Leruarua

Leruarua ke seamuši seo se dulago ka meetseng. Ke e kgolo.

Maruarua ke sehlopha se se phatlaletšego le se se fapa-fapanego sa diamusi tša ka lewatleng tšeo di lego ka meetseng ka mo go feletšego . Bjalo ka sehlopha se se sego sa semmušo le sa polelo , di sepelelana le ditho tše kgolo tša infraorder Cetacea , ke gore di-cetacean ka moka ka ntle le didolphin le di- porpoise . Di- dolphin le di- porpoise di ka lebelelwa e le maruarua go tšwa ponong ya semmušo, ya cladistic . Maruarua, di- dolphin le di- porpoise ke tša sehlopha sa Cetartiodactyla , seo se nago le di- ungulate tša menwana e swanago . Metswala ya tšona ya kgauswi kudu yeo e phelago yeo e sego ya di-cetacean ke dikubu , yeo tšona le di- cetacean tše dingwe di ilego tša arogana le yona mo e ka bago nywageng e ka bago dimilione tše 54 e fetilego. Di- parvorder tše pedi tša maruarua, maruarua a baleen (Mysticeti) le maruarua a meno (Odontoceti), go naganwa gore di bile le mogologolo wa tšona wa mafelelo wa go swana mo e ka bago mengwaga ye dimilione tše 34 ye e fetilego. Mysticetes e akaretša malapa a mane ao a sa lego gona (a phelago) : Balaenopteridae (di-rorquals), Balaenidae (maruarua a le letona), Cetotheriidae (leruarua la le letona la pygmy), le Eschrichtiidae (maruarua a bohlokwa). Di-odontocete di akaretša Monodontidae (belugas le narwhals), Physeteridae ( leruarua la peu ), .Kogiidae (leruarua la peu la dwarf le pygmy), le Ziphiidae (maruarua a molomo), gammogo le malapa a tshela a didolphin le di-porpoise tšeo di sa tšewego bjalo ka maruarua ka kgopolo ye e sego ya semmušo.

Maruarua ke dibopiwa tša ka meetseng ka botlalo, tša lewatle le le bulegilego: a ka ja, a nyalana, a belega, a anya le go godiša bana ba ona lewatleng. Maruarua a fapana ka bogolo go tloga go maruarua a peu a dwarf a dimithara tše 2,6 le dikhilograma tše 135 (298 lb) go ya go maruarua a matala a dimithara tše 29,9 le ditone tše 190 (ditone tše 210 tše kopana) , e lego phoofolo ye kgolo kudu ye e tsebjago yeo e nago le kile a phela. Leruarua la peu ke sebata se segolo kudu sa meno mo Lefaseng. Mehuta e mmalwa ya maruarua e bontšha dimorphism ya thobalano , ka gore tše tshadi ke tše dikgolo go feta tše tona.

Maruarua a Baleen ga a na meno; go e ​​na le moo di na le dipoleiti tša baleen, dibopego tša go swana le fringe tšeo di di kgontšhago go raka melomo e megolo ya meetse ao di a tšeago, mola di boloka krill le plankton tšeo di di jago. Ka ge dihlogo tša tšona e le tše dikgolo kudu—di dira tekanyo e ka bago 40% ya boima bja tšona ka moka bja mmele—gomme di e-na le di- throat pleat tšeo di di kgontšhago go katološa melomo ya tšona, di kgona go tsenya meetse a mantši kudu ka ganong ga tšona ka nako e tee. Maruarua a baleen le ona a na le bokgoni bjo bo hlabologilego gabotse bja go nkga.

Ka mo go fapanego, maruarua a meno a na le meno a khoune ao a tlwaetšego go swara dihlapi goba squid . Le gona di na le bokgoni bjo bo tseneletšego bja go kwa—e ka ba ka godimo goba ka tlase ga bokagodimo bja meetse—mo e lego gore tše dingwe di ka phela gaešita le ge di foufetše. Mehuta e mengwe, e bjalo ka maruarua a peu, e tlwaetše gabotse kudu bakeng sa go thuma botebong bjo bogolo bakeng sa go swara di- squid le diphoofolo tše dingwe tšeo di ratwago.

Maruarua a tšweletše go tšwa go diamusi tše di phelago nageng, gomme a swanetše go tšwelela ka mehla go hema moya, le ge e le gore a ka dula ka fase ga meetse ka nako ye telele. Mehuta ye mengwe, go swana le leruarua la peu , e ka dula ka fase ga meetse go fihla go metsotso ye 90  E na le mašoba a go foka (mašoba a dinko ao a fetotšwego) ao a lego godimo ga dihlogo tša tšona, ao ka ona moya o tsenywago le go rakwa. Di na le madi a borutho , gomme di na le legato la makhura, goba blubber , ka tlase ga letlalo. Ka mebele e nolofaditšwego ya fusiform le ditho tše pedi tšeo di fetotšwego gore e be diphego, maruarua a ka sepela ka lebelo la go fihla go 20 knots , gaešita le ge a sa feto-fetoge le maemo goba a se nago mafolofolo go swana le ditiiso. Maruarua a tšweletša mantšu a fapa-fapanego kudu, kudu-kudu dikoša tše di katološitšwego tša maruarua a humpback . Le ge e le gore maruarua a atile, bontši bja mehuta ya diphedi e rata meetse a go tonya a hemisphere ya ka leboa le ya borwa, gomme a hudugela equator go belega. Mehuta ya diphedi tše bjalo ka di- humpback le maruarua a matala di kgona go sepela dikhilomithara tše dikete ntle le go ja. Ka tlwaelo tše tona di nyalana le tše tshadi tše ntši ngwaga o mongwe le o mongwe, eupša tše tshadi di nyalana fela mengwageng ye mengwe le ye mengwe ye mebedi go ya go ye meraro. Dinamane ka tlwaelo di belegwa ka selemo le lehlabula; ditshadi di rwala maikarabelo ka moka a go di godiša. Bomme ba mehuta ye mengwe ya diphedi ba ikona dijo le go amuša bana ba bona ngwaga o tee go ya go tše pedi.

Maruarua a kile a tsongwa ka go se kgaotše bakeng sa ditšweletšwa tša ona, ga bjale a šireleditšwe ke molao wa ditšhaba-tšhaba. Maruarua a le letona a Atlantic Leboa a ile a nyakile a hwelela lekgolong la bo-masome-pedi la nywaga, ka palo e nyenyane ya palo ya maruarua a 450, gomme palo ya maruarua a bohlokwa a Pacific Leboa e beilwe maemong a Kotsing e Kgolo ke IUCN . Ka ntle le tšhošetšo yeo e tšwago go baremi ba maruarua, gape ba lebeletšana le ditšhošetšo tšeo di tšwago go ditshwaro tša ka thoko le tšhilafalo ya lewatle. Nama, blubber le baleenya maruarua ka setšo e dirišitšwe ke batho ba setlogo ba Arctic. Maruarua a bontšhitšwe ditšong tše di fapa-fapanego lefaseng ka bophara, kudu-kudu ke ma-Inuit le batho ba lebopong la Vietnam le Ghana, bao ka dinako tše dingwe ba dirago dipoloko tša maruarua. Maruarua ka dinako tše dingwe a tšwelela dipukung le difiliming. Mohlala o tumilego ke leruarua le legolo le lešweu ka pading ya Herman Melville ya Moby Dick . Maruarua a manyenyane, a bjalo ka belugas , ka dinako tše dingwe a bolokwa bothopša gomme a tlwaetšwa go dira maano, eupša katlego ya tswadišo e bile e fokolago gomme gantši diphoofolo di hwa ka dikgwedi tše sego kae ka morago ga go thopša. Go bogela maruarua e fetogile mokgwa wa boeti lefaseng ka bophara.

Phylogeny [ hlophisa | mohlodi wa go rulaganya ] .

Maruarua ke karolo ya sehlopha sa diamusi tšeo di lego lefaseng kudu la Laurasiatheria . Maruarua ga a bope clade goba taelo ; infraorder Cetacea e akaretša di-dolphin le di- porpoise , tšeo di sa tšewego e le maruarua ka kgopolo e sego ya semmušo. ^{[ tsopolo e a nyakega ]} Sehlare sa phylogenetic se bontšha dikamano tša maruarua le diamusi tše dingwe, ka dihlopha tša maruarua ^{[ tsopolo e a nyakega ]} tšeo di swailwego ka botala.

Laurasiatheria

Ferae (carnivorans and allies)   Perissodactyla (horses, rhinos, tapirs)   Artiodactyla Tylopoda (camelids)   Artiofabula   Suina Pigs   Cetruminantia   Ruminants (cattle, sheep, antelopes)   Whippomorpha   Hippopotamuses   Cetacea   Archaeocetes (Ambulocetus, Protocetus, Basilosaurus)     Mysticeti (right, grey, rorquals) baleen whales Odontoceti   Delphinoidea (dolphins, porpoises, beluga whales, narwhals)     Lipotoidea (river dolphins)     Physeteroidea (sperm whales)     Ziphoidea (beaked whales)   toothed whales             c. 53 mya

c. 99 mya

Di-cetacean di arotšwe ka di-parvorder tše pedi. Parvorder e kgolo, Mysticeti (maruarua a baleen), e hlaolwa ka go ba gona ga baleen, e lego sebopego se se swanago le sefe mohlagare wa ka godimo seo se dirilwego ka keratin , yeo e e dirišago go sefa plankton , gare ga tše dingwe, go tšwa meetseng. Odontocetes (maruarua a meno) di hlaolwa ka go ba le meno a bogale bakeng sa go tsoma, go fapana le baleen ya balekane ba tšona.

