niet

Nederlands

Uitspraak

Geluid: niet (hulp, bestand)
IPA: / nit / (1 lettergreep)

Woordherkomst en -opbouw

[A] In de betekenis van ‘ontkennend bijwoord’ voor het eerst aangetroffen in 901 ^[1]

afkomstig van:

Middelnederlands: niet, niewet

Oudnederlands: niewiht, niet

Germaans: *ne

Indo-Europees: *ne

Verwant in Germaans:

Engels: ne, nought, (Angelsaksisch: ne), Duits: nicht, (Oudhoogduits: niht, niowiht, ni), Fries: net (Oudfries: nāwet)

[B] van Duits Niete ^[2] ^[3]

Bijwoord

[A] niet

ontkenning, tegenovergestelde van 'wel'
▸ Dit zou toch niet mijn laatste nacht op aarde worden? Met zeven andere hikers zou ik de nacht in deze piepkleine ruimte van drie bij drie meter moeten doorbrengen.^[4]
- Het is niet zo.

Typische woordcombinaties

zo niet
niet op deze wijze (verschillend van zoniet)

• Dat moet je zo niet doen want dan gaat het boek kapot.

Uitdrukkingen en gezegden

al dan niet

wel óf niet

de huid niet verkopen voor de beer geschoten is
de kaas niet van het brood laten eten

voor het eigen belang opkomen

de zon niet in het water kunnen zien schijnen

jaloers zijn, iets niet kunnen verdragen

door de bomen het bos niet meer zien

door een overvloed aan informatie het overzicht verliezen

een gegeven paard niet in de bek kijken

iets wat je gemakkelijk krijgt niet bekritiseren

een gegeven paard niet in de bek kijken
er met de pet niet bij kunnen

het niet willen/kunnen snappen

er niet aan kunnen
er niet aan uit kunnen
het buskruit niet uitgevonden hebben

nogal dom zijn

het ei niet kwijt kunnen (raken)

niet kunnen zeggen wat men eigenlijk graag wil uiten

het licht niet onder de korenmaat steken

meespreken, de eigen mening en kennis laten blijken

het niet lang meer trekken
het niet trekken
het verschil tussen mijn en dijn niet kennen

stelen

het zout in de pap niet verdienen

heel erg weinig verdienen

niet alle vijf op een rijtje hebben

zich vreemd gedragen, iet goed bij het verstand zijn

niet begrepen hebben op

geen vertrouwen hebben in, een lichte afkeer hebben van

niet bij de pakken neerzitten

zich niet door tegenslag van de wijs laten brengen

niet door de beugel kunnen

iets is verkeerd om te doen

niet erg vast in de schoenen staan

zich gemakkelijk laten ompraten

niet glad zullen zitten

niet meevallen en moeilijk zijn

niet goed snik zijn

geestelijk gestoord zijn

niet graag staan in de schoenen van

niet graag van positie willen ruilen met (iemand die in een moeilijke of onprettige situatie verkeert)

niet in de haak zijn

niet kloppen

niet in de koude kleren gaan zitten

emotioneel raken

niet in een goed vel steken

vaak ziek zijn en zelden gezond

niet in tel zijn

niet belangrijk genoeg zijn of genegeerd worden door anderen

niet kunnen luchten of zien

een hekel hebben aan

niet kunnen rijmen met

zien als iets wat niet te verenigen is met

niet kunnen zetten

niet echt bereid zijn tot luisteren naar

niet lullen, maar poetsen
niet met droge ogen kunnen aanzien

diep bedroefd worden van

niet onder stoelen of banken steken

niet stil houden, maar openlijk een mening uiten

niet op mijn weg liggen

ergens niets mee te maken hebben of niet mee willen bemoeien

niet op zijn mondje gevallen zijn

precies duidelijk maken hoe iemand over iets denkt

niet over één nacht ijs gaan

voorzichtig te werk gaan

niet over rozen gaan

er zijn nogal wat moeilijkheden.

niet over zijn hart kunnen krijgen

niet doen omdat het te verdrietig maakt

niet pluis zijn

niet in orde zijn

niet tegen/aan dovemansoren zeggen

uit enthousiasme erg goed worden onthouden

niet van gisteren zijn

veel weten, veel begrijpen en snel doorhebben

niet veel soeps zijn
niet verder springen dan de polsstok lang is

niet verder gaan dan mogelijk is

niet verder zien dan je neus lang is

niet goed nadenken wat de gevolgen van iets zijn

niet voor de poes zijn

een grote uitdaging vormen

niet voor één gat te vangen zijn

voor alles wel een oplossing weten of weten te vinden

niet voor niets

met een of meer goede redenen

niet voor rede vatbaar

woedend

niet zuiver op de graat zijn

niet te vertrouwen zijn

nog niet droog achter de oren zijn

nog niet volwassen zijn

nog niet op eigen benen kunnen staan

nog niet zichzelf volledig zelfstandig kunnen redden

om niet

zonder dat er een tegenprestatie tegenover staat, gratis

Spreekwoorden

Aken en Keulen zijn niet op één dag gebouwd.

