Ballets Russes

De Ballets Russes was een balletgezelschap uit Rusland, gesticht door Sergej Diaghilev. Tussen 1909 en 1929 traden de Ballets Russes op in tal van landen, met als thuisbasis Parijs, in regelmatig wisselende samenstellingen, met Diaghilev als constante factor. Het fameuze gezelschap bracht vele belangrijke dansers en choreografen voort en stond bekend om zijn vernieuwingsdrang, zowel in choreografie en muziek als in kostuum- en decorontwerp.

Het begin van de Ballets Russes

Sergej Diaghilev

De wortels van de Ballets Russes liggen in de Russische kunstenaarsbeweging Mir Iskoesstva (Wereld van de Kunst), geleid door Sergej Diaghilev en Alexandre Benois. Mir Iskoesstva organiseerde concerten en spraakmakende kunsttentoonstellingen en gaf een door enkele duizenden mensen gelezen kunsttijdschrift uit onder dezelfde naam. Pas vanaf 1900 toonde Diaghilev belangstelling voor ballet, toen hij een vergeefse poging deed Delibes' ballet Sylvia in het keizerlijk theater te brengen. In 1906 trad hij op als beschermheer van een paar voor artistieke koerswijziging pleitende dansers in het keizerlijke balletgezelschap te Sint-Petersburg, onder wie zijn latere coryfeeën Anna Pavlova en Tamara Karsavina. Een grote overzichtstentoonstelling met nieuwe Russische kunst in het Grand Palais in Parijs werd in 1908 gevolgd door een programma van opera (Boris Godoenov) en ballet (Le pavillon d'Armide), georganiseerd door Diaghilev met veel succes, maar een groot tekort.

Daarom bevatte het volgende seizoen (dat in mei begon, vanwege het lange zomerreces van de dansers van het keizerlijk ballet in Sint-Petersburg) in 1909 geen opera meer, maar uitsluitend het goedkopere ballet, simpelweg Saison russe geheten. Pas in 1910 noemde Diaghilev het programma ‘Ballets Russes’. De vernieuwende totaalaanpak en de informele, gracieuze choreografie hadden direct enorm succes. Diaghilevs biograaf Sjeng Scheijen beschrijft de première van Le Pavillon d'Armide en Prince Igor in mei 1909, als “een inmiddels legendarische gebeurtenis” in de theatergeschiedenis. Zo mogelijk nog meer succes had korte tijd later Les Sylphides, met als sterdansers Anna Pavlova en Vatslav Nijinski, door Harry Kessler in zijn dagboek beschreven als “de belichaming van Amor en Psyche: twee wonderlijke mooie, lichte, sierlijke, jonge mensen, ver verwijderd van iedere zoetelijkheid”. Na deze glorieuze entree volgden jarenlang het ene succes het andere op, steeds zich telkens vernieuwend en regelmatig overtreffend, zonder zich echt te herhalen.

De choreografen

Michel Fokine
Nijinski in Le Pavillon d'Armide
Léonid Massine

Periode Fokine

De choreografie van de Ballets Russes werd in de periode 1909 tot 1912 vormgegeven door Michel Fokine en was in tal van opzichten grensverleggend te noemen. De bewegingsvormen werden vrijer en kwamen los van het destijds gangbare klassiek-formele. Daarnaast keerde de mannelijke balletdanser prominent terug en individuele dansers werden ineens belangrijker dan het corps de ballet. Er werden vaak meerdere enkelvoudige thema's gekozen die vaak niet langer dan één akte duurden.

Periode Nijinski

Après midi d'un faune

Toen Diaghilev zijn pupil minnaar Vaslav Nijinski begon te stimuleren om ook zelf choreografieën te schrijven, leidde dat in 1912 tot een breuk met Fokine. Nijinski debuteerde in datzelfde jaar als choreograaf met de door hemzelf uitgevoerde opzienbarende vertolking van L'après-midi d'un faune, waarbij hij als het ware zweefde over de dansvloer en tot ieders verbazing geen enkele echte sprong maakte. Hij continueerde zijn expressionistische benadering van de dans in nog steeds veel gespeelde en uiterst modern aandoende balletten als Jeux en Le Sacre du printemps.