Ga bjale di- cetacean le di- artiodactyl di arotšwe ka tlase ga tatelano ya Cetartiodactyla , yeo gantši e sa dutšego e bitšwa Artiodactyla, yeo e akaretšago bobedi maruarua le dikubu . Kubu le kubu ya pygmy ke ba leloko la kgaufsi kudu la leruarua leo le phelago lefaseng.

Mysticetes [ rulaganya | mohlodi wa go rulaganya ] .

Di-mysticete di tsebja gape e le maruarua a baleen. Di na le para ya mašoba a go foka ka thoko gomme di hloka meno; go e ​​na le moo di na le dipoleiti tša baleen tšeo di bopago sebopego sa go swana le sefe ka mohlagare wa ka godimo wo o dirilwego ka keratin, yeo di e šomišago go sefa plankton go tšwa meetseng. Maruarua a mangwe, a bjalo ka humpback, a dula mafelong a polar moo a jago mothopo o ka botwago wa dihlapi tša sekolo le krill .  Diphoofolo tše di ithekgile ka diphego tša tšona tše di hlabologilego gabotse le lephegwana la mosela go itšhidulla ka meetseng; di sesa ka go sepetša diphego tša tšona tša ka pele le lephegwana la mosela godimo le fase. Dikgopo tša maruarua di bolela ka go lokologana le marapo a tšona a mokokotlo a thoracic ka proximalmafelelong, eupša o se ke wa bopa lesaka la kgopo ye e thata. Tlwaetšo ye e dumelela sehuba go gatelela nakong ya go thuma ka mo go tseneletšego ge kgatelelo e oketšega.  Di- mysticete di bopilwe ka malapa a mane: rorquals (balaenopterids) , cetotheriids , maruarua a le letona (balaenids) , le maruarua a bohlokwa (eschrichtiids) .

Phapano ye kgolo magareng ga lapa le lengwe le le lengwe la mysticete ke ka go tlwaelano ga bona ga go fepa le boitshwaro bjo bo latelago. Balaenopterids ke di-rorquals. Diphoofolo tše, gotee le di-cetotheriids, di ithekgile ka di- throat pleat tša tšona go metša meetse a mantši ge di dutše di ja. Di- pleat tša megolo di atologela go tšwa molomong go ya khupetšong gomme di dumelela molomo go katološwa go fihla go bophagamo bjo bogolo bakeng sa go swara ka bokgoni kudu diphoofolo tše nnyane tšeo di di jago. Balaenopterids e na le meloko ye mebedi le mehuta ye seswai.  Balaenids ke maruarua a maleba. Diphoofolo tše di na le dihlogo tše kgolo kudu, tšeo di ka dirago go fihla go 40% ya boima bja mmele wa tšona, gomme bontši bja hlogo ke molomo. Se se di dumelela go tsenya meetse a mantši ka melomong ya tšona, go di tlogela di fepa ka mo go atlegilego kudu.  Di-Eschrichtiid di na le setho se tee se se phelago: leruarua le letala. Ke difepi tša ka fase, kudu di ja dikhrustasia le diphedi tše di se nago marapo a mokokotlo tša ka fase ga meetse. Di ja ka go retologa ka mahlakoreng a tšona gomme tša tšea meetse ao a hlakantšwego le sedimente, ao ka morago a rakwago ka baleen, a tlogela diphoofolo tša tšona di swere ka gare. Ye ke mokgwa o šomago wa go tsoma, woo go wona leruarua le se nago baphadišani ba bagolo.

Odontocetes [ hlophisa | mohlodi wa go rulaganya ] .

Di-odontocete di tsebja e le maruarua a meno; di na le meno le lešoba le tee feela la go foka. Di ithekgile ka sonar ya tšona yeo e hlabologilego gabotse gore di hwetše tsela ya tšona ka meetseng. Maruarua a nago le meno a romela di- click tša ultrasonic a diriša magapu . Maphoto a modumo a sepela ka meetseng. Ge o thula selo ka meetseng, maphoto a modumo a boela morago go leruarua. Dithothomelo tše di amogelwa ka ditlhalenama tša makhura mohlagare, tšeo ka morago di sepetšwago gape ka gare ga lerapo la tsebe le go ya bjokong moo dithothomelo di hlathollwago gona. Maruarua ka moka a meno a na le menyetla, go ra gore a tla ja selo se sengwe le se sengwe seo a ka se lekanago mometšong wa ona ka ge a sa kgone go hlafuna. Diphoofolo tše di ithekgile ka diphego tša tšona tše di gotšego gabotse le lephegwana la mosela gore di itšhišinye ka meetseng; di sesa ka go sepetša diphego tša tšona tša ka pele le lephegwana la mosela godimo le fase. Dikgopo tša maruarua di bolela ka go lokologana le marapo a tšona a mokokotlo a sefuba mafelelong a kgauswi , eupša ga di bope lesaka la dikgopo le le thata. Tlwaetšo ye e dumelela sehuba go gatelela nakong ya go thuma ka mo go tseneletšego go fapana le go ganetša maatla a kgatelelo ya meetse.  Ka ntle le di-dolphin le di-porpoise, di-odontocete di bopilwe ka malapa a mane: di- belugas le di-narwhal (monodontids) , maruarua a peu (physeterids) , .maruarua a peu a dwarf le pygmy (kogiids) , le maruarua a melomo (ziphiids) .

Diphapano magareng ga malapa a di-odontocete di akaretša bogolo, diphetogo tša go fepa le kabo. Di- monodontid di na le mehuta e mebedi: beluga le narwhal . Bobedi bja tšona di dula ka arctic e tonyago gomme bobedi bja tšona di na le tekanyo e kgolo ya blubber. Di-Beluga, ka ge di le tše tšhweu, di tsoma ka diphotlwa tše dikgolo kgaufsi le bokagodimo le go dikologa leqhwa la diphuthelwana, mmala wa tšona o šoma e le go iphihla. Narwhals, ka ge e le tše ntsho, di tsoma ka diphotlwa tše kgolo ka lefelong la aphotic, eupša ka fase ga mpa ya tšona e sa dula e le ye tšhweu gore e dule e khupeditšwe ge selo se sengwe se di lebelela thwii godimo goba fase. Ga di na lephegwana la mokokotlo go thibela go thulana le leqhwa la pack.  Physeterids le Kogiids di bopilwe ka maruarua a peu. Maruarua a peu a na le di-odontocete tše kgolo le tše nnyane, gomme a fetša karolo ye kgolo ya bophelo bja ona a tsoma di-squid. P. macrocephalus e fetša bontši bja bophelo bja yona e nyaka squid ka botebong; diphoofolo tše ga di nyake tekanyo le ge e le efe ya seetša le gatee, ge e le gabotse, maruarua a peu a foufetšego a swerwe a phetše gabotse mmeleng. Boitshwaro bja di-Kogiid bo sa dutše bo sa tsebje kudu, eupša, ka baka la maswafo a tšona a manyenyane, go naganwa gore di tsoma lefelong la photic .  Di- ziphiid di bopilwe ka mehuta ye 22 ya maruarua a molomo . Tše di fapana go ya ka bogolo, go ya go mebala, go ya ka kabo, eupša ka moka di abelana ka mokgwa wa go tsoma wo o swanago. Di šomiša mokgwa wa go monya, di thušwa ke para ya dipharo ka lehlakoreng la ka fase la hlogo ya tšona, e sego go fapana le di-pleat tša megolo godimo ga rorquals, go fepa.

Bjalo ka clade ya semmušo (sehlopha seo se sa kgapšego taxon efe goba efe ya ditlogolo ), di-odontocetes gape di na le di- porpoise (Phocoenidae) le malapa a mane goba a mahlano a phelago a di-dolphin: di-dolphin tša lewatle ( Delphinidae ), di-dolphin tša noka ya Borwa bja Asia ( Platanistidae ), tšeo di ka bago di fedile Dolphin ya Noka ya Yangtze ( Lipotidae ), didolphin tša noka ya Amerika Borwa ( Iniidae ) le dolphin ya La Plata (Pontoporiidae).

