Rijksmonument

Een rijksmonument is in Nederland een zaak (een bouwwerk of object, of het restant daarvan) die van algemeen belang is wegens de schoonheid, de betekenis voor de wetenschap of de cultuurhistorische waarde. Een formeel juistere aanduiding is: 'beschermd monument als bedoeld in de Erfgoedwet'.

Tot 2012 moest een monument 50 jaar of langer geleden zijn vervaardigd om in het kader van de Monumentenwet voor bescherming in aanmerking te komen. Per 1 januari 2012 is dit criterium vervallen. Gemeenten en provincies beschermen vaak ook monumenten (die dan worden aangeduid als gemeentelijke en provinciale monumenten).

Eind februari 2015 had Nederland 61.822 gebouwde rijksmonumenten (inschrijvingen, per 31 december 2011 circa 52.000 objecten) met de status rijksmonument, waarvan circa 1500 archeologische rijksmonumenten. Sinds 2007 ligt de nadruk bij nieuwe toekenningen op de wederopbouwperiode.^[1]^[2]

Inschrijving in het register

Aanwijzing rijksmonumenten in het Polygoonjournaal maart 1974

Rijksmonumenten worden aangewezen door de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De rijksmonumenten zijn ingeschreven in het Monumentenregister (Vroeger artikel 1 Monumentenwet 1988, sinds 2015 artikel 3.3 van de Erfgoedwet), dat geautomatiseerd is te vinden in Monumentenregistratiesysteem (MRS), beheerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De informatie in het register is publiekelijk toegankelijk via het Monumentenregister online. De bescherming is altijd aangetekend in de openbare registers van het Kadaster en moet bij verkoop door de verkoper aan de koper worden gemeld. In 2000 werd het project Actualisering Monumentenregister gestart, om het landelijke register bij te werken en betrouwbaarder en toegankelijker te maken.

Rechten en plichten van de bescherming

Rechtsgevolg van de bescherming is onder andere dat voor wijzigingen van het monument (zowel binnen als buiten en ook bij zaken als gevelreiniging of het wijzigen van het kleurbeeld) een omgevingsvergunning van het college van burgemeester en wethouders nodig is. Dit vereiste van een vergunning geldt overigens ook voor vrijwel alle gemeentelijke en provinciale monumenten.

Voor het onderhoud van rijksmonumenten bestaan fiscale faciliteiten. De overdrachtsbelasting bij aankoop van een rijksmonument door particuliere kopers werd in de periode vanaf 1 mei tot en met 31 december 2009 tijdelijk afgeschaft na een uitspraak van het gerechtshof in Den Haag. Zie ook: Regeling rijkssubsidiëring instandhouding monumenten.

Schildje

Het blauw-witte schildje behorend bij de Haagse Conventie

Blauw-wit schildje

Sommige (lang niet alle) rijksmonumenten zijn voorzien van een blauw-wit schildje. Dat schildje is in het leven geroepen tijdens de Haagse Conventie van 1954 en duidt een pand aan dat in oorlogstijd beschermd moet worden en kan dus ook voorkomen op moderne panden zoals belangrijke archieven, bibliotheken en musea.^[3] De herkenbaarheid van de objecten door dit schildje moet leiden tot eerbiediging van het erfgoed door strijdende partijen tijdens gevechtshandelingen. Het is een internationaal herkenningsteken, dat reeds in vredestijd kan worden aangebracht op bepaalde rijksmonumenten, en waarvan uiterlijk, vorm en gebruik zijn vastgelegd in 1954.^[4]

Rijks- en gemeentelijke schildjes

In 2010 begon de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed met plannen voor het introduceren van een apart, afwijkend, schildje voor monumenten die geen blauw-wit schildje mogen dragen.^[5] Op 11 september 2014 werd dit nieuwe schildje door de ANWB gepubliceerd, dat beschikbaar is voor gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten.^[6] Het eerste monument dat dit nieuwe schildje kreeg was de Ridderzaal in Den Haag.^[7]

Een groot aantal gemeenten in Nederland heeft een eigen schildje op de rijks- en gemeentelijke monumenten. Zo heeft Nijmegen een monumentenschildje in de stadskleuren rood en zwart. Op het schildje van een rijksmonument in Nijmegen staat een goudgele Nederlandse leeuw in de onderste punt van het schildje. Een gemeentelijk monument heeft in de onderste punt een witte dubbelkoppige adelaar met in het midden een dubbelstaartige leeuw uit het wapen van Nijmegen.