Periode Massine

Nadat Nijinski brak met Diaghilev, aanvankelijk om zijn eigen gezelschap te starten, maar al snel daarna definitief vanwege ernstige psychische problemen, keerde Fokine korte tijd terug. Uiteindelijk wist Diaghilev met Leonide Massine echter een nieuwe jonge Russische danser-choreograaf (en minnaar) te strikken. Het bleek opnieuw een schot in de roos. Massine toonde zich al snel bijzonder begaafd en maakte naam met tal van conceptuele, modernistische vernieuwingen in de dans. Zijn eerste productie, Parade (1917) is de geschiedenis ingegaan als “het moment waarop de avant-garde de doorbraak maakte in de Europese elitecultuur”^[1] en de reputatie op ongekende hoogte bracht. Massine werd ook bekend door zijn introductie van elementen van de volksdans in het ballet via kleine patronen in het chorus, individualiteit in de synchroonbewegingen en de zogenaamde karakterdans (‘demi-charactère’). In 2013 verhuisden de Ballets Russes van het Théâtre du Châtelet naar het nieuwe Théâtre des Champs-Élysées.

Andere choreografen

De Ballets Russes

Zoals Diaghilev met veel getrouwen uiteindelijk ruzie kreeg liep ook zijn samenwerking met Massine uiteindelijk stuk. Zijn neus voor talent bleef echter groot en ook in de jaren twintig wist hij opnieuw een aantal jonge Russische choreografen aan zich te binden die later uitgroeiden tot grootheden binnen de balletwereld. De belangrijkste onder hen waren Serge Lifar, Bronislava Nijinska (zus van Vaslav) en George Balanchine. Ook in deze periode was er steeds volop ruimte voor verdere vernieuwing (denk aan Balanchines Le Chant du Rossignol), hoewel er mede onder druk van de niet altijd rooskleurige financiële situatie ook steeds vaker conservatieve balletten werden gemaakt, om ook dat deel van het publiek te behagen.

De dansers

Diaghilev engageerde gedurende het bestaan vrijwel uitsluitend Russische balletdansers en –danseressen, die hij veelal wegplukte uit de Peterburgse keizerlijke dansscholen. Voortdurend slaagde hij erin weer nieuwe sterren te presenteren. Misia Sert roemde dan ook niet voor niets “zijn gave om het talent in nog niet vol tot ontwikkeling gekomen vroegtijdig te onderkennen”. Diaghilev stond er ook om bekend dat hij zijn dansers stimuleerde tot creatieve inbreng in de choreografie en met name zijn mannelijke sterdansers waren vaak ook meteen zijn belangrijkste choreografen.

Bekende dansers en danseressen van de ‘Ballets Russes’ waren:

Anna Pavlova
Michel Fokine, tevens choreograaf
Vaslav Nijinski, tevens choreograaf
Tamara Karsavina
Ida Rubinstein
Bronislava Nijinska, tevens choreograaf
Leonide Massine, tevens choreograaf
Lydia Lopokova
Serge Lifar, tevens choreograaf
Aleksandra Danilova
Georges Balanchine, tevens choreograaf
Carlotta Zambelli

Ida Rubinstein
Anna Pavlova
Karsavina als de vuurvogel

De componisten

Gedurende het hele bestaan van de Ballets Russes huurde Diaghilev vooraanstaande componisten in om stukken te schrijven voor zijn ballet en stond hij ook aan de wieg van enkele van de belangrijkste muzikale premières van de twintigste eeuw. Zijn belangrijkste ontdekking was Igor Stravinsky, wiens carrière begon met drie opdrachten van Diaghilev: L'Oiseau de Feu in 1910, Pétrouchka in 1912 en Le Sacre du printemps in 1913, steeds met Nijinski in de hoofdrol, maar met deors en kostuums van respectievelijk Golovin en Bakst, Benois en Roerich. Bij de première riep Le Sacre du printemps felle reacties op (niet zozeer door de muziek als wel door Nijinsky's revolutionaire choreografie) en liep zelfs uit op een relletje, maar het vestigde de faam van de Ballets Russes als modern, baanbrekend en vernieuwend, ook op muzikaal gebied. Die naam werd later meermaals bevestigd door het brengen van nieuwe werken van moderne componisten als Debussy, Milhaud, Poulenc, Ravel, Respighi, Satie, Richard Strauss en Prokofiev (van welke laatste Diaghilev als ‘ontdekker’ geldt). Typerend voor het muzikaal modernisme golden bijvoorbeeld de ‘concrete’ geluiden (sirenes, geratel van typemachines, pistoolschoten, rammelende melkflessen en een rad van fortuin) die Cocteau toevoegde aan Saties muziek voor Parade.