Tlhagelelo

Maruarua ke ditlogolo tša diamusi tšeo di dulago nageng tša thulaganyo ya artiodactyl (di-ungulate tša menwana e swanago). Di amana le Indohyus , e lego phoofolo yeo e hwilego ya go swana le chevrotain, yeo di aroganego go yona nywageng e ka bago dimilione tše 48 e fetilego.  Di-cetacean tša pele, goba archaeocetes , di thomile go ya lewatleng mengwaga ye e ka bago dimilione tše 49 ye e fetilego gomme tša ba tša ka meetseng ka botlalo mengwaga ye dimilione tše 5–10 ka morago. Seo se hlalošago archaeocete ke go ba gona ga dibopego tša anatomical tšeo di kgethegilego go di-cetacean, gotee le dibopego tše dingwe tša pele tšeo di sa hwetšwego ka di-cetacean tša mehleng yeno, tše bjalo ka maoto a bonagalago goba meno ao a sa leka-lekanego. Dibopego tša tšona di ile tša tlwaelega bakeng sa go phela tikologong ya lewatle . Diphetogo tše kgolo tša anatomical di be di akaretša peakanyo ya bona ya go kwa yeo e bego e lebiša dithothomelo go tšwa mohlagare go ya lerapong la tsebe ( Ambulocetus 49 mya ), mmele wo o nolofaditšwego le kgolo ya di-fluke moseleng ( Protocetus 43 mya), go huduga ga mašoba a dinko go ya godimo ga cranium ( blowholes ), le go fetošwa ga ditho tša ka pele gore e be diphego ( Basilosaurus 35 mya), le go fokotšega le go nyamelela ga mafelelong ga ditho tša ka morago (odontocetes le mysticetes tša mathomo 34 mya).

Sebopego sa maruarua se bontšha mehlala e mmalwa ya tlhagelelo yeo e kopanago , yeo e lego molaleng kudu e le sebopego sa mmele se se nolofaditšwego seo se swanago le dihlapi.  Mehlala ye mengwe e akaretša tšhomišo ya echolocation bakeng sa go tsoma maemong a seetša sa fase — e lego go tlwaelana ga go kwa mo go swanago mo go šomišwago ke bommamathwane  — le, ka maruarua a rorqual, go tlwaelana ga mohlagare, go swana le tšeo di hwetšwago ka go di-pelican , tšeo di kgontšhago go fepa ka go apeša.

Lehono, ba leloko la kgauswi le le phelago la di-cetacean ke dikubu ; tše di abelana ka mogologolo wa seka-meetse yo a ilego a makala go tšwa go di-artiodactyl tše dingwe tše ka bago 60 mya.  Go dikologa 40 mya, mogologolo yo a tlwaelegilego magareng ga tše pedi o ile a makala go ba cetacea le anthracotheres ; mo e nyakilego go ba di-anthracothere ka moka di ile tša hwelela mafelelong a Pleistocene 2.5 mya, mafelelong tša tlogela lešika le tee fela leo le sa phelago – kubu.

Maruarua a arogane ka diparvorder tše pedi tše di aroganego go dikologa 34 mya – maruarua a baleen (Mysticetes) le maruarua a meno (Odontocetes).

Thutaphedi

Anatomy [ hlophisa | mohlodi wa go rulaganya ] .

Features ya leruarua le leputsoa

Dikarolo tša marapo a maruarua a peu

Maruarua a na le mebele ya sebopego sa torpedo yeo e nago le melala yeo e sa feto-fetogego, ditho tšeo di fetotšwego go ba diphego, diphaphathi tša ditsebe tša ka ntle tšeo di sego gona, lephegwana le legolo la mosela le dihlogo tše di bataletšego (ntle le di- monodontid le di- ziphiid ). Mahata a maruarua a na le dipotologo tše nnyane tša mahlo, dinko tše telele (ntle le di-monodontid le di-ziphiid) le mahlo a beilwego ka mahlakoreng a hlogo ya yona. Maruarua a fapana ka bogolo go tšwa go maruarua a peu a dwarf a dimithara tše 2.6 le dikhilograma tše 135 (298 lb) go ya go maruarua a matala a dimithara tše 34 (112 ft) le 190-metric-ton (210-short-ton). Ka kakaretšo, di na le tshekamelo ya go dwarf di-cetartiodactyl tše dingwe; leruarua le letala-lerata ke sebopiwa se segolo kudu Lefaseng. Mehuta ye mmalwa e na le dimorphism ya thobalano ye e lebanego le tše tshadi, ka tše tshadi e le tše kgolo go feta tše tona. Mokgekolo o mongwe ke wa leruarua la peu, leo le nago le tše tona tše dikgolo go feta tše tshadi.

Di- odontocete, tše bjalo ka leruarua la peu, di na le meno ao a nago le disele tša samente tšeo di apešitšego disele tša meno . Ka go se swane le meno a batho, ao a bopilwego kudu ka enamel karolong ya leino ka ntle ga marinini, meno a maruarua a na le samente ka ntle ga marinini. Ke feela maruarua a magolo, moo samente e aperego ntlheng ya leino, moo enamel e bontšhago. Di- mysticete di na le lerapo le legolo la maruarua , go fapana le meno, ao a dirilwego ka keratin. Di-mysticete di na le mašoba a mabedi a go foka, mola di-Odontocete di na le e tee feela.

Go hema go akaretša go raka moya o senyegilego ka gare ga lešoba la go foka , go bopa spout yeo e yago godimo, yeo e nago le mouwane, gomme gwa latelwa ke go hema moya o mofsa maswafong; maswafo a leruarua la humpback a ka swara dilitara tše ka bago tše 5 000 (1 300 US gal) tša moya. Dibopego tša spout di fapana gare ga mehuta ya diphedi, yeo e nolofatšago go hlaola.

Maruarua ka moka a na le legato le le koto la blubber . Mehuteng yeo e dulago kgauswi le dikota, blubber e ka ba ye koto go fihla go disenthimithara tše 28. Blubber ye e ka thuša ka go phaphamala (yeo e thušago go maruarua a ditone tše 100), tšhireletšo go fihla bokgoleng bjo itšego ka ge diphoofolo tše di jago diphoofolo di be di tla ba le nako ye thata ya go feta ka gare ga legato le le koto la makhura, le maatla a go ikona dijo ge di hudugela equator; tšhomišo ya mathomo ya blubber ke go thibela go tšwa boemong bja leratadima bjo bo thata. E ka bopa go fihla go 50% ya boima bja mmele wa leruarua. Dinamane di belegwa ka legato le lesesane fela la blubber, eupša mehuta ye mengwe e lefela se ka lanugos ye koto.

Maruarua a na le mpa ya diphapoši tše pedi go ya go tše tharo yeo e swanago ka sebopego le ya diphoofolo tše di jago nama tša lefaseng. Mysticetes di na le proventriculus bjalo ka katoloso ya sephapoši sa go jela ; se se na le maswika ao a šilago dijo. Gape di na le diphapoši tša fundic le pyloric .

Go thinta

Marapo a leruarua la bowhead ; hlokomela letheka la vestigial . Richard Lydekker , 1894

Maruarua a na le diphego tše pedi ka pele, le lephegwana la mosela. Di-flipper tše di na le dinomoro tše nne. Gaešita le ge maruarua a se na ditho tša ka morago tšeo di godilego ka mo go feletšego, a mangwe, a bjalo ka leruarua la peu le leruarua la hlogo ya bowhead, a na le di- appendage tša motheo tše di aroganego, tšeo di ka bago di e-na le maoto le dinomoro. Maruarua ke basesiši ba lebelo ge ba bapetšwa le ditiiso, tšeo ka tlwaelo di sepelago ka sekepe ka 5-15 kn, goba dikhilomithara tše 9-28 ka iri (5.6-17.4 mph); leruarua la maphegwana, ge le bapetšwa, le ka sepela ka lebelo la go fihla go dikhilomithara tše 47 ka iri (29 mph) gomme leruarua la peu le ka fihlelela lebelo la dikhilomithara tše 35 ka iri (22 mph). Go kopanywa ga marapo a mokokotlo a molala, mola go oketša go tsepama ge o sesa ka lebelo le legolo, go fokotša go feto-fetoga le maemo; maruarua ga a kgone go retološa dihlogo tša ona. Ge maruarua a thuma, a ithekgile ka lephegwana la ona la mosela go a šuthiša ka meetseng. Flipper motsamao e tsoelang pele. Maruarua a sesa ka go sepetša lephegwana la ona la mosela le karolo ya ka tlase ya mmele godimo le fase, a itšhidulla ka go sepela ka go ema thwii, mola diphego tša ona di dirišetšwa kudu go otlela. Mehuta ye mengwe ya dipheditswa ka meetseng, e lego seo se ka ba dumelelago go sepela ka lebelo. Thulaganyo ya tšona ya marapo e di dumelela go ba basesiši ba lebelo. Bontši bja mehuta ya diphedi e na le lephegwana la mokokotlo . Maruarua a tlwaetše go thuma go fihla botebong bjo bogolo. Go tlaleletša mebeleng ya tšona yeo e nolofaditšwego, di ka diegiša go betha ga pelo ya tšona bakeng sa go boloka oksitšene; madi a rerouted go tšwa go dinama tše di kgotlelelago kgatelelo ya meetse go ya pelong le bjokong gare ga ditho tše dingwe; hemoglobin le myoglobin di boloka oksitšene ka gare ga ditlhalenama tša mmele; gomme di na le tekanyo ya myoglobin yeo e fetago gabedi ya haemoglobin. Pele di ya go thuma ka nako e telele, maruarua a mantši a bontšha boitshwaro bjo bo tsebjago e le go lla; di dula kgaufsi le bokagodimo bakeng sa lelokelelo la go thuma mo go kopana le mo go sa tsepamago ge di dutše di aga dipolokelo tša tšona tša oksitšene, ke moka di thuma ka mo go kwagalago.