Rijksmonumentenschildje op molen De Ster in Geesteren
Monumentschildje op de rijksmonumentale molen De Hoop in Oldebroek
Monumentschildje voor een rijksmonument in de gemeente Houten.
Monumentschildje voor een rijksmonument in Maarssen
Monumentschildje voor een rijksmonument in de gemeente Woerden
Monumentschildje op de rijksmonumentale Wilpermolen in Voorst.
Monumentschildje voor een rijksmonument in de gemeente Bronckhorst

Tijdelijke beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten

Op 1 juli 2007 ging een tijdelijke beleidsregel van kracht (Tijdelijke beleidsregel aanwijzing beschermde monumenten 2007) in opdracht van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Ronald Plasterk, waarin de aanwijzing van rijksmonumenten tot 1 januari 2009 werd opgeschort voor zaken gebouwd voor 1940. Alleen bij hoge uitzondering worden beschermde rijksmonumenten aangewezen, alleen wanneer de zaak behoort tot de ongeveer 100 meest waardevolle monumenten die zijn gebouwd in de periode 1940 tot en met 1958 (de z.g. wederopbouwarchitectuur). Deze lijst werd in de herfst van 2007 gepubliceerd, zie: Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958. Een groot aantal bouwwerken op die lijst is nadien inderdaad aangewezen als rijksmonument, enkele werden afgewezen. De minister koos voor deze beleidsregel omdat hij snel met de modernisering van de monumentenzorg wilde beginnen.

Een vergelijkbare maatregel gold voor de periode juli 2006 tot juli 2007.

Kritiek op monumentenbeleid

Op de aanwijzing tot (rijks)monument bestaat kritiek vanuit professionele hoek. Aanwijzingsargumentaties zouden soms onder andere ernstig tekortschieten en voorzien zijn van gefantaseerde "feiten". Daarnaast zou door te ruimhartige toekenning te weinig restauratiegeld voor zeer belangrijke bouwwerken overblijven en zouden de gejuridiseerde procedures in het voordeel zijn van belangengroepen met kennis van zaken.^[8]

In bredere zin wordt onder meer gesproken over behoudzucht.^[9]^[10] Particulieren en ondernemingen kunnen/konden tevens monumentenzorg als een hindermacht ervaren als ze gehinderd blijken/bleken te worden in hun bouwplannen.^[11]^[12] Tevens is de vraag of er verschillen zijn in het toezicht en het handhaven tussen monumenten in handen van de overheid en die van particulieren.

Lijsten van rijksmonumenten per provincie

De lijsten bevatten een onderverdeling van de rijksmonumenten per gemeente in de betreffende provincie.

Gemeenten met de meeste rijksmonumenten

Een overzicht van de 25 gemeenten met de meeste inschrijvingen in het rijksmonumentenregister; stand van zaken 15 oktober 2024.^[13] Het aantal objecten kan afwijken, omdat enerzijds ook onderdelen van een object een aparte inschrijving kunnen hebben, en anderzijds meerdere panden/adressen soms onder één inschrijving kunnen vallen.

