Holoceen aanwezig en zijn historische verspreidingsgebied omvatte respectievelijk Bulgarije, Griekenland en Roemenië. In de loop van de 20e eeuw is de soort aan een opmars in Centraal-Europa begonnen.[3] Hij wordt tegenwoordig ook als inheems beschouwd in Albanië, Bosnië-Herzegovina, Hongarije, Kroatië, Noord-Macedonië en Servië. Bovendien krijgt de soort nu vaste voet aan de grond in Italië, Slovenië en Oostenrijk[4] en werden waarnemingen van de goudjakhals onder meer bevestigd in Duitsland, Zwitserland, Polen, Denemarken, de Baltische Staten[5] en in Nederland. De opmars van de soort kan relatief onopvallend plaatsvinden, temeer omdat waarnemers de soort vaak verwarren met de bekendere vos (Vulpes vulpes) of wolf (Canis lupus).[6] Een genetische studie naar jakhalzen in Europa uit 2015 toonde aan dat de dispersie uit zowel de richting van de Kaukasus (via Oekraïne), als Zuidoost-Europa komt.[7]
Benelux
bewerkenDe eerste Nederlandse meldingen kwamen in 2016 en 2017 van verschillende plaatsen op de Veluwe. Een goudjakhals werd daar waargenomen met behulp van een cameraval.[8][9] In 2019 was er in Drenthe een waarneming met behulp van een camera.[10] In 2021 werd in Nederland opnieuw een goudjakhals op camera vastgelegd, ditmaal in Noord-Gronigen in Uithuizermeeden.[11] Op 3 december van hetzelfde jaar werd bij Zeist een dode goudjakhals gevonden na een aanrijding.[12] In 2022 kwam er een melding uit het Friese Ferwerd; daar waren drie lammeren door een goudjakhals gedood.[13] Een jaar later wees DNA-onderzoek uit dat in Overijssel een goudjakhals een schaap had omgebracht.[14] Ook zijn er meldingen uit België[15] en Luxemburg.[16]
Overheidsmaatregelen
bewerkenDe nationale overheden van Oekraïne en de drie Baltische landen hebben de goudjakhals tot exoot bestempeld en moedigen uitroeiing van de soort aan. Het dier voldoet echter niet aan de definitie van een exoot, omdat het op eigen kracht de Europese landen binnentrekt, zich niet exponentieel voortplant en niet door mensen werd geïntroduceerd. Omdat de soort op Bijlage V van de Habitatrichtlijn van de Europese Unie staat, is de volledige uitroeiing in de Baltische landen in strijd met de regels.[3][17][18]
Taxonomie
bewerken
De wetenschappelijke naam van de soort werd in 1758 gepubliceerd door Carl Linnaeus.[19] Lang werd gedacht dat goudjakhalzen uit Afrika, Europa en Azië tot dezelfde soort behoorden. Een wetenschappelijke publicatie die in 2015 verscheen liet zien dat de in Afrika voorkomende goudjakhalzen genetisch gezien sterk afwijken van de Euraziatische goudjakhalzen.[20] Naar aanleiding daarvan wordt die groep nu als een aparte soort benoemd, die de naam Canis lupaster kreeg.[21][22]
In Mammal Species of the World van Wilson & Reeder (2005) worden twaalf ondersoorten onderscheiden.[23] De Afrikaanse ondersoorten worden sindsdien echter ondergebracht onder de in 2017 afgesplitste soort Canis lupaster. Als gevolg hiervan worden er nog zeven ondersoorten van de gewone of goudjakhals onderscheiden:
- Canis aureus aureus – Arabisch Schiereiland, Irak en Iran tot aan Noordwest-India
- Canis aureus cruesemanni Matschie, 1900 – Noordoost-India en het vasteland van Zuidoost-Azië
- Canis aureus ecsedensis Kretzoi, 1947 – Hongarije; ondersoortstatus twijfelachtig[24]
- Canis aureus indicus Hodgson, 1833 – Noord-India en Nepal
- Canis aureus moreotica I. Geoffroy Saint-Hillaire, 1835 – Klein-Azië, Transkaukasië, Oost- en Zuidoost-Europa
- Canis aureus naria Wroughton, 1916 – Sri Lanka en Zuid-India
- Canis aureus syriacus Hemprich & Ehrenberg, 1833 – Levant
Folklore
bewerken
De goudjakhals speelt een prominente rol in Indiase folklore en oude teksten, waaronder in de Pañcatantra en de Jatakaverhalen. Het dier komt ook voor op pagina 5 van het in 1895 verschenen boek The Two Jungle Books van Rudyard Kipling, een compilatie van Het jungleboek en Het tweede jungleboek. De jakhals in dit boek werd Tabaqui genoemd en stond bekend als de opportunistische linkerhand van de tijger Shere Khan.[25][26]
Externe links
bewerken- Goudjakhals in het Nederlands Soortenregister
- Goudjakhals op de website van Werkgroep Wolf Nederland
- Goudjakhals op Waarneming.nl
- Goudjakhals op Waarnemingen.be
- Goudjakhals op Observation.org
- ↑ (en) Goudjakhals op de IUCN Red List of Threatened Species.