Dikwi

Biosonar ke di-cetacean

Marapo a maruarua a peu. Richard Lydekker, 1894.

Tsebe ya maruarua e na le diphetogo tše itšego tša tikologo ya lewatle . Go batho, tsebe ya gare e šoma bjalo ka sedirišwa sa go lekantšha thibelo magareng ga thibelo ya fase ya moya wa ka ntle le thibelo ye e phagamego ya seela sa cochlear . Ka maruarua, le diamusi tše dingwe tša ka lewatleng, ga go na phapano ye kgolo magareng ga tikologo ya ka ntle le ya ka gare. Go e na le gore modumo o fete ka tsebe ya ka ntle go ya tsebeng ya bogareng, maruarua a amogela modumo ka kgokgokgo, yeo go tšwa go wona a fetago ka gare ga lešoba leo le tletšego makhura leo le nago le thibelo e nyenyane go ya tsebeng ya ka gare.  Tsebe ya maruarua e arotšwe ka modumo go tšwa legata ka dipotla tša sinus tšeo di tletšego moya, tšeo di dumelelago go kwa mo gogolo ga tlhahlo ka fase ga meetse. Di- odontocete di romela di- click tša makga a magolo go tšwa sethong seo se tsebjago e le magapu . Magapu a a na le makhura, gomme legata la sebopiwa sefe goba sefe se se bjalo seo se nago le magapu le tla ba le kgateletšego e kgolo. Bogolo bja magapu bo fapana magareng ga mehuta, ge e le ye kgolo ke moo di ithekgilego kudu ka yona. Leruarua la molomo ka mohlala le na le go phatloga mo gonyenyane mo go dutšego godimo ga legata la lona, ​​mola hlogo ya leruarua la peu e tletše kudu ka magapu. Leihlo la maruarua ke le lenyenyane ka bogolo bja lona, ​​lega go le bjalo le boloka tekanyo e botse ya pono. Gotee le se, mahlo a leruarua a bewa ka mahlakoreng a hlogo ya lona, ​​ka gona pono ya bona e na le mašemo a mabedi, go e na le pono ya mahlo a mabedi go swana le ge batho ba na le yona. Ge di- beluga di tšwelela, lense ya tšona le cornea di lokiša go bona kgaufsi mo go bakwago ke go kgopama ga seetša; di na le bobedi disele tša molamu le tša khoune , go ra gore di kgona go bona seetšeng se se fokolago le se se phadimago, eupša di na le disele tše dintši kudu tša molamu go feta disele tša khoune. Lega go le bjalo, maruarua a hloka mebala ya pono yeo e nago le kwelobohloko ya maphoto a makopana diseleng tša ona tša khoune yeo e bontšhago bokgoni bjo bo lekanyeditšwego kudu bja go bona mmala go feta bontši bja diamusi. Bontši bja maruarua a na le di-eyeball tše di bataletšego ganyenyane, dipupil tše di godilego (tšeo di fokotšegago ge di tšwelela go thibela tshenyo), di- cornea tše di bataletšego ganyenyane le tapetum lucidum ; diphetogo tše di dumelela gore tekanyo e kgolo ya seetša e fete ka leihlong gomme, ka baka leo, seswantšho se se kwagalago kudu sa lefelo leo le le dikologilego. Gape di na le dikgeleswa godimo ga mahlo le legato la ka ntle la cornea tšeo di šomago bjalo ka tšhireletšo ya cornea.

Di- lobe tša go nkga ga di gona maruarua a nago le meno, e lego seo se šišinyago gore ga a na maikwelo a go nkga. Maruarua a mangwe, a bjalo ka leruarua la bowhead , a na le setho sa vomeronasal , seo se bolelago gore a ka "nkga" krill.

Ga go naganwe gore maruarua a na le maikwelo a mabotse a tatso, ka ge dikwi tša ona tša tatso di fokola goba di hlaela ka mo go feletšego. Lega go le bjalo, maruarua a mangwe a meno a na le dikgetho magareng ga mehuta e fapa-fapanego ya dihlapi, e lego seo se bontšhago mohuta o itšego wa go kgomarela tatso. Go ba gona ga setho sa Jacobson go bontšha gore maruarua a kgona go nkga dijo gatee ka gare ga molomo wa ona, e lego seo se ka swanago le maikwelo a tatso.

Kgokagano

Go rekota ga Maruarua a Humpback a opela le go Tobetsa. Mathata a go bapala faele ye? Bona thušo ya boraditaba

Sehlogo se segolo: Go hlaboša lentšu ga maruarua

Humpback maruarua "pina".

---

.

Go bonagala go hlaboša mantšu a maruarua go phetha merero e mmalwa. Mehuta e mengwe, e bjalo ka leruarua la humpback, e boledišana ka go diriša medumo ya melodi, yeo e tsebjago e le koša ya maruarua . Medumo ye e ka ba e kgolo kudu, go ithekgile ka mohuta wa diphedi. Maruarua a humpback a kwelwe feela a dira di-click, mola maruarua a meno a diriša sonar yeo e ka tšweletšago modumo wa go fihla go di- watt tše 20 000 (+73  dBm goba +43  dBw )  gomme ya kwewa dikhilomithara tše dintši.

Maruarua a thopilwego ka dinako tše dingwe a tsebja ka go ekiša polelo ya batho. Bo-rathutamahlale ba šišinya gore se se bontšha kganyogo e matla legatong la maruarua ya go boledišana le batho, ka ge maruarua a e-na le mokgwa o fapanego kudu wa lentšu, ka gona go ekiša polelo ya batho go bonagala go nyaka boiteko bjo bogolo.

Maruarua a ntšha mehuta ye mebedi ye e fapanego ya matshwao a modumo, ao a bitšwago go letša molodi le go kgotla:  Di-click ke di-pulse tša go thuthupa tša broadband ka pela, tšeo di dirišetšwago sonar , le ge e le gore mantšu a mangwe a maqhubu a tlase a broadband a ka phetha morero wo e sego wa echolocative go swana le poledišano; mohlala, megala ya pulsed ya belugas. Pulses ka terene ya go kgotla di ntšhwa ka dikgao tša ≈35–50 milliseconds , gomme ka kakaretšo dikgao tše tša magareng ga go kgotla di feta go se nene go feta nako ya go ya le go boa ya modumo go ya go sepheo. Di- whistles ke matshwao a sehlopha se se sesane ao a fetotšwego maqhubu (FM) , ao a dirišetšwago merero ya poledišano, go swana le megala ya go ikgokaganya.

Bohlale

Bubble net go fepa

Maruarua a tsebja ka go ruta, go ithuta, go dirišana, go loga maano le go nyama.  Neocortex ya mehuta ye mentši ya maruarua ke legae la di-neuron tša spindle tše ditelele tšeo , pele ga 2007, di bego di tsebja fela ka go di-hominid.  Go batho, disele tše di akaretšwa boitshwarong bja leago, maikutlo, kahlolong le teori ya monagano. Di- neuron tša spindle tša maruarua di hwetšwa mafelong a bjoko ao a swanago le moo di hwetšwago gona bathong, e lego seo se šišinyago gore di dira modiro o swanago.

Bogolo bja bjoko pele bo be bo lebelelwa e le sešupo se segolo sa bohlale bja phoofolo. Ka ge bontši bja bjoko bo dirišetšwa go boloka mešomo ya mmele, ditekanyo tše dikgolo tša bjoko go boima bja mmele di ka oketša tekanyo ya boima bja bjoko bjo bo hwetšagalago bakeng sa mediro e raraganego kudu ya temogo. Tshekatsheko ya allometric e laetša gore bogolo bja bjoko bja diamusi bo lekalekana ka mo e ka bago 2⁄3 goba 3⁄4 ya exponent ya boima bja mmele. Papetšho ya bogolo bja bjoko bja phoofolo ye e itšego le bogolo bja bjoko bjo bo letetšwego bjo bo theilwego godimo ga tshekatsheko ye bjalo ya allometric e fa quotient ya encephalisation yeo e ka šomišwago bjalo ka taetšo ye nngwe ya bohlale bja phoofolo. Maruarua a peu a na le boima bjo bogolo kudu bja bjoko go feta phoofolo le ge e le efe Lefaseng, ka palogare ya disenthimithara tše dikhubi tše 8 000 (490 go tše ³) le dikhilograma tše 7.8 (17 lb) go banna ba ba godilego, ge go bapetšwa le bjoko bja motho bjo bo tlwaelegilego bjo bo nago le palogare ya disenthimithara tša dikhubi tše 1,450 (88 go ³ ) go tše tona tše di godilego.  Tekanyo ya boima bja bjoko go mmele ka go di-odontocete tše dingwe, go swana le belugas le narwhals, e bobedi ka morago ga batho.

