Er zijn veel verschillende manieren om uitspraak in beeld te brengen en uitspraak varieert sterk van spreker tot spreker. Er zijn ruwweg twee benaderingen:
fonemisch (weergegeven als /.../)
er worden alleen verschillen aangegeven waaraan een betekenisverschil toegekend kan worden
fonetisch (weergegeven als [...])
alle bijzonderheden van de uitspraak worden zo veel mogelijk in beeld gebracht
Voor WikiWoordenboek zijn er bezwaren aan beide methoden.
In het eerste geval geeft men bijvoorbeeld het feit dat in het Nederlands een -d aan het eind van een woord als -t uitgesproken wordt niet weer omdat het foneem er niet mee veranderd is. De lezer wordt geacht te "weten" dat dit in de taal altijd gebeurt. Voor iemand die ons woordenboek bezoekt en onze taal niet kent zal dat misleidend zijn.
In het tweede geval kan de notatie bijzonder veel extra tekentjes bevatten (die men moet kennen) en bovendien is de weergave dan streek- en zelfs persoonsgebonden. De een gebruikt een andere r dan de ander bijvoorbeeld.
De notatie die wij hier hanteren is meestal een compromis dat ernaar streeft met een minimum aan tekens een redelijk idee te geven wat een verstaanbare en algemeen aanvaardbare uitspraak van het woord is. Bij Nederlandse woorden geven we in de regel (ook) de uitspraak volgens de conventies van het Uitspraakwoordenboek, zie Standaardweergave uitspraak Nederlands, maar deze kan worden aangevuld met weergaven volgens de afspraken op deze pagina. Zo krijgt de lezer ook een indruk van de verschillende manieren waarop het Nederlands kan worden uitgesproken.
met beide lippen een f zeggen (zonder boventanden)
Stemloze labiodentaal
f
f als in fiets
Stemloze dentaal
θ
th als in Eng. thing
Stemloze alveolair
s
s als in suiker
Stemloze postalveolair
ʃ
sh als in Engels shop
Stemloze retroflex
ʂ
s met teruggekrulde tong (India, zweden)
Stemloze palataal
ç
de ichlaut van het Duits
Stemloze velair
x
de ch van loochen (achlaut)
Stemloze uvulair
χ
Harde g
Stemloze faryngaal
ħ
hoorbare uitademing (Arabisch zoals in Fatah.)
Stemloze glottaal
h
de geblazen h van Eng. hand
Naam
Tekst
Afbeelding
Stemhebbende bilabiaal
β
met beide lippen een v zeggen (zonder boventanden)
Stemhebbende labiodentaal
v
v als in bevel
Stemhebbende dentaal
ð
th als in Eng. that
Stemhebbende alveolair
z
z als in zout
Stemhebbende postalveolair
ʒ
j als in Fr. jour
Stemhebbende retroflex
ʐ
z met teruggekrulde tong
Stemhebbende palataal
ʝ
Griekse gee
Stemhebbende velair
ɣ
de g van logen*, de zachte gee van de Limburgers en Vlamingen, Arabisch: gayn
Stemhebbende uvulair
ʁ
de Duitse keel-r
Stemhebbende faryngaal
ʕ
De ayin van de Semitische talen met toegeknepen keel iets zeggen
Stemhebbende glottaal
ɦ
de zoemende h van Ned. hand.
Veel sprekers van het Nederlands (bijv. regio Amsterdam) maken geen onderscheid tussen stemhebbend g (ɣ) en stemloos ch (x). Verder naar het zuiden wordt de 'harde g' ɣ vervangen door de 'zachte g' ʝ
In het Nederlands verliezen stemhebbende medeklinkers vaak hun stemhebbendheid, bijvoorbeeld op het eind van een woord. Ook wanneer een stemhebbende medeklinker op een stemloze volgt blijft de stemhebbendheid vaak achterwege door assimilatie. WikiWoordenboek tracht dit weer te geven om anderstaligen een zo goed mogelijk beeld te geven van wat een aanvaardbare uitspraak is. Er is op dat punt echter zeker sprake van variatie van spreker tot spreker en zelfs van moment tot moment. Bij snel spreken valt er vaak meer weg dan wanneer men duidelijk verstaan wil worden.
Nederlandstaligen gebruiken een dozijn verschillende uitspraken voor de r. De rollende /r/ is nu in de Randstad vrijwel verdrongen door een keel-r ('Gooise r' vanwege de invloed van Hilversum). WikiWoordenboek gebruikt /r/ om geen andere reden dan eenvoudigheid.
De volgende klinkers komen in het Nederlands voor:
Teken
Klank
a
aa** als in haat, maken
ɑ
ah als in hakken
e
ee als in mee
ɛ
e als in zet
ɛɪ
ij als in ijs
ə
sjwa: doffe e als in bezit
i
ie als in ziek
ɪ
i als in zit
ɪː
lange i als in zeer
o
oo als in dood, roken
ɔ
oh als in dor
ɔː
lange oh als in door
y
uu als in fuut
ɵ
uh als in put*
ø
eu als in leuk
ɵː
lange uh als in deur
u
oe als in doek
(*) De Nederlandse <uh>-klank van put wordt vaak ook als ʏ weergegeven maar dit teken komt meer overeen met de wat opener <eu> van het Franse peur[pœːʁ]
(**) In het Nederlands spreekt men vaak van 'lange' klinkers (zoals in zaak) en 'korte' klinkers (in zak). Er bestaat tussen deze twee klinkers wel een (klein) verschil in tijdsduur, maar in het Noord-Nederlands is er een veel groter en belangrijker verschil in klank omdat de mond bij de ene klinker wat verder open is dan bij de ander. Dit verschil in klank wordt weergegeven door /a/ en /ɑ/ te schrijven. In het WikiWoordenboek schrijven we bij de Noord-Nederlandse uitspraak alleen dan een lengteteken /ː/ als daar een betekenisverschil aan vastzit. Bijvoorbeeld de o in zonne- en zone heeft dezelfde klank, maar in het tweede woord wordt hij langer aangehouden, daarom schrijven we /zɔnə/ en /zɔːnə/. Voor Vlaamse, Brabantse en Limburgse uitspraak werkt lengte betekenisonderscheidender dan kwaliteit en daarom schrijven dan wel een lengteteken /ː/.
