dan

vervoeging van
	dar

Nederlands

Uitspraak

Geluid: dan (hulp, bestand)
IPA: / dɑn / (1 lettergreep)

Woordafbreking

dan

Woordherkomst en -opbouw

[A] erfwoord

afkomstig van:

Middelnederlands: dan

Oudnederlands: than

Germaans: *þan-, *þana-

Indo-Europees: *to-

Verwant in Germaans:

West: Engels: then, than (Angelsaksisch: þonne, þanne, þænne), Duits: dann, (Oudhoogduits: danne), Fries: dan (Oudfries: thenne, thanne, than, then)

Noord: IJslands: þá

[B] van Japans 段 (dan), in de betekenis van ‘een meestergraad bij Japanse sporten’ voor het eerst aangetroffen in 1961 ^[1]

Bijwoord

[A] dan

op een eerder genoemd tijdstip in de toekomst
- Het is morgen de twaalfde. Hij zei dat hij dan zou komen.
▸ Er kan ook een oranje windzak hangen. Dan mag je wel zwemmen, maar je opblaasflamingo moet op het strand blijven.^[2]
daarna, vervolgens
- Eerst gaat hij ontbijten, dan gaat hij de krant lezen.

Vertalingen

1. toekomstig tijdstip

Engels: then ^(en)
Papiaments: anto

Spaans: entonces ^(es)

Bijwoord

[A] dan

geeft meer nadruk aan een uitroep
- Heeft dan niemand zijn huiswerk gemaakt?
- Rot dan maar op!

Bijwoord

[A] als ... dan

indien
- Als hij niet komt, dan moeten we even bellen.

Vertalingen

1. als ... dan

Duits: wenn ... dann ^(de)

Bijwoord

[A] anders dan

behalve
- De nieuwe president van Suriname Desi Bouterse is niet welkom in Nederland, anders dan om zijn gevangenisstraf uit te zitten.

Vertalingen

1. behalve

Duits: außer ^(de)

Bijwoord

[A] dan ook

in het geheel, ieder.
- Welk deel dan ook we nemen, de uitkomst is altijd hetzelfde.
- Geen kind dan ook zou daar mee geconfronteerd moeten worden.

Vertalingen

1. dan ook

Frans: quelconque ^(fr)

Voegwoord

[A] dan

na een vergrotende trap van een bijvoeglijk naamwoord of van een bijwoord
- Hij is groter dan ik. Ik ben even groot als zijn jongere broer.
(verouderd) toen
▸ Tot 6-4 kon Moerzeke meespelen, doch dan zag men in de Okapi-zaai basketbal, die aan glorietijden van Okapi deed denken.^[3]

Hyponiemen

[2] alsdan

Afgeleide begrippen

[1] dan wel, dansluiting, danwel

Uitdrukkingen en gezegden

Als het water zakt, dan kraakt het ijs.

een logisch gevolg

Als men over de duivel spreekt, dan trapt men hem op zijn staart.

het over iemand hebben en die dan plots tegen het lijf lopen, of iets gebeurt terwijl je het er net over had

Baat / baadt het niet, dan schaadt het niet

Baat het niet, dan schaadt het niet.

je kunt het ieder geval proberen, want ook al lukt het niet, je gaat er niet op achteruit.

Beter een goede buur dan een verre vriend.

je hebt meer aan iemand in de buurt

Beter een half ei dan een lege dop.

beter iets dan helemaal niets

Beter een luis in de pot dan helemaal geen vlees.

Wees met weinig tevereden als je toch niet meer bereikt.