Maruarua a mannyane a tsebega ka go tsenela boitshwaro bjo bo raraganego bja go bapala, bjo bo akaretšago dilo tša go swana le go tšweletša diring tša vortex tša toroidal air-core air-core tše di tsepamego ka fase ga meetse goba " diring tša bubble ". Go na le mekgwa ye mebedi ye megolo ya tšweletšo ya lesale la bubble: go budulela ka lebelo ga go thuthupa ga moya ka meetseng le go o dumelela go rotogela godimo, go bopa lesale goba go sesa leboelela ka sedikong gomme ka morago wa ema go tsenya moya ka gare ga maphoto a helical vortex ka tsela yeo e bopilwego. Gape di bonala di thabela go loma di- vortex-rings, mo e lego gore di thunya ka diphuphu tše dintši tše di aroganego gomme ka morago tša rotogela ka pela godimo.  Ba bangwe ba dumela gore ye ke mokgwa wa poledišano. Maruarua a tsebja gape ka go tšweletša malokwa a bubble-net ka morero wa go tsoma dijo. Leruarua la le letona la ka borwa le sesa Maruarua a magolo le ona a naganwa, go fihla bokgoleng bjo itšego, gore a tsenela papadi. Ka mohlala, leruarua la le letona la ka borwa , le phagamiša fluke ya tšona ya mosela ka godimo ga meetse, e dula e le boemong bjo bo swanago ka nako e telele. Se se tsebja bjalo ka "go sesa". E bonala e le mokgwa wa papadi gomme e bonwa kudu lebopong la Argentina le Afrika Borwa . Humpback whale , gare ga tše dingwe, le tšona di tsebja ka go bontšha boitshwaro bjo.

Modikologo wa bophelo

Leruarua la le letona la ka borwa le sesa

Maruarua ke dibopiwa tša ka meetseng ka botlalo, seo se ra gore maitshwaro a matswalo le a go ratana a fapane kudu le dibopiwa tša lefaseng le tša ka meetseng. Ka ge di sa kgone go ya nageng go yo tswala, di belega ngwana ka lesea leo le beletšwego leo le beilwego bakeng sa pelego ya mosela pele. Se se thibela lesea go nwelela e ka ba nakong ya pelego goba nakong ya pelego. Go fepa maruarua ao a sa tšwago go belegwa, ka ge a phela ka meetseng, a swanetše go tšhollela maswi ka ganong ga namane. Ka ge e le diamusi, di na le dikgeleswa tša mammary tšeo di šomišwago go amuša dinamane; di kgwešwa ge di e-na le dikgwedi tše ka bago tše 11. Maswi a a na le palo ya godimo ya makhura ao a reretšwego go akgofiša tšweletšo ya blubber; e na le makhura a mantši kudu moo e lego gore e na le go se fetoge ga sesepa sa meno. Ditshadi di belega namane e tee ka boimana bjo bo tšeago mo e ka bago ngwaga, go ithekga go fihla ngwaga o tee go ya go tše pedi, le go butšwa go dikologa mengwaga ye šupa go ya go ye lesome, ka moka di fapana magareng ga mehuta.  Mokgwa wo wa go tswala o tšweletša bana ba mmalwa, eupša o oketša kgonagalo ya go phologa ga ye nngwe le ye nngwe. Ditshadi, tšeo di bitšwago "dikgomo", di rwala maikarabelo a tlhokomelo ya bana ka ge tše tona, tšeo di bitšwago "dipoo", ga di kgathe tema go godišeng dinamane.

Bontši bja diphiri di dula dikota. Ka fao, go thibela namane ye e sa belegwago go hwa ka lebaka la go tonya, di hudugela mafelong a go tswala/go nyalana. Ke moka di tla dula moo dikgwedi tše mmalwa go fihlela namane e hlagolela blubber ye e lekanego go phologa dithemperetšha tše babago tša dikota. Go fihla ka nako yeo, dinamane di tla ja maswi a makhura a mma.  Ka ntle le maruarua a humpback, ga go tsebje kudu gore maruarua a huduga neng. Bontši bo tla sepela go tloga Arctic goba Antarctic go ya dinageng tša borutho go yo nyalana, go tswala le go godiša nakong ya marega le selemo; di tla hudugela morago go dikota dikgweding tše borutho tša selemo gore namane e kgone go tšwela pele go gola mola mma a kgona go tšwela pele go ja, ka ge di ikona dijo mafelong a tswadišo. Mokgekolo o mongwe go se ke leruarua la le letona la ka borwa, yeo e hudugelago Patagonia le bodikela bja New Zealand go yo tswala; bobedi bja tšona di tšwile gabotse lefelong la tropike.

Robala

Tshedimošo ye nngwe: Robala diphoofolong

Ka go se swane le bontši bja diphoofolo, maruarua ke maruarua a go hema ka temogo. Diamusi ka moka di robala, eupša maruarua ga a kgone go idibala ka nako e telele ka gobane a ka nwelela. Le ge tsebo ya boroko go di- cetacean tša lešoka e lekanyeditšwe, di- cetacean tša meno tšeo di lego bothopša di begilwe gore di robala ka lehlakore le tee la bjoko bja tšona ka nako e tee, e le gore di kgone go sesa, di hema ka temogo le go phema bobedi diphoofolo tše di jago diphoofolo le go kopana le batho nakong ya tšona ya go khutša .

Nyakišišo ya 2008 e hweditše gore maruarua a peu a robala ka maemo a go ema ka fase ga bokagodimo ka go ‘drift-dives’ tše di sa tsepamago tše di sa dirego selo, ka kakaretšo mosegare, yeo ka yona maruarua a sa arabelego dikepe tše di fetago ntle le ge a kopana, gomme seo se lebiša go tšhišinyo ya gore maruarua mohlomongwe go robala nakong ya go thuma mo go bjalo.

Ekholotši

Go tsoma dijo le go ja diphoofolo

Bere ya polare le mašaledi a beluga

Maruarua ka moka a ja nama e bile a ja diphoofolo. Di- odontocete, ka kakaretšo, bontši di ja dihlapi le di- cephalopod , gomme ka morago tša latelwa ke di- crustacean le di- bivalve . Mehuta ka moka ke difepi tša kakaretšo le tša menyetla. Di- mysticete, ka kakaretšo, bontši di ja krill le plankton , gomme tša latelwa ke di- crustacean le diphedi tše dingwe tše di se nago marapo a mokokotlo . Ba sego kae ke ditsebi. Mehlala e akaretša leruarua le letala-lerata , leo le jago mo e nyakilego go ba krill feela, leruarua la minke , leo le jago kudu dihlapi tšeo di tsenago sekolo, e lego leruarua la peu , leo le kgethegilego ka squid, le leruarua le letala-lerata leo le jago diphedi tše di se nago marapo a mokokotlo tšeo di dulago ka tlase.  "Meno" a baleen a raraganego a mehuta ya diphedi tše di jago ka sefa, mysticetes, a di dumelela go tloša meetse pele di metša dijo tša tšona tša planktonic ka go šomiša meno bjalo ka sefe.  Gantši maruarua a tsoma a nnoši, eupša ka dinako tše dingwe a tsoma ka tirišano ka dihlopha tše nnyane. Boitshwaro bja peleng bo tlwaelegile ge o tsoma dihlapi tšeo di sa tsenego sekolo, diphedi tše di se nago marapo a mokokotlo tšeo di sepelago ka go nanya goba tšeo di sa šikinyegego goba phoofolo ya endothermic. Ge palo e kgolo ya diphoofolo tše di bolailwego e hwetšagala, maruarua a bjalo ka di- mysticetes tše itšego di tsoma ka tirišano ka dihlopha tše dinyenyane.  Di-cetacean tše dingwe di ka tsoma dijo le mehuta ye mengwe ya diphoofolo, go swana le mehuta ye mengwe ya maruarua goba mehuta ye e itšego ya di- pinniped .

Maruarua a magolo, a bjalo ka mysticetes, gantši ga a hlaswe, eupša maruarua a manyenyane, a bjalo ka di- monodontid goba di- ziphiid, a bjalo. Mehuta ye e bolawa ke otv goba orca. Go buša le go bolaya maruarua, di- orca di a tšwela pele di a tšhoša ka dihlogo tša tšona; se ka dinako tše dingwe se ka bolaya maruarua a bowhead, goba sa a gobatša kudu. Ka dinako tše dingwe di corral narwhals goba belugas pele di otla. Ka tlwaelo di tsongwa ke dihlopha tša di-orca tše 10 goba ka tlase ga moo, eupša ke ka sewelo di hlaselwago ke motho ka o tee ka o tee. Dinamane di tšewa kudu ke di-orca, eupša tše kgolo di ka nepišwa le tšona.

Maruarua a a manyenyane le ona a hlaselwa ke diphoofolo tše di jago diphoofolo tša lefaseng le tša pagophilic . Bere ya polar e tlwaelane gabotse bakeng sa go tsoma maruarua a Arctic le dinamane. Dibere di tsebja ka go diriša maano a go dula le go leta gotee le go swara ka mafolofolo le go phegelela diphoofolo tšeo di bolailwego leqhoeng goba meetseng. Maruarua a fokotša kgonagalo ya go ja diphoofolo ka go kgobokana ka dihlopha. Se le ge go le bjalo se ra gore sebaka se se nnyane go dikologa lešoba la go hema ka ge leqhwa le tswalela sekgoba ka go nanya. Ge di le lewatleng, maruarua a thuma ka ntle ga go fihlelelwa ke di- orca tšeo di tsomago godimo ga meetse. Ditlhaselo tša bere ya polar go belugas le narwhals gantši di atlega marega, eupša ke ka sewelo di bakago tshenyo efe goba efe lehlabuleng.