voor een uitgebreide klus heb je meer tijd nodig

als katjes muizen, dan mauwen ze niet
als de berg niet naar Mohammed komt, komt Mohammed wel naar de berg
als Mohammed niet naar de berg komt, moet de berg maar naar Mohammed
Arbeid adelt, maar de adel arbeidt niet

Baat / baadt het niet, dan schaadt het niet

Daar kan de schoorsteen niet van roken.

men kan niet alleen van vriendelijke woorden leven

Dat wast al het water van de zee niet af.

iets is niet meer te veranderen/aan te passen

De appel valt niet ver van de stam/boom.

een kind lijkt op zijn ouder(s) / een persoon vertoont gelijkenis met de ander

De boog kan niet altijd gespannen staan.

aan een stuk doorwerken is niet gezond, er moet ook rust tussendoor zijn

De dorsende os zult gij niet muilbanden.

iemand die voor je werkt moet je goed behandelen

De liefde kan niet van één kant komen.

als je samen iets doet zal ieder moeten bijdragen

De splinter in andermans oog wel zien, maar niet de balk in het eigen

over kleine fouten van een ander vallen, terwijl de eigen grote fouten niet worden gezien

Die niet waagt, die niet wint

wie nooit een risico neemt kan ook niet iets bereiken

Die niet werkt, zal niet eten.

wie bewust niet wil werken heeft geen recht op geld

Die staat ziet toe dat hij niet valle.

mensen die alles denken te weten of kunnen, moeten zelf maar oppassen voor fouten en problemen

Die vlieger gaat niet op.

die gedachte gaat niet lukken

Doe wel en zie niet om.

doe datgene wat je doet goed, doe goede daden, maar verwacht niet geprezen te worden of een dankje wel daarvoor

Doe wel naar mijn woorden, maar ziet niet naar mijn daden.

ik geef raad waar je je het beste aan kan houden, maar ik doe het zelf niet

een appel valt niet ver van de boom
Een vos verliest wel zijn haren maar niet zijn streken.

als iemand van uiterlijk is veranderd, maar niet van karakter; ook wanneer een mens ouder wordt, heeft die nog steeds dezelfde karaktertrekken

Geld maakt niet gelukkig.

er is meer in het leven dan rijkdom

Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.

verborgen wensen en verlangens komen vroeg of laat bewust of onbewust bovendrijven, je kan ze niet onderdrukken ofwel: familieleden nemen het uiteindelijk steeds weer voor elkaar op

Het geld groeit niet op de rug

geld komt niet zomaar binnen, er moet hard voor gewerkt worden

Het is niet alles goud wat er blinkt.

de dingen lijken mooier dan ze in werkelijkheid zijn; mooie verwachtingen kunnen weleens een addertje onder het gras verbergen

Het leven gaat niet altijd over rozen.

het is niet altijd zo mooi, iedereen heeft wel eens tegenvallers

Het sop is de kool niet waard.

een onderwerp is te onbelangrijk om er aandacht aan te geven

Het zijn de slechtste vruchten niet waaraan de wespen knagen.

over de goede mensen worden vaak onaardige dingen verteld

Het zijn niet alleen koks die lange messen dragen.

uiterlijk vertoon bewijst niets ofwel: het gereedschap hebben maakt iemand nog geen vakman

Het zijn niet allen koks die lange messen dragen

Hij heeft de klok wel horen luiden maar weet niet waar de klepel hangt

hij heeft iets gehoord, trekt conclusies, maar kent niet het totaalplaatje

In het huis van de gehangene spreekt men niet van de strop

In het veen ziet men niet op een turfje.

wie rijk is let niet op een euro meer of minder

Je kan niet de kool en de geit sparen.

je moet keuzes maken

Je moet de huid van de beer niet verkopen voor hij geschoten is.

men viert best de overwinning niet alvorens er gewonnen is

Keulen en Aken zijn niet op een dag gebouwd.

grote projecten kosten tijd (en vergen geduld)

Laat uw linkerhand niet weten wat uw rechterhand doet.

als je een ander geld geeft kun je dat beter stilhouden want anderen hoeven het niet te weten

Maak je maar boos, dan heb je twee keer werk, één keer om boos te worden, en één om niet meer boos te zijn.

woede kost veel energie en lost niets op

Men moet de dag niet prijzen voor het avond is.

pas als alles gedaan is kun je zeggen of het goed ging

Men moet de huid niet verkopen voordat de beer geschoten is.

je moet niet geld uitgeven voordat je het hebt verdiend

Men moet een paard de rug niet stuk rijden.

men moet niet te veel eisen van een ander

Mooie liedjes duren niet lang.

geluk is van korte duur

Een mens leeft niet bij brood alleen.

mensen hebben wezenlijke geestelijke behoeften

niet geschoten, altijd mis.

als je het niet probeert, komt er ook niks van

Het gaat niet om de knikkers, maar om het spel.

meedoen is belangrijker dan winnen

onkruid vergaat niet
Over smaak valt niet te twisten.