Léon Bakst: decor Daphnis en Chloë

De ontwerpers

De Ballets Russes werden door Diaghilev gezien als een synthese van alle kunsten en was met name vernieuwend op het gebied van decor- en kostuumontwerp. Doorheen het bestaan van de Ballets Russes kwamen daarbij nagenoeg alle modernistische kunststromingen voorbij, van impressionisme en futurisme tot expressionisme, waarin regelmatig ook elementen van de klassieke en primitieve kunst werden geïntegreerd. De programmering bestond doorgaans uit drie elementen: rococo, roiëntalisme (zij het Arabisch, Egyptisch of Spaans) en Russische folklore. Dat laatste werd vormgegeven door de kunstenaars van Wereld van de Kunst, aanvankelijk Léon Bakst, Alexandre Benois, Aleksandr Golovin, Konstantin Korovin, Sergej Soedejkin en Nikolaj Roerich. Vanaf 1913 waren ook Michail Larionov en Natalja Gontsjarova betrokken en vanaf 1920 voegde Aleksandre Sjarvasjidze zich hierbij.

Zeer vaak werd echter ook samengewerkt met niet-Russische ontwerpers. Bijzonder succesvol was bijvoorbeeld de samenwerking van Pablo Picasso met de Ballets Russes, met name in Parade, met zijn spraakmakende kubistisch decor, bij een verhaallijn door Jean Cocteau. Voor het kostuumontwerp werd in de jaren twintig door Diaghilev ook Coco Chanel ingezet.

Serge Lifar en Danilova, 1928

Het einde van de Ballets Russes

De Ballets Russes werden gedurende hun bestaan veelvuldig geplaagd door kleine en grote conflicten, vooral rondom Diaghilev, alsook door financiële problemen. In de jaren twintig werden deze negatieve randaspecten geleidelijk sterker, maar ook in creatieve zin had men moeite om het hoge niveau te kunnen handhaven. Het bleek steeds moeilijker om te blijven verrassen en om voldoende optredens en inkomsten te kunnen genereren werd steeds vaker een toevlucht gezocht tot het conservatievere repertoire, onder andere in het vorstendom Monaco, waar de prins het gezelschap met regelmaat engageerde.

Toen Diaghilev eind 1929 relatief plotseling, na een kort ziekbed, te Venetië overleed, bevonden de Ballets Russes zich artistiek en financieel eigenlijk al in een relatieve impasse en werd het gezelschap opgeheven en al het eigendom geveild om de enorme schulden te delgen. Kort daarna kreeg het een opvolger in het Ballet Russe de Monte Carlo. Dit gezelschap werd in 1933 opgericht door René Blum, directeur van de opera van Monte Carlo, en de Russische émigré kolonel Vassily de Basil. Diverse leden van de Ballets Russes vonden er onderdak, onder wie Massine, Lifar en Danilova. Ook het Ballet Russe de Monte Carlo leverde weer nieuwe sterren af, zoals Tamara Toumanova, maar het repertoire werd nooit meer zo vernieuwend als in de tijd van de Ballets Russes. Al een jaar later werd het gezelschap gesplitst, na een ruzie tussen de twee eigenaren. Een van de twee helften vestigde zich in 1939 in New York, waar Balanchine de stoot gaf tot modernisering van het Amerikaanse ballet.