Pompo ya maruarua

"Pompo ya maruarua" – tema yeo e kgathwago ke maruarua go šomišeng gape phepo ya lewatle.

Nyakišišo ya 2010 e tšere maruarua bjalo ka khuetšo ye botse go tšweletšo ya dihlapi tša lewatle, go seo se bitšwago "pompo ya maruarua." Maruarua a rwala phepo ya go swana le naetrotšene go tšwa botebong morago go ya godimo. Se se šoma e le pompo ya thutaphedi yeo e yago godimo, e bušetša morago kgopolo ya pejana ya gore maruarua a akgofiša tahlegelo ya phepo go ya tlase. Tsenyo ye ya naetrotšene ka Kgogometšaneng ya Maine e "go feta tsenyo ya dinoka ka moka ge di kopantšwe" yeo e tšhollelago ka gare ga kgogometšaneng, ditone tše ka bago 23,000 tša metric (ditone tše kopana tše 25,000) ngwaga o mongwe le o mongwe.  Maruarua a ntšha mantle godimo ga lewatle; mantle a bona a bohlokwa go dihlapi ka gobane a humile ka tšhipi le naetrotšene. Mantle a maruarua ke a seela gomme go e na le go nwelela, a dula ka godimo moo phytoplankton e jago go tšwa go yona.

Go wa ga maruarua

Sehlogo se segolo: Go wa ga maruarua

Ge di e-hwa, ditopo tša maruarua di wela lewatleng le le tseneletšego gomme di nea bodulo bjo bogolo bakeng sa bophelo bja ka lewatleng. Bohlatse bja go wa ga maruarua direkhotong tša mehleng yeno le tša mešaletša bo bontšha gore go wa ga maruarua a lewatle le le tseneletšego go thekga kopano e humilego ya dibopiwa, ka mehuta e fapa-fapanego ya lefase ka bophara ya mehuta e 407, yeo e bapetšwago le mafelo a mangwe a fišago a mehuta-huta ya diphedi ya neritic , a bjalo ka di- seep tše di tonyago le mašoba a go fiša meetse .

Go senyega ga ditopo tša maruarua go direga le ge e le lelokelelo la dikgato tše tharo. Mathomong, diphedi tše di sepelago tše bjalo ka dishaka le dihlapi tša hagfish , di phuruphutša ditlhalenama tše boleta ka lebelo le legolo ka nako ya dikgwedi, le nako ye telele ya mengwaga ye mebedi. Se se latelwa ke go dirwa ga marapo le dilo tše di dikologilego dikoloni (tšeo di nago le dilo tša tlhago) ke batšea menyetla ya go humiša, go swana le di-crustacean le di- polychaetes , nakong ka moka ya nywaga. Mafelelong, dipaketheria tša sulfophilic di fokotša marapo di lokolla hydrogen sulfide e kgontšha kgolo ya chemoautotrophicdiphedi, tšeo ka morago, di thekgago diphedi tše dingwe tše bjalo ka di- mussel, di-clam, di- limpet le dikgopa tša lewatle. Mogato wo o ka tšea mengwagasome gomme o thekga kopano ye e humilego ya mehuta ya diphedi, ka palogare ya mehuta ye 185 ka lefelo.

Kamano le batho .

Go swara maruarua .

Dihlogo tše kgolo: Go tsoma maruarua le Histori ya go tsoma maruarua Go Rea Dihlapi tša Maruarua: Go betlwa ka kota ke Thevet, Paris, 1574 Batsomi ba maruarua ba ma-Dutch kgaufsi le Spitsbergen , e lego boema-kepe bja bona bjo bo atlegilego kudu. Abrahama Storck , 1690, o ile a re

Go tsongwa ga maruarua ke batho go bile gona ga e sa le go tloga Mehleng ya Maswika . Batsomi ba maruarua ba bogologolo ba be ba diriša di- harpoon go tšholla diphoofolo tše dikgolo ka lerumo go tšwa diketswaneng tšeo di lego ka ntle lewatleng.  Batho ba go tšwa Norway le Japane ba thomile go tsoma maruarua go dikologa 2000 BC  Maruarua ka tlwaelo a tsongwa bakeng sa nama ya ona le blubber ke dihlopha tša setlogo; ba be ba šomiša baleen bakeng sa diroto goba go rulela, gomme ba dira didirišwa le dimaske ka marapo.  Ma-Inuit a be a tsoma maruarua ka Lewatleng la Arctic.  Mabasque a thomile go tsoma maruarua mathomong a ngwagakgolo wa bo-11, a sesa go fihla Newfoundland lekgolong la bo-16 la nywaga a nyaka maruarua a le letona .  Batsomi ba maruarua ba lekgolong la bo-18 le la bo-19 la nywaga ba be ba tsoma maruarua kudu-kudu bakeng sa oli ya ona , yeo e bego e dirišwa e le makhura a lebone le selo sa go tlotša, baleen goba lerapo la maruarua , leo le bego le dirišetšwa dilo tša go swana le di- corset le di- skirt hoop , le ambergris , yeo e be e dirišwa e le selo seo se tiišago dinkgiša-bose. Ditšhaba tšeo di atlegilego kudu tša go tsoma maruarua ka nako ye e be e le Netherlands, Japane le United States.

Go tsoma maruarua ka kgwebo go be go le bohlokwa historing bjalo ka intasteri gabotse go ralala le ngwagakgolo wa bo 17, bo 18 le bo 19. Go tsoma maruarua ka nako yeo e be e le intaseteri e kgolo ya Yuropa yeo e nago le dikepe tše di tšwago Brithania, Fora, Sepania, Denmark, Netherlands le Jeremane, ka dinako tše dingwe di dirišana go tsoma maruarua kua Arctic, ka dinako tše dingwe di phadišana tšeo di lebišago gaešita le ntweng.  Mathomong a bo-1790, baremi ba maruarua, e lego ma-Amerika le ma-Australia, ba ile ba tsepamiša maitapišo ka Pacific Borwa moo ba bego ba tsoma kudu maruarua a peu le maruarua a go ja, ka go swara maruarua a go fihla go 39,000 a le letona ke ma-Amerika a nnoši.  Ka 1853, dipoelo tša Amerika di fihlile go US$11,000,000 (GB£6.5m), yeo e lekanago le US$348,000,000 (GB£230m) lehono, ngwaga wo o nago le poelo kudu go intasteri ya go rema maruarua ya Amerika. Mehuta yeo e bego e dirišwa ka mo go tlwaelegilego e be e akaretša maruarua a le letona a Atlantic Leboa, maruarua a peu, ao a bego a tsongwa kudu ke ma-Amerika, maruarua a bowhead, ao a bego a tsongwa kudu ke ma-Dutch, maruarua a tlwaelegilego a minke, maruarua a matala-lerata le maruarua a mahwibidu. Tekanyo ya puno ya maruarua e ile ya fokotšega kudu ka morago ga 1982 ge Khomišene ya Boditšhabatšhaba ya go Rema maruarua (IWC) e beile moratorium yeo e beilego moedi wa go swara bakeng sa naga ye nngwe le ye nngwe, go sa akaretšwe dihlopha tša setlogo go fihla ka 2004.

Ditšhaba tša gona bjale tšeo di tsomago maruarua ke Norway, Iceland le Japane, go sa šetšwe go kopanela ga tšona le IWC , gotee le ditšhaba tša setlogo tša Siberia, Alaska le ka leboa la Canada.  Batsomi ba go iphediša ka tlwaelo ba šomiša ditšweletšwa tša maruarua go bona gomme ba ithekgile ka tšona bakeng sa go phela. Balaodi ba setšhaba le ba boditšhabatšhaba ba file batsomi ba setlogo tshwaro ye e kgethegilego ka ge mekgwa ya bona ya go tsoma e bonwa e le yeo e sa senyego kudu le yeo e senyago. Phapano ye e a belaelwa ka ge dihlopha tše tša setlogo di šomiša dibetša tša sebjalebjale kudu le dinamelwa tša metšhene go tsoma ka tšona, gomme di rekiša ditšweletšwa tša maruarua mmarakeng. Ditsebi tše dingwe tša batho di bolela gore lereo "go iphediša" le swanetše go šoma gape go diphapantšho tše tše di theilwego godimo ga tšhelete ge fela di direga ka gare ga tšweletšo le tšhomišo ya selegae. Ka 1946, IWC e ile ya bea moratorium, ya lekanyetša go swara maruarua ngwaga le ngwaga. Go tloga ka nako yeo, dipoelo tša ngwaga le ngwaga tša batsomi ba ba "go iphediša" di be di le kgauswi le US$31 milione (GB£20m) ka ngwaga.