iedereen heeft een eigen smaak, een eigen persoonlijke voorkeur, niets mis mee

Stel niet uit tot morgen, wat je vandaag kunt doen.

doelt op actie, wees niet lui of gemakzuchtig, ga door en wel nu. ofwel: door nu het werk al te doen geeft het later een rustiger gevoel

Strenge heren regeren niet lang.

wanneer een baas niet een beetje soepel is wordt het voor hem erg moeilijk

Vieze varkens worden niet vet.

als iemand te kieskeurig is, krijgt die wellicht te weinig eten

Wat baten kaars en bril, als den uil niet zien en wil.

het heeft geen zin iemand te helpen die toch niet wil meewerken

Wat de boer niet kent dat eet hij niet.

onbekend maakt onbemind ofwel: als iets onbekend is eten sommige mensen dat niet

Wat het oog niet ziet, wat het hart niet deert.

wat je niet ziet en niet weet heb je ook geen last

Wat niet weet, wat niet deert.

waar je geen weet van hebt kun je ook geen last hebben

Weet wat je zegt, maar zeg niet alles wat je weet.

wees voorzichtig met woorden en je informatie

Wie boter op zijn hoofd heeft moet niet in de zon gaan lopen.

als je zelf iets gedaan hebt wat verkeerd is, moet je een ander niet van beschuldigen als die hetzelfde gedaan heeft

Wie het kleine niet leert, doet het grote verkeerd.

waardeer de kleine dingen in het leven, ze brengen je tot een groter doel

Wie niet horen wil, moet maar voelen.

wie niet luistert naar wijze raad, of wie ongehoorzaam is, zal de gevolgen wel aan den lijve ondervinden

Wie niet sterk is moet slim zijn.

wie geen macht of invloed heeft moet zijn slimheid gebruiken om je doel te behalen

Wie niet waagt, niet wint.

als je het nooit probeert, zal je ook geen succes hebben

Ze maken mij de pis niet lauw

Zo zijn we niet getrouwd.

op die manier iets niet afgesproken hebben

Vertalingen

1. ontkenning, tegenovergestelde van 'wel'

Arabisch: لا ^(ar) (la)
Bulgaars: не ^(bg)
Deens: ikke ^(da)
Duits: nicht ^(de)
Engels: not ^(en)
Esperanto: ne ^(eo)
Estisch: ei ^(et)
Fins: ei ^(fi)
Frans: in het Frans wordt een 'niet'-vorm gevormd door 'ne' en 'pas' voor en na de persoonvorm te zetten. Wilt u bijvoorbeeld "Ik weet het niet" zeggen, dan zegt u in het Frans "Je ne sais pas"
Hebreeuws: לא ^(he)
Indonesisch: bukan ^(id), tidak ^(id), tak ^(id)
Interlingua: non ^(ia)
Italiaans: non ^(it), no ^(it)
Japans: ではない ^(ja) (dewanai), ない ^(ja) (nai)
Jiddisch: ניט ^(yi) (also נישט)

Koreaans: 아니다 ^(ko) (a-ni-da: ook als werkwoord gebruikt)
Latijn: non ^(la)
Noors: ikke ^(no)
Nynorsk: ikkje ⁽ⁿⁿ⁾
Oekraïens: не ^(uk) (ne)
Perzisch: نَه ^(fa) (næ)
Pools: nie ^(pl)
Portugees: não ^(pt)
Quechua: ama ^(qu)
Russisch: не ^(ru) (n'e)
Spaans: no ^(es)
Tagalog: hindi ^(tl)
Turks: değil ^(tr)
Vietnamees: không ^(vi), không phải ^(vi) (voor là)
Zweeds: inte ^(sv), ej ^(sv), icke ^(sv)

2. niet voor niets

Bulgaars: не за нищо
Duits: nicht umsonst

Zelfstandig naamwoord

[A] de niet m

loterijlot waarop geen prijs valt
- Ik heb nooit geluk, als ik loten koop zijn het altijd nieten.

Zelfstandig naamwoord

[A] het niet o

geen meervoud wat onbestaand is, absolute leegte
▸ Je moet een onbekende blijven,
Je spoor verbergen in het niet,
En gaan waarheen de nevels drijven
Tot je geen hand voor ogen ziet.^[5]

Uitdrukkingen en gezegden

in het niet vallen bij
geheel verwaarloosbaar zijn naast

∗ Gabbers, alto's, straight-edgers, skaters en clubhousers worden beschreven in korte hoofdstukjes, die in het niet vallen bij de lange lappen analyse waarmee hippies, provo's, soulkikkers en kuiven worden geduid.^[6]

Zelfstandig naamwoord

[B] de niet m

klein, vaak beugelvormig, metalen voorwerp dat uit een apparaat (nietmachine) komt met het doel verschillende materialen aan elkaar te bevestigen (vast te nieten)
- Een nietje in de linkerbovenhoek hield de velletjes papier bijeen.
(verkeer) (figuurlijk) straatmeubilair in de vorm van een grote metalen beugel waartegen fietsen gestald kunnen worden