#	Gemeente	Inschrijvingen	Lijst
1.	Amsterdam	7684	Lijst van monumenten in Amsterdam
2.	Maastricht	1674	Lijst van rijksmonumenten in Maastricht
3.	Utrecht	1593	Lijst van rijksmonumenten in Utrecht
4.	Leiden	1243	Lijst van rijksmonumenten in Leiden
5.	Haarlem	1176	Lijst van rijksmonumenten in Haarlem
6.	Den Haag	1164	Lijst van rijksmonumenten in Den Haag
7.	Middelburg	1156	Lijst van rijksmonumenten in Middelburg
8.	Dordrecht	879	Lijst van rijksmonumenten in Dordrecht
9.	Groningen	844	Lijst van rijksmonumenten in Groningen
10.	Schouwen-Duiveland	823	Lijst van rijksmonumenten in Schouwen-Duiveland
11.	Leeuwarden	822	Lijst van rijksmonumenten in Leeuwarden
12.	Stichtse Vecht	795	Lijst van rijksmonumenten in Stichtse Vecht
13.	Súdwest-Fryslân	734	Lijst van rijksmonumenten in Súdwest-Fryslân
14.	Delft	696	Lijst van rijksmonumenten in Delft
15.	Rotterdam	617	Lijst van rijksmonumenten in Rotterdam
16.	Deventer	585	Lijst van rijksmonumenten in Deventer
17.	Alkmaar	576	Lijst van rijksmonumenten in Alkmaar
18.	Arnhem	565	Lijst van rijksmonumenten in Arnhem
19.	Het Hogeland	563	Lijst van rijksmonumenten in Het Hogeland
20.	Breda	546	Lijst van rijksmonumenten in Breda
21.	's-Hertogenbosch	543	Lijst van rijksmonumenten in Den Bosch
23.	Kampen	531	Lijst van rijksmonumenten in Kampen
22.	Harlingen	529	Lijst van rijksmonumenten in Harlingen
24.	Noardeast-Fryslân	505	Lijst van rijksmonumenten in Noardeast-Fryslân
25.	Waadhoeke	503	Lijst van rijksmonumenten in Waadhoeke

Steden met de meeste rijksmonumenten

(De aantallen zijn vanzelfsprekend lager dan van de betreffende gemeenten)

#	Stad	Inschrijvingen
1.	Amsterdam	7356^[14]
2.	Maastricht	1653^[15]
3.	Utrecht	1506^[16]
4.	Leiden	1243
5.	Haarlem	1142^[17]
6.	Den Haag	1165
7.	Middelburg	1139
8.	Dordrecht	879
9.	Delft	696
10.	Groningen	686
11.	Rotterdam	599
12.	Leeuwarden	610
13.	Zierikzee	557
14.	Arnhem	565
15.	Deventer	543
16.	's-Hertogenbosch	519
17.	Harlingen	513
18.	Kampen	508
19.	Zwolle	481
20.	Breda	477
21.	Amersfoort	451
22.	Alkmaar	380
23.	Zutphen	394
24.	Hoorn	368^[18]
25.	Brielle	364
26.	Enkhuizen	361
27.	Gouda	354
28.	Wassenaar	338
29.	Bergen op Zoom	304
30.	Vlissingen	293

Actualiteit van deze gegevens: 15 oktober 2024^[13]

Steden met de meeste rijksmonumenten in de binnenstad zijn:

#	Stad	Inschrijvingen binnenstad	Toelichting
1.	Amsterdam	6.280	Het stadsdeel Centrum; grofweg het gebied tussen de Singelgracht en het IJ
2.	Maastricht	1.488	De wijk Binnenstad; grofweg het gebied binnen de singels
3.	Leiden	1.176	De districten Binnenstad-Noord en Binnenstad-Zuid
4.	Utrecht	1.127	De wijk Binnenstad; bestaande uit het gebied binnen de grachten plus enkele aangrenzende buurten
5.	Middelburg	1.099	De buurt Binnenstad
6.	Haarlem	931	De wijk Centrum; bestaande uit het gebied tussen de singels en het Spaarne, plus de Spaarnwouderbuurt.
7.	Dordrecht	820 (circa)	De wijk Binnenstad
8.	Delft	640 (circa)	De wijk Binnenstad
9.	Zierikzee	560 (circa)	Het gebied binnen de grachten rond de voormalige stadsmuur
10.	Groningen	398	Het deel van de wijk Binnenstad dat ligt binnen de Diepenring

Actualiteit van deze gegevens: 15 oktober 2024^[13]

Rijksmonumenten waarvan het Rijk eigenaar is

De rijksoverheid heeft sommige rijksmonumenten zelf in eigendom. In 2014 heeft het Rijk 29 monumentencomplexen ondergebracht in de NMO die hiervoor gelijktijdig de Stichting Monumentenbezit heeft opgericht. Oorspronkelijk waren er dit 34, maar 5 zijn er uiteindelijk toch bij het Rijk zelf gebleven.