Ditšhošetšo tše dingwe

Tshedimošo ye nngwe: Cetacean bycatch , Cetacean stranding , le Diamusi tša Lewatleng le sonar

Maruarua le ona a ka tšhošetšwa ke batho ka tsela e sa lebanyego kudu. Di swarwa ka go se ikemišetše ka malokwang a go rea dihlapi ke dihlapi tša kgwebo bjalo ka dihlapi tša ka thoko gomme ka phošo di metša digwegwe tša go rea dihlapi. Gillnetting le Seine netting ke sebaki se bohlokwa sa mahu a maruarua le diamusi tše dingwe tša ka lewatleng.  Mehuta ya diphedi yeo ka tlwaelo e raraganego e akaretša maruarua a melomo. Maruarua le ona a kgongwa ke tšhilafalo ya lewatle . Maemo a godimo a dikhemikhale tša organic a kgoboketšwa ka diphoofolong tše ka ge di le godimo ka ketaneng ya dijo. Di na le dipolokelo tše kgolo tša blubber, kudu go maruarua a meno ka ge a le godimo godimo ga ketane ya dijo go feta maruarua a baleen. Bomme bao ba amušago ba ka fetišetša mpholo go bana ba bona. Ditšhilafatšo tše di ka bakadikankere tša ka mpeng le go hlaselega gabonolo kudu malwetšing a fetelago.  Gape di ka tsenywa mpholo ka go metša matlakala, go swana le mekotla ya polasitiki.  Sonar ya sešole ya maemo a godimo e gobatša maruarua . Sonar e šitišana le mediro ya motheo ya thutaphedi ya maruarua—e bjalo ka go ja le go nyalana—ka go kgoma bokgoni bja ona bja go echolocate . Maruarua a sesa ka go arabela sonar gomme ka dinako tše dingwe a itemogela bolwetši bja decompression ka lebaka la diphetogo tša ka pela tša botebo. Go kgakgelwa ga batho ka bontši go hlohleleditšwe ke modiro wa sonar, e lego seo se feleletšago ka go gobala goba lehu. Ka dinako tše dingwe maruarua a a bolawa goba a gobala nakong ya ge di thulana le dikepe goba dikepe. Se se tšewa e le tšhošetšo ye kgolo go palo ya maruarua ao a lego kotsing go swana le North Atlantic right whale , yeo palomoka ya palo ya yona e lego ka fase ga 500.

Pabalelo

Sehlogo se segolo: Pabalelo ya maruarua Kerafo ya palo ya batho ya lefase ya maruarua a matala Go tsoma maruarua go ile gwa fokotšega kudu ka morago ga 1946 ge, go arabela go fokotšega mo gogolo ga palo ya maruarua, Khomišene ya Boditšhabatšhaba ya go Rema maruarua e beile moratorium yeo e beilego moedi wa go swara maruarua bakeng sa naga ye nngwe le ye nngwe; se se ile sa kgaphela ka ntle dihlopha tša setlogo go fihla ka 2004.  Go tloga ka 2015, ditšhaba tša setlogo di dumeletšwe go tšea maruarua a 280 a dihlogo tša bowhead go tloga Alaska le a mabedi go tšwa lebopong la bodikela la Greenland, maruarua a bohlokwa a 620 ka ntle ga mmušo wa Washington , maruarua a mararo a tlwaelegilego a minke lebopong la ka bohlabela la Greenland le a 178 lebopong la ona la ka bodikela, maruarua a 10 a maphegwana go tšwa lebopong la ka bodikela la Greenland, maruarua a senyane a humpback go tšwa lebopong la ka bodikela la Greenland le a 20 ka ntleSt. Vincent le Grenadines ngwaga o mongwe le o mongwe.  Mehuta ye mmalwa yeo e bego e šomišwa ka kgwebo e boetše sekeng ka palo; ka mohlala, maruarua a mahwibidu e ka ba a mantši go swana le pele ga puno, eupša palo ya Atlantic Leboa e fedile ka mo go šomago . Ka lehlakoreng le lengwe, leruarua la le letona la Atlantic Leboa le ile la fedišwa karolong e kgolo ya lefelo la lona la pele, leo le bego le otlollwa go putla Atlantic Leboa, gomme le šala feela ka dikarolwana tše dinyenyane go bapa le lebopo la Canada, Greenland, gomme le lebelelwa e le leo le hwiletšego ka mo go šomago go bapa le lebopo la Yuropa. Mmapa wa lefase wo o bontšhago maloko a Khomišene ya Boditšhabatšhaba ya go Rema Maruarua (IWC) ka mmala wo mopududu IWC e kgethile mafelo a mabedi a maruarua: Lefelo la Maruarua la Lewatle la Borwa , le Lefelo la Maruarua la Lewatleng la India . Lefelo la maruarua la Lewatle la Borwa le nabile disekwere-khilomithara tše 30 560 860 gomme le apeša Antarctica.  Lefelo la maruarua la Lewatleng la India le tšea Lewatle la India ka moka ka borwa bja 55°S.  IWC ke mokgatlo wa boithaopo, wo o se nago kwano. Setšhaba sefe goba sefe se ka tloga ka moo se ratago; IWC e ka se gapeletše molao ofe goba ofe wo e o dirago.

Go na le bonyenyane mehuta e 86 ya di- cetacean tšeo di amogelwago ke Komiti ya Thutamahlale ya Khomišene ya Boditšhabatšhaba ya go Rema Maruarua .  Go tloga ka 2020 , tše tshela di tšewa e le kotsing, ka ge di beilwe maemong a " Critically Dangered " (North Atlantic right whale  ), " Endangered " (blue whale,  North Pacific right whale,  le sei whale  ), le " Vulnerable " (leruarua la maphegwana  le leruarua la peu  ). Mehuta ye masomepedi tee e na le maemo a " Data Deficient ". Mehuta ya diphedi yeo e dulago mafelong a bodulo a dipolar e kotsing ya ditlamorago tša phetogo ya boso ya morago bjale le ye e tšwelago pele , kudukudu nako yeo ka yona leqhwa la pack le bopegago le go qhibidiga.

Go bogela maruarua

Sehlogo se segolo: Go bogela maruarua Go lebelela maruarua ka ntle ga Bar Harbour, Maine Batho ba akanyetšwago go dimilione tše 13 ba ile ba ya go bogela maruarua lefaseng ka bophara ka 2008, mawatleng ka moka ka ntle le Arctic.  Melawana le melawana ya boitshwaro di hlotšwe go fokotša tlaišo ya maruarua.  Iceland, Japane le Norway di na le bobedi diintasteri tša go rema maruarua le go bogela maruarua. Batho bao ba lotšhago maruarua ba tshwenyegile ka gore maruarua ao a ratago go tseba kudu, ao a batamelago dikepe kgaufsi le go nea bontši bja boithabišo maetong a go bogela maruarua, e tla ba a mathomo ao a tlago go tšewa ge e ba go tsoma maruarua go ka thongwa gape mafelong a swanago.  Go bogela maruarua go tšweleditše US$2.1 pilione (GB£1.4 pilione) ka ngwaga ka letseno la boeti lefaseng ka bophara, go thwala bašomi ba go lekana 13,000. Ka mo go fapanego, intaseteri ya go rema maruarua, ka go emišwa ga mošomo, e tšweletša diranta tše dimilione tše 100 (GB£20 milione) ka ngwaga.  Bogolo le kgolo ya ka pela ya intasteri di lebišitše go dingangišano tše di raraganego le tše di tšwelago pele le intasteri ya go rema maruarua mabapi le tšhomišo ye kaone ya maruarua bjalo ka mothopo wa tlhago .

Ka dinonwaneng, dingwalo le bokgabo

Tshedimošo ye nngwe: Biomusic § Pina ya maruarua mminong Seswantšho se se betlilwego ka Gilliam van der Gouwen seo se bontšhago leruarua la peu leo ​​le kgakgetšwego le hlabja lebopong la Dutch, ka 1598 Bjalo ka dibopiwa tša ka lewatleng tšeo di dulago e ka ba botebong goba dikota, batho ba be ba tseba mo gonyenyane kudu ka maruarua nakong ya histori ya batho ; ba bantši ba be ba ba boifa goba ba ba hlompha. Ma -Viking le merafo e fapa-fapanego ya arctic ba be ba hlompha maruarua ka ge e be e le dikarolo tše bohlokwa tša maphelo a ona. Dinonwaneng tša tlholo ya ma-Inuit , ge ‘Legotlo le Legolo’, modimo ka sebopego sa motho, a hwetša leruarua leo le kgakgetšwego, o ile a botšwa ke Moya o Mogolo gore a hwetše kae di-mushroom tše di kgethegilego tšeo di bego di tla mo fa maatla a go gogela maruarua morago lewatleng gomme ka go realo , khutlela thulaganyo lefaseng. Nonwaneng ya Iceland, monna o ile a lahlela leruarua la maphegwana ka leswikagomme a thula lešoba la go foka, a dira gore leruarua le thunye. Monna yo o ile a botšwa gore a se ye lewatleng mengwaga ye masomepedi, eupša ngwageng wa lesomesenyane o ile a ya go rea dihlapi gomme leruarua la tla la mmolaya.

Maruarua a kgathile tema e kgolo go bopeng dibopego tša bokgabo tša ditlhabologo tše dintši tša lebopong, tše bjalo ka Norse , gomme tše dingwe di thomile Mehleng ya Maswika . Di- Petroglyph tšeo di lego sefahlegong sa legaga kua Bangudae, Korea Borwa di bontšha diswantšho tše 300 tša diphoofolo tše di fapa-fapanego, tšeo tee-tharong ya tšona e lego maruarua. Tše dingwe di bontšha dintlha tše di kgethegilego tšeo go tšona go nago le di- pleat tša megolo, tšeo di tlwaelegilego go di- rorqual . Dipetroglyph tše di bontšha batho ba, ba mo e ka bago 7,000 go ya go 3,500 B.C.E. kua Korea Borwa, ba be ba ithekga kudu ka maruarua.

