Obelisk (bouwkunst)

Een obelisk is een gedenknaald. Het gaat om een vierkante, naar boven toe iets dunner wordende zuil of kolom, met een piramidevormige punt, meestal van graniet gemaakt. Zuilen uit de oudheid zijn vaak monolieten, maar moderne obelisken worden meestal van meer stenen gemaakt en kunnen ook ruimten bevatten aan de binnenkant. De grootste obelisk uit de oudheid is tot stand gekomen onder farao Thoetmosis IV rond 1400 v.Chr. De 32 meter hoge en 455 ton zware monoliet staat nu bij de Sint-Jan van Lateranen in Rome.

Naald van Cleopatra, een Egyptische obelisk op de oever van de Theems in Londen

Ook buiten Egypte zijn tussen 1000 v.Chr. en 1000 n.Chr. oorspronkelijke obelisken gebouwd, onder andere in Assyrië, het koninkrijk Aksum, het Romeinse Keizerrijk (waaronder de Caesarea Obelisk bij Binjamiena in Israël) en het Byzantijnse Keizerrijk.

De obelisk in Oud-Egypte

De Egyptische obelisken werden in het Egyptisch techen genoemd. Er zijn over de hele wereld ongeveer dertig van bewaard gebleven, waarvan acht in Egypte. Ze werden, vaak in paren, bij de ingang van een tempel gezet. Het waren de opvolgers van de Benbenstenen. De obelisk is een symbool van de zonnegod Ra. Onder de kortdurende theologische revolutie van Echnaton werd de obelisk als een versteende zonnestraal gezien. Mogelijk is er een verband met natuurlijke fenomenen als lichtzuilen of zodiakaal licht.

Het is een wijd verspreide misvatting dat de obelisken van de Egyptenaren dienden als zonnewijzer. Wel werden obelisken later als puntzonnewijzer neergezet, bijvoorbeeld door de Romeinse keizer Augustus in zijn Horologium in Rome en de obelisk op de Place de la Concorde in Parijs.

De gedenknaalden werden voor een pyloon van een tempel geplaatst, meestal paarsgewijs. De obelisk werd meestal gemaakt van roze graniet, afkomstig uit de steengroeve van Aswan. Op de steen staan Egyptische hiërogliefen, ze bevatten de volledige koningstitulatuur van een regerende farao. De top van de obelisk was verguld.

Historie van de Egyptische obelisken

De oudst bekende obelisk die is teruggevonden is die van Senoeseret I uit de 12e dynastie van Egypte. Hij staat nog steeds op zijn oorspronkelijke plaats in Heliopolis. De meeste zijn gemaakt in het Nieuwe Rijk. Twee obelisken van de late tijd staan in het British museum te Londen.

De eerste exportgolf van obelisken vond plaats in de Romeinse keizertijd. Uit Egypte werden er enkele naar Rome of Byzantium verscheept. Een tweede verplaatsing dateert uit de 19e eeuw waarbij de steden Londen, New York en Parijs de Naald van Cleopatra ontvingen. In Rome staan diverse obelisken (zie Obelisken van Rome).

Er zijn meer obelisken in het buitenland dan in Egypte zelf.

Overzicht van Egyptische obelisken

Onderstaande tabel laat de gegevens zien van staande obelisken in Egypte en andere landen.

Land	Locatie	Farao
Egypte	Tempelcomplex van Karnak	Thoetmoses I
Egypte	Tempel van Luxor	Ramses II
Egypte	Tempelcomplex van Karnak	Hatsjepsoet
Egypte	Heliopolis, Caïro	Senoeseret I
Egypte	Museum in Luxor	Ramses III
Egypte	Gezira eiland, Caïro	Ramses II
Egypte	Luchthaven van Caïro	Ramses II
Egypte	Tempelcomplex van Karnak	Seti II
Frankrijk	Place de la Concorde	Ramses II
Israël	Hippodroom van Herodes, Caesarea Maritima	Onbekend
Italië	Rome, Piazza di San Giovanni in Laterano	Thoetmoses III, Thoetmoses IV
Vaticaanstad	Plein van Sint-Pieter	Onbekend
Italië	Rome, Piazza del Popolo	Seti I, Ramses II
Italië	Rome, Piazza di Montecitorio	Psammetichus II
Italië	Rome, Piazza della Rotonda	Ramses II
Italië	Rome, Santa Maria sopra Minerva	Apriës
Italië	Rome, Thermen van Diocletianus	Ramses II
Italië	Rome, Villa Celimontana	Ramses II
Italië	Sicilië, Catania	Onbekend
Italië	Benevento	Onbekend
Italië	Florence, Boboli-tuinen	Ramses II
Italië	Urbino, Piazza Rinascimento	Onbekend
Polen	Poznań, archeologisch museum als leen	Ramses II
Turkije	Hippodroom van Constantinopel	Thoetmoses III
Verenigd Koninkrijk	Londen, Victoria Embankment	Thoetmoses III
Verenigd Koninkrijk	Durham, Universiteit	Amenhotep II
Verenigd Koninkrijk	Dorset	Ptolemaeus IX
Verenigd Koninkrijk	Londen, British museum	Nectanebo II
Verenigde Staten	New York, Central Park	Thoetmoses III

Obelisken buiten Egypte

In de 18e eeuw en daarna zijn er onder andere in Apeldoorn, Vaals, Rijswijk, Brussel en Washington nieuwe obelisken opgericht. Deze zijn geen monolieten.

Obelisk als funerair erfgoed

In de 19e eeuw werd een obelisk soms als funerair ornament of model gekozen op een praalgraf. Vaak werden deze monumenten verkozen door de rijkere katholieke burgerij, gebeeldhouwd uit arduin of marmer.

Praalgraf in Lokeren, een obelisk als model
Praalgraf met obelisk, van Michel Adanson Cimetière du Père-Lachaise
Praalgraf van Abraham Lincoln, Oak Ridge Cemetery
De Obelisk van Heemskerk
Praalgraf van Jules Strauwen op het kerkhof van Laken
Praalgraf van Jean-Baptiste Hubert (1781-1845)
Praalgraf op het kerkhof van Père Lachaise, Parijs

Zie ook

Aksum; belangrijke bezienswaardigheden (vermeld op Werelderfgoedlijst van UNESCO) zijn een kerk waar de Ark van het Verbond zou staan, een veld met obelisken en de paleizen van Kaleb en de Koningin van Seba.
Erezuil

Literatuur

Wirsching, Armin, Obelisken transportieren und aufrichten in Aegypten und in Rom, Norderstedt 3rd. ed. 2013, ISBN 978-3-8334-8513-8

Een onvoltooide obelisk in Aswan
Obelisk van Seti II
Onderste deel van de inscriptie
Bovenste deel van de inscriptie

Zie de categorie Obelisks van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.