Zie ook

Externe links

Zie de categorie Rijksmonumenten van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

Lijst van "nieuwe rijksmonumenten". Omroep.nl (1 oktober 2007).
Honderd monumenten krijgen opknapbeurt. NOS (15 oktober 2007). Gearchiveerd op 17 oktober 2007.
Monumenten in Nederland (boekenserie in 12 delen, full text beschikbaar). Rijksdienst voor het Culturele erfgoed (1996-2006). foto's via Commons

↑ Gebouwde rijksmonumenten, 18 maart 2015
↑ Cultureelerfgoed.nl jaarverslag-2011
↑ Website monumenten.nl
↑ Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval vaneen gewapend conflict, met Reglement van uitvoering, en een Protocol - 's-Gravenhage, 14 Mei 1954
↑ Ik heb een monument en wil graag een blauwwit schildje op de gevel. Waar kan ik dat aanvragen?
↑ Nieuw bord zet monumenten op de kaart. ANWB (11 september 2014).
↑ Nieuw monumentenbord zet monumenten op de kaart (11 september 2014).
↑ Architectuurhistoricus professor Auke van der Woud in het VPRO-programma De slag om Nederland, aflevering Hoogvliegers, 24 september 2012
↑ Volkskrant, Rem Koolhaas, : ‘Er is een obsessie met behoud’, 30 augustus 2010.
↑ Ronnie Weessies, OMA stipt gevaren behoudzucht aan, 2 september 2010, op: architectenweb.nl.
↑ Dirk Snoodijk, De modernisering van de monumentenzorg. Structureler, breder, eenvoudiger, in: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - 1 - winter 2010, blz. 5-9.
↑ Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg, september 2009.
↑ ^a ^b ^c Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentenregister, 15 oktober 2024.
↑ exclusief Driemond, Schellingwoude, Durgerdam, Ransdorp, Zunderdorp en Holysloot
↑ exlusief Itteren en Borgharen
↑ exclusief Vleuten, De Meern en Haarzuilens
↑ exclusief Spaarndam
↑ exclusief Zwaag en Westerblokker

[1] Gebouwde rijksmonumenten, 18 maart 2015

[2] Cultureelerfgoed.nl jaarverslag-2011

[3] Website monumenten.nl

[4] Verdrag inzake de bescherming van culturele goederen in geval vaneen gewapend conflict, met Reglement van uitvoering, en een Protocol - 's-Gravenhage, 14 Mei 1954

[5] Ik heb een monument en wil graag een blauwwit schildje op de gevel. Waar kan ik dat aanvragen?

[6] Nieuw bord zet monumenten op de kaart. ANWB (11 september 2014).

[7] Nieuw monumentenbord zet monumenten op de kaart (11 september 2014).

[8] Architectuurhistoricus professor Auke van der Woud in het VPRO-programma De slag om Nederland, aflevering Hoogvliegers, 24 september 2012

[9] Volkskrant, Rem Koolhaas, : ‘Er is een obsessie met behoud’, 30 augustus 2010.

[10] Ronnie Weessies, OMA stipt gevaren behoudzucht aan, 2 september 2010, op: architectenweb.nl.

[11] Dirk Snoodijk, De modernisering van de monumentenzorg. Structureler, breder, eenvoudiger, in: Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - 1 - winter 2010, blz. 5-9.

[12] Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg, september 2009.

[:0-13] Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Monumentenregister, 15 oktober 2024.

[14] xclusief Driemond, Schellingwoude, Durgerdam, Ransdorp, Zunderdorp en Holysloot

[15] xlusief Itteren en Borgharen

[16] xclusief Vleuten, De Meern en Haarzuilens

[17] xclusief Spaarndam

[18] xclusief Zwaag en Westerblokker

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]