Beter één vogel in de hand dan tien in de lucht.

kleine concrete resultaten zijn beter dan grootse plannen

Beter er mee verlegen dan er om verlegen zijn

beter te veel van iets hebben dan te weinig van iets hebben

Beter hard geblazen dan de mond gebrand.

het is beter dat men zich inspant dan dat er door slordigheid of luiheid een ongeluk gebeurt/iets fout gaat

Beter laat dan nooit.

het is beter dat iets een beetje te laat komt, dan dat het nooit gebeurt

Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald.

je kan beter iets voortijdig stoppen dan doorgaan tot het helemaal verkeerd gaat; wanneer je in de gaten hebt dat dit het niet de goede weg is, kun je beter stoppen en opnieuw beginnen

Beter voorkomen dan genezen.

je kan beter iets voortijdig voorkomen dan er later de gevolgen van inzien

De dans ontspringen

aan een gevaar ontkomen

De natuur is sterker dan de leer.

datgene at aangeleerd is wordt gauw vergeten

De pen is machtiger dan het zwaard.

woorden kunnen meer teweeg brengen dan wapens

Eén gek kan meer vragen/vragen stellen dan tien wijzen kunnen beantwoorden.

er zijn altijd wel vragen waar niemand het antwoord op weet

Een goede buur is beter dan een verre vriend.

een buurman die je helpt heb je meer aan dan aan iemand die je nooit ziet

Een half ei is beter dan een lege dop.

beter iets dan niets

Een vliegende vogel heeft altijd meer dan een zittende.

iemand die veel buitenkomt krijgt altijd meer dan iemand die thuis blijft zitten

Er verdrinken er meer in het glas dan in de zee.

er gaan veel mensen dood door het drinken van alcohol

Het ei wil wijzer zijn dan de kip.

het kind denkt het beter te weten dan de ouder

Het hemd is nader dan de rok

eigen familie gaat voor

Het hemd is nader dan de rok.

familie gaat boven vrienden

Het oog is groter dan de maag.

meer op het bord scheppen dan er opgegeten kan worden

Komt men over de hond, dan komt men ook (wel) over de staart.

als men het moeilijkste gehad heeft is de rest eenvoudiger te doen

Langzaam aan, dan breekt het lijntje niet.

je kunt beter rustig doorwerken, dan kan er het minste fout gaan

Lieg ik, dan lieg ik in commissie.

als ik niet de waarheid vertel komt dat omdat ik niet beter weet of vertel wat anderen vertellen

Maak je maar boos, dan heb je twee keer werk, één keer om boos te worden, en één om niet meer boos te zijn.

woede kost veel energie en lost niets op

Men kan van een luis niet meer nemen dan zijn leven.

Wanneer iemand niets heeft, valt er niets te halen.

Men vangt meer vliegen met honing dan met azijn.

door vriendelijk te zijn bereik je meer bij iemand dan met lelijke woorden

Niet verder springen dan je pols lang is

Niet verder gaan dan mogelijk is

Niet verder zien dan je neus lang is

niet goed nadenken wat de gevolgen van iets zijn

Niets dan lege briefjes hebben in te brengen

geen beslissingen mogen nemen dan lege briefjes

Twee ogen zien meer dan één

Wat de één niet ziet, valt wellicht de ander op

Voorkomen is beter dan genezen.

door voorzichtig te zijn kun je problemen en ongelukken voorkomen

al dan niet

wel óf niet

Vertalingen

1. na een vergrotende trap van een bijvoeglijk naamwoord of van een bijwoord.

Duits: als ^(de)
Engels: than ^(en)

Noors: enn ^(no)
Nynorsk: enn ⁽ⁿⁿ⁾

Zelfstandig naamwoord

[B] de dan m

(sport) elk van de tien graden van behendigheid bij Japanse vecht- of denksporten
▸ Is deze Joegoslaaf, die al van 1973 het middelpunt van juridische gevechten is en zijn bijnaam ontleent aan een derde dan karate, een gekwelde ex-geheim agent of een levensgevaarlijke crimineel?^[4]

▸ In Europa wordt go pas sinds rond 1900 gespeeld, aanvankelijk vooral in Duitsland en Oostenrijk. (…) De Oostenrijker Manfred Wimmer (1944-1995) werd in 1978 de eerste westerse professional, de Amerikaan Michael Redmond (geboren 1963) werd in 2000 de eerste westerling die de hoogste rang van negende dan bereikte.^[5]