Norn

Denne artikkelen handlar om språket. For skikkelsane frå norrøn tru, sjå norner.

Norn
Klassifisering:	indoeuropeisk  germansk   nordisk    vestnordisk     norn
Bruk
Utdøydd:	1800-talet
Språkkodar
ISO 639-2:	gem
ISO 639-3:	nrn

Norn (ei samandraging av adjektivet «norrøn») er eit nordisk språk som vart tala på Shetland, Orknøyane og Hebridane før skotsk byrja ta over på 1400-talet. Norn var til liks med islandsk og færøysk eit vestnorsk utflyttarspråk, utgått frå norrønt, og høyrer saman med islandsk, færøysk og norsk til dei vestnordiske språka. Det var i bruk av somme heilt fram til 1800-talet, og vi finn restar att i ordforråd og namn, men i dag er norn rekna som eit utdøydd språk.

Kjelder for norn

Ei folkevise på norn, «Hildinakvadet», vart skriven ned av G. Low i 1774. Det mest omfattande vitskaplege arbeidet er gjort av Jakob Jakobsen, og hans arbeid dannar utgangspunkt for mykje av den seinare forskinga på norn.

Grammatikk

På grunn av mangel på kjelder finst det ingen presise oversikter over lydverket i norn. Ut frå dei fåe skriftlege kjeldene ser ein mange likskapar med dialektar i sørvestnorsk. Det gjeld overgang frå /p, t, k/ til [b, d, g] før eller mellom vokalar og ein overgang frå /θ/ og /ð/til [t] og [d]. Morfologien var relativt lik dei andre vestnordiske språk; substantiv hadde to numerus, tre kjønn og fire kasus, medan verbbøyinga var tilsvarande lik.

Kvifor døydde norn ut?

Michael Barnes peikar i «The Norn Language of Orkney and Shetland» (1998) på at visse domene vart tapte tidlegare enn andre. Jakob Jakobsens granskingar i Det norrøne sprog på Shetland (1897) viser at norn heldt seg lengst i intimsfæren og i tradisjonelle domene som fiske og landbruk; norn overlevde derimot ikkje moderniseringa. Ein viktig bakgrunn for at norn ikkje overlevde moderiniseringa, var at Shetland og Orknøyane på 1400-talet kom under skotsk herredøme, seinare under britisk styre, og at kontakten med den nordiske språkfellesskapen fall vekk. Innflytting av skottar var saman med allmenne økonomiske og politiske vilkår med på å fremje skotsk som språk. Seinare kom engelsk inn som hovudspråk.

I ein freistnad på å liva opp att norn er det laga eit språk som vert kalla «nynorn».

Språkdøme

Matteus 6:9-13 (Fader vår) på forskjellige språk

Orknøysk norn (Wallace, 1700). Favor i ir i chimrie, Helleur ir i nam thite, gilla cosdum thite cumma, veya thine mota vara gort o yurn sinna gort i chimrie, ga vus da on da dalight brow vora. Firgive vus sinna vora sin vee Firgive sindara mutha vus, lyv vus ye i tumtation, min delivera vus fro olt ilt, Amen.	Shetlandsk norn (Low, 1774). Fy vor or er i Chimeri. Halaght vara nam dit. La Konungdum din cumma. La vill din vera guerde i vrildin sindaeri chimeri. Gav vus dagh u dagloght brau. Forgive sindorwara sin vi forgiva gem ao sinda gainst wus. Lia wus ikè o vera tempa, but delivra wus fro adlu idlu. For do i ir Kongungdum, u puri, u glori, Amen.
Færøysk (Þorvaldur Bjarnarson, 1878). Faðir vár, Tú, sum ert í Himli. Heilagt verði navn Títt. Komi ríki Títt. Verði vilji Tín, sum í Himli, so á jørð. Gev okkum í dag okkara dagliga breyð. Og fyrigev okkum syndir okkara, so sum vit eisini fyrigeva teimum, ið móti okkum synda. Leið okkum ikki í freistingar, men frels okkum frá tí illa.	Norrønt Faþer vár es ert í himenríki, verði nafn þitt hæilagt Til kome ríke þitt, værði vili þin sva a iarðu sem í himnum. Gef oss í dag brauð vort dagligt Ok fyr gefþu oss synþer órar, sem vér fyr gefom þeim er viþ oss hafa misgert Leiðd oss eigi í freistni, heldr leys þv oss frá öllu illu.
Islandsk Faðir vor, þú sem ert á himnum. Helgist þitt nafn, til komi þitt ríki, verði þinn vilji, svo á jörðu sem á himni. Gef oss í dag vort daglegt brauð. Fyrirgef oss vorar skuldir, svo sem vér og fyrirgefum vorum skuldunautum. Og eigi leið þú oss í freistni, heldur frelsa oss frá illu. Því að þitt er ríkið, mátturinn og dýrðin að eilífu, amen.	Norsk (nynorsk) Fader vår, du som er i himmelen! Lat namnet ditt helgast. Lat riket ditt koma. Lat viljen din råda på jorda så som i himmelen. Gjev oss i dag vårt daglege brød. Forlat oss vår skuld, som vi òg forlèt våre skuldmenn. Før oss ikkje ut i freisting, men frels oss frå det vonde. For riket er ditt, og makta og æra i all æve. Amen.

Litteratur

• Michael P. Barnes: The Norn Language of Orkney & Shetland. Shetland Times 1998. ISBN 1-898852-29-4 (72 sider, den einaste monografien om norn)
• Gillian Fellows-Jensen: Scandinavian influence on the place-names of England, i: Ureland/ Broderick (Hrsg.): Language Contact in the British Isles. Tübingen 1991 337–354.
• Jakob Jakobsen: An Etymological Dictionary of the Norn Language in Shetland. 2 Band. London/Copenhagen 1928-32 (Nytt opplag 1985).
• O. Werner: Die Erforschung des Inselnordischen, Zeitschrift für Mundartforschung Supplement, NS 6, 2: 459–519. (1968).