- ↑ Jasmijn Missler, Wie is er bang voor de neef van de wolf?. Trouw (21 september 2019). Gearchiveerd op 22 oktober 2019. Geraadpleegd op 22 oktober 2019.
- ↑ a b Trouwborst, A. (2015). De raadselachtige opmars van de goudjakhals. Zoogdier 26(3): 20–22 Geraadpleegd op 15 december 2016
- ↑ (en) Banea, O.C. (2015). Guldsjakal fundet i danmark. Geraadpleegd op 15 december 2016. Gearchiveerd op 24 september 2016.
- ↑ Golden jackal should not be treated as an alien species in Europe (pdf). Europese Commissie (21 januari 2016). Geraadpleegd op 1 maart 2016.
- ↑ Lapini, L., Molinari, P., Dorigo, L., Are, G. & Beraldo, P. (2015). Reproduction of the Golden Jackal (Canis aureus moreoticus) in Julian Pre-Alps, with new data on its range-expansion in the High-Adriatic hinterland.. Bollettino del Museo Civico di Storia Naturale di Venezia 60 (2009): 169–186.
- ↑ Rutkowski et al. (2015)
- ↑ Eerste goudjakhals gezien in Nederland. Alterra (29 februari 2016). Gearchiveerd op 11 december 2018. Geraadpleegd op 29 februari 2016.
- ↑ De goudjakhals rukt op in Gelderland, Omroep Gelderland, 17 mei 2019
- ↑ Goudjakhals gezien in Drenthe. RTV Drenthe 6 december 2019
- ↑ Opnieuw goudjakhals gespot in Nederland, maar nu zijn er unieke beelden. NOS Nieuws (4 mei 2021). Gearchiveerd op 13 mei 2021. Geraadpleegd op 5 mei 2021.
- ↑ Zeldzame goudjakhals gedood bij aanrijding op A28 bij Zeist, NOS Nieuws, 4 december 2021. Gearchiveerd op 13 april 2023.
- ↑ Omroep Fryslan, 16 december 2022Niet wolf maar goudjakhals beet lammeren dood in Ferwert, 16 december 2022
- ↑ DNA-onderzoek bij gedood schaap levert bewijs van aanwezigheid goudjakhals in Overijssel. RTV Oost (10 februari 2024). Geraadpleegd op 10 februari 2024.
- ↑ waarnemingen goudjakhals in België. Gearchiveerd op 16 juli 2023.
- ↑ waarneming in Luxemburg. Gearchiveerd op 9 januari 2021.
- ↑ De Goudjakhals is op komst. Natuurpunt (30 oktober 2015). Gearchiveerd op 4 september 2017. Geraadpleegd op 3 november 2015.
- ↑ Rutkowski, R., Krofel, M., Giannatos, G., Ćirović, D., Männil, P., Volokh, A.M., Lanszki, J., Heltai, M., Szabó, L., Banea, O.C., Yavruyan, E., Hayrapetyan, V., Kopaliani, N., Miliou, A., Tryfonopoulos, G.A., Lymberakis, P., Penezić, A., Pakeltytė, G., Suchecka, E. & Bogdanowicz, W. (2015). A European Concern? Genetic Structure and Expansion of Golden Jackals (Canis aureus) in Europe and the Caucasus. PLOS One 10 (11): e0141236. DOI: 10.1371/journal.pone.0141236.
- ↑ Linnaeus, C. (1758). Systema naturae ed. 10: 40
- ↑ Koepfli et al. (2015)
- ↑ Koepfli, K.-P., Pollinger, J., Godinho, R., Robinson, J., Lea, A., Hendricks, S., Schweizer, R. M., Thalmann, O., Silva, P., Fan, Z., Yurchenko, A. A., Dobrynin, P., Makunin, A., Cahill, J. A., Shapiro, B., Álvares, F., Brito, J. C., Geffen, E., Leonard, J. A., Helgen, K. M., Johnson, W. E., O’Brien, S. J., Van Valkenburgh, B. & Wayne, R. K. (17 augustus 2015). Genome-wide Evidence Reveals that African and Eurasian Golden Jackals Are Distinct Species. Current Biology 25 (16): 2158-2165. PMID 26234211. DOI: 10.1016/j.cub.2015.06.060.
- ↑ Viranta, S., Atickem, A., Werdelin, L., & Stenseth, N. C. (2017). Rediscovering a forgotten canid species. BMC Zoology, 2(1), 6.
- ↑ (en) Wozencraft, W.C. (2005). Order Carnivora. In: D.E. Wilson & D.M. Reeder (Eds.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference. Baltimore, Verenigde Staten: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8221-0
- ↑ (de) Zootierliste (2016). Raubtier. Hundeartige. Goldschakal (kein Unterartenstatus). Geraadpleegd op 15 december 2016.
- ↑ (en) Thai National Parks (2016). Species of Thailand: Golden jackal. Geraadpleegd op 15 december 2016. Gearchiveerd op 21 december 2016.
- ↑ (en) Radhav, H. (2016). Indian Jackal. Geraadpleegd op 15 december 2016. Gearchiveerd op 20 december 2016.