Repertoire-overzicht

Leon Bakst: kostuumontwerp voor de Le Dieu Bleu, 1912

Leon Bakst: kostuumontwerp voor de Vuurvogel, 1913

Jaar	Titel	Componist	Choreograaf	Decor en kostuums
1909	Le pavillon d'Armide	Nikolai Tsjerepnin	Michel Fokine	Alexandre Benois
1909	Les Sylphides	Frédéric Chopin	Michel Fokine	Léon Bakst
				Alexandre Benois
1909	Polovetser dansen(Prins Igor)	Alexander Borodin	Michel Fokine	Nikolaj Rjorich
1909	Le festin	Glinka, Tsjaikovski, Moessorgski, Glazoenov, Rimski-Korsakov	Petipa, Goiski, Fokine, Goltz, Ksjessinski	Konstantin Korovin (decors en kostuums) André Bakst, Ivan Bilibin (kostuums)
1909	Cléopâtre	Anton Arenski	Michel Fokine	Léon Bakst
1910	Shéhérazade	Nikolaj Rimski-Korsakov	Michel Fokine	Léon Bakst
1910	Giselle	Adolphe Adam	Michel Fokine naar Jean Coralli en Jules Perrot	Alexandre Benois
1910	De vuurvogel	Igor Stravinsky	Michel Fokine	Aleksandr Golovin
				Léon Bakst
1910	Carnaval	Robert Schumann	Michel Fokine	Léon Bakst
1910	Les orientales	Aleksandr Glazoenov, Christian Sinding, Anton Arenski, Edvard Grieg, Aleksandr Borodin	Michel Fokine naar Marius Petipas	Konstantin KorovinLëon Bakst
1911	Petroesjka	Igor Stravinsky	Michel Fokine	Alexandre Benois
1911	Le spectre de la rose	Carl Maria von Weber	Michel Fokine	Léon Bakst
1911	Narcisse	Nicolas Tchérepnine	Michel Fokine	Léon Bakst
1911	Sadko	Nikolaj Rimski-Korsakov	Michel Fokine	Boris Anisfeld
1911	La péri	Paul Dukas	Georges Balanchine	Léon Bakst
1911	Le lac des cygnes	Peter Tsjaikovski	Marius Petipa	Konstantin Korovin (1e akte) Aleksandr Golovin (2e akte)
1912	L'après-midi d'un faune	Claude Debussy	Vaslav Nijinsky	Léon Bakst
1912	Daphnis et Chloé	Maurice Ravel	Michel Fokine	Léon Bakst
1912	Le dieu bleu	Reynaldo Hahn	Michel Fokine	Léon Bakst
1912	Thamar	Mili Balakirev	Michel Fokine	Léon Bakst
1913	Jeux	Claude Debussy	Vaslav Nijinsky	Léon Bakst
1913	Le Sacre du printemps	Igor Stravinsky	Vaslav Nijinsky	Nicholas Roerich
1913	La Khovanchina	Modest MoessorgskiNikolaj Rimski-Korsakov	Adolph Bolm	Fedor Fedorovski
1913	La Tragédie de Salomé	Florent Schmitt	Boris Romanov	Serge Soedejkin
1914	Papillons	Robert SchumannNicolas Tcherepnine (orkestratie)	Michel Fokine	Mstislav Doboezjinski
1914	La légende de Joseph	Richard Strauss	Michel Fokine	Léon Bakst (kostuums) José Maria Sert (decors)
1914	De gouden haan	Nikolaj Rimski-Korsakov	Michel Fokine	Natalja Gontsjarova
1914	Liturgie (niet uitgevoerd)	Russische religieuze zang	Léonide Massine	Natalja Gontsjarova
1914	Midas	Maximilian Steinberg	Michel Fokine	Mstislav Doboezjinski
1915	Le Soleil de Nuit	Nikolai Rimsky-Korsakov	Léonide Massine	Mikhail Larionov
1916	Till Eulenspiegel	Richard Strauss	Vaslav Nijinsky	Robert E. Jones
1916	Las meninas	Gabriel Fauré		Carlo Socrate (decors) José Maria Sert (kostuums)
1916	Histoires naturelles	Maurice Ravel		Michaïl Larionov
1917	Feu d'artifice	Igor Stravinsky		Giacomo Balla
1917	Les femmes de bonne humeur	Domenico ScarlattiTommasini (orkestratie)	Léonide Massine	Léon Bakst
1917	Contes russes	Anatoli Ljadov	Léonide Massine	Michaïl Larionov
1917	Parade	Erik Satie	Léonide Massine	Pablo Picasso
1919	La Boutique fantasque	Gioachino Rossini	Léonide Massine	André Derain
		Ottorino Respighi
1919	Le Tricorne	Manuel de Falla	Léonide Massine	Pablo Picasso
1920	Les astuces féminines	Domenico Cimarosa Ottorino Respighi (orkestratie)	Léonide Massine	José Maria Sert
1920	Le Chant du Rossignol	Igor Stravinsky	Léonide Massine	Henri Matisse
1920	Pulcinella	Igor Stravinsky	Léonide Massine	Pablo Picasso
1921	Chout	Sergei Prokofiev	Léonide Massine	Michail Larionov
1921	Doornroosje	Pjotr Iljitsj Tsjaikovski	Marius Petipa	Léon Bakst, Nicolas Benois, Natalja Gontsjarova
1922	Renard	Igor Stravinsky	Bronislava Nijinska	Michail Larionov
1922	Mavra	Igor Stravinsky	Bronislava Nijinska	Léopold Survage
1923	Les Noces	Igor Stravinsky	Bronislava Nijinska	Natalja Gontsjarova
1924	Les biches	Francis Poulenc	Bronislava Nijinska	Marie Laurencin
1924	Les tentations de la bergère ou L'Amour vainqueur	Montéclair Henri Casadesus (bewerking)	Bronislava Nijinska	Juan Gris
1924	Les Fâcheux	Georges Auric	Bronislava Nijinska	Georges Braque
1924	Le train bleu	Darius Milhaud	Bronislava Nijinska	Henri Laurens (scene)
				Coco Chanel (kostuums) Pablo Picasso (toneelgordijn)
1924	La nuit sur le mont chauve	Modest Moessorgski	Bronislava Nijinska	Natalja Gontsjarova
1925	Barabau		Georges Balanchine	Maurice Utrillo
1925	Les matelots	Georges Auric	Léonide Massine	Pruna
1925	Zephyr et Flore	Vernon Duke	Léonide Massine	Georges Braque
1926	Jack-in-the-box	Erik Satie Darius Milhaud (orkestratie)	George Balanchine	André Derain
1926	Roméo et Juliette	Constant Lambert	Bronislava Nijinska George Balanchine	Max Ernst (decor & gordijn) Joan Miró (decor & kostuums)
1926	Pastorale	Georges Auric	Bronislava Nijinska george balanchine	Pedro Pruna
1926	Le triomphe de Neptune	Lord Berners	George Balanchine	Aleksandre Sjarvasjidze naar Engelse prenten
1927	La chatte	Henri Sauguet	George Balanchine	Naum Gabo Antoine Pevsner
1927	Mercure	Erik Satie	Léonide Massine	Pablo Picasso
1927	Pas d'acier	Sergei Prokofiev	Léonide Massine	Georges Yakoulov
1927	Oedipus-Rex	Igor Stravinsky		Jean Cocteau
1928	Ode	Nicolas Nabokov	Léonide Massine	Pavel TchelitchevPierre Charbonnier
1928	Apollon musagète	Igor Stravinsky	George Balanchine	André Bauschant (decors)
				Coco Chanel (kostuums)
1928	Les deux mendiants	Georg Friedrich Händel	Georges Balanchine	Juan Gris
1929	Le bal	Vittorio Rieti	Georges Balanchine	Giorgio de Chirico
1929	Le fils prodigue	Sergei Prokofiev	George Balanchine	Georges Rouault

Literatuur en bronnen

Sjeng Scheijen: Sergej Diaghilev, een leven voor de kunst. Amsterdam, Bert Bakker, 2009, ISBN 9035136241.
Misia Sert: Misia, Privé-domein-reeks, Amsterdam, 1994
Harry Kessler: Dansen op de vulkaan, Privé-domein-reeks, Amsterdam, 2002
Robert Craft: Igor Strawinsky; kroniek van een vriendschap, Privé-domein-reeks, Amsterdam, 1976
Victor Breyer, Les Ballets Russes de Serge de Diaghilev 1909-1929, met voorwoord door Serge Lifar, tentoonstellingscatalogus 1969, Straatsburg: Ville de Strasbourg, 1969

Externe links

Noten

↑ Scheijen, Serge Diaghilev, blz. 425

[1] Scheijen, Serge Diaghilev, blz. 425

[1]