Badudi ba Dihlakahlakeng tša Pacific le Maaborijene a Australia ba be ba lebelela maruarua e le bao ba tlišago botse le lethabo. Mokgekolo o mongwe ke French Polynesia , moo, dikarolong tše dintši, di- cetacean di gahlanago le sehlogo se segolo.

Ditikologong tša lebopong la China, Korea le Vietnam, borapedi bja medimo ya maruarua, yeo e bego e tswalanywa le Dikgoši tša Drakone ka morago ga go fihla ga Bobuddha , e be e le gona gotee le dinonwane tše di tswalanago le yona.

Kua Vietnam le Ghana, gare ga mafelo a mangwe, maruarua a swere maikwelo a bomodimo. Di hlompšha kudu ditšong tša tšona moo e lego gore ka dinako tše dingwe di swara dipoloko tša maruarua a lebopong, e lego go lahlela morago setšong sa bogologolo sa Vietnam sa Austria-Asiatic seo se theilwego lewatleng.  Modimo wa mawatle, go ya ka dikanegelo tša setšo tša China, e be e le leruarua le legolo leo le nago le ditho tša batho. Seswantšho ka Gustave Doré sa kanegelo ya Baron Munchausen ya go metšwa ke leruarua. Le ge Puku ya Beibele ya Jona e bolela ka Moporofeta Jona a metšwa ke "hlapi ye kgolo", ka ditlhapi tša ka morago "hlapi" yeo e ile ya hlaolwa bjalo ka leruarua. Maruarua le ona a kgathile tema dingwalong tše kgethwa. Kanegelo ya Jona go metšwa ke hlapi ye kgolo e anegwa bobedi ka go Qur'an  le ka Pukung ya Jona ya Beibele (gomme e bolelwa ke Jesu Testamenteng ye Mpsha: Mateo 12:40.  ). Tiragalo ye e be e bontšhwa gantši bokgabong bja mehleng ya magareng (ka mohlala, motseng-mošate wa dikholomo wa lekgolong la bo-12 la nywaga kerekeng ya abbey ya Mozac , Fora). Beibele e bolela gape ka maruarua go Genesi 1:21, Jobo 7:12 le Hesekiele 32:2 . The " leviathan ."" yeo e hlalošitšwego ka botelele go Jobo 41:1-34 ka kakaretšo e kwešišwa e šupa leruarua. "Diphoofolo tša lewatle" go Dillo 4:3 di tšerwe ke ba bangwe gore di šupa diamusi tša ka lewatleng, kudukudu maruarua, le ge bontši bja diphetolelo tša sebjalebjale di di šomiša." lentšu "diphukubje" go e na le moo. Batsomi ba maruarua ka ntle ga Twofold Bay, New South Wales . Mebala ya meetse ka Oswald Brierly , 1867 Ka 1585, Alessandro Farnese , 1585, le Francois, Duke ya Anjou, 1582, ba ile ba dumedišwa ka go tsena ga gagwe ka monyanya motseng wa boema-kepe wa Antwerp ke diphaphamadi go akaretša le "Neptune le Whale", e bontšha bonyenyane go ithekga ga motse ka lewatle bakeng sa lona lehumo.

Ka 1896, sehlogo se se lego ka go The Pall Mall Gazette se ile sa tumiša mokgwa wa kalafo e nngwe wo mohlomongwe o thomilego toropong ya go tsoma maruarua ya Eden , Australia nywageng e mebedi goba e meraro pejana.  Go be go dumelwa gore go namela ka gare ga setopo sa maruarua le go dula moo diiri tše mmalwa go be go tla imolla dika tša ramatiki .

Maruarua a tšwela pele a atile dipukung tša mehleng yeno. Mohlala, Herman Melville 's Moby Dick e na le "leruarua le legolo le lešweu" bjalo ka moganetši yo mogolo wa Ahaba. Leruarua ke leruarua la peu la albino, leo le tšewago ke Melville e le mohuta o mogolo kudu wa leruarua, gomme karolo e nngwe e theilwe godimo ga leruarua la poo leo le hlatsetšwego historing la Mocha Dick . Rudyard Kipling 's Just So Stories e akaretša kanegelo ya "Kamoo Leruarua le tsenego ka Mometšong wa lona". Leruarua le tšwelela ka pukung ya bana yeo e thopilego sefoka ya The Snail and the Whale (2003) ka Julia Donaldson le Axel Scheffler .

Filimi ya Niki Caro ya Whale Rider e na le ngwanenyana wa Māori yo a namelago maruarua leetong la gagwe la go ba mojalefa yo a swanetšego wa sekepe sa kgošana.  Filimi ya Walt Disney ya Pinocchio e bontšha go bontšhana le leruarua le legolo leo le bitšwago Monstro mafelelong a filimi.

Kgatišo ya Song with a Humpback Whale ke sehlopha sa bo-rathutamahlale ba lewatle e ile ya tuma ka 1970. Tlhamo ya sehlopha sa mmino sa Alan Hovhaness ’s And God Created Great Whales (1970) e akaretša medumo yeo e rekotilwego ya maruarua a humpback le a bowhead.  Dikoša tša maruarua tše di rekhotilwego gape di tšwelela mo mešomong ye mengwe ye mmalwa ya mmino, go akaretšwa koša ya Léo Ferré " Il n'y a plus rien " le "Farewell to Tarwathie" ya Judy Collins (alebamong ya 1970 ya Whales and Nightingales ) . .

Ka bothopša

Sehlogo se segolo: Di-cetacean tšeo di lego bothopša

Tshedimošo ye nngwe: Beluga whale § Bothopša Beluga maruarua le batlwaetši ka aquarium Di-Beluga e bile maruarua a mathomo ao a ilego a bolokwa bothopša. Mehuta e mengwe e be e le ka sewelo kudu, e na le dihlong kudu goba e le e megolo kudu. Beluga ya mathomo e ile ya bontšhwa Musiamong wa Barnum kua New York City ka 1861.  bja lekgolo la bo-20 la nywaga, Canada e be e le mothopo o mogolo wa di- beluga tša lešoka.  Di ile tša tšewa go tšwa moeding wa Noka ya St. Lawrence go fihla mafelelong a bo-1960, ka morago ga moo di ile tša tšewa kudu go tšwa moeding wa Noka ya Churchill go fihlela ge go thopša go thibelwa ka 1992.  Russia e fetogile moabi yo mogolo kudu ga e sa le e thibetšwe kua Canada.  Di-Beluga di swarwa ka delta ya Noka ya Amur le lebopong la tšona la ka bohlabela, gomme ka morago di išwa ka gae go ya di-aquarium gobadi- dolphinarium kua Moscow , St. Petersburg le Sochi , goba di romelwa dinageng tše dingwe, tše bjalo ka Canada.  Bontši bja di- beluga tše di thopilwego di swarwa ka nageng, ka ge mananeo a go tswadiša a thopša a sa atlege kudu.

Go tloga ka 2006, di- beluga tše 30 di be di le Canada gomme tše 28 di be di le United States, gomme mahu a 42 a le bothopša a be a begilwe go fihla nakong yeo.  Go begwa gore mohlala o tee o ka lata go fihla go US$100,000 (GB£64,160) mmarakeng. Go tuma ga beluga go bakwa ke mmala wa yona wa moswananoši le ponagalo ya yona ya sefahlego . Ya mafelelo e a kgonega ka lebaka la gore le ge bontši bja "go myemyela" ga cetacean go sa fetoge, motšhene wo o oketšegilego wo o fiwago ke marapo a mokokotlo a molomo wa popelo ao a sa kopanywago a beluga o dumelela mohuta wo mogolo wa polelo ye e bonagalago.

Magareng ga 1960 le 1992, Madira a Lewatle a ile a dira lenaneo leo le bego le akaretša go ithuta bokgoni bja diamusi tša ka lewatleng ka sonar , ka morero wa go kaonefatša go lemogwa ga dilo tšeo di lego ka tlase ga meetse. Palo e kgolo ya di- beluga e ile ya dirišwa go tloga ka 1975 go ya pele, ya pele e le di- dolphin.  Lenaneo le be le akaretša gape go ba tlwaetša go rwala didirišwa le dilo go ba-nwela-meetse bao ba šomago ka tlase ga meetse ka go swara dikhamera ka melomong ya bona go hwetša dilo tše di timetšego, go nyakišiša dikepe le dikepe tša ka tlase ga meetse , le go hlokomela ka tlase ga meetse.  Lenaneo le le swanago le ile la dirišwa ke Madira a Lewatle a Russia nakong ya Ntwa ya Molomo, yeo go yona di- beluga le tšona di ilego tša tlwaetšwa bakeng sa ditiro tša go lwantšha meepo kua Arctic.

Di- aquarium di lekile go dudiša mehuta e mengwe ya maruarua ao a thopilwego. Katlego ya di- beluga e ile ya lebiša tlhokomelo go bolokeng wa leloko la tšona, e lego narwhal, e le bothopša. Le ge go le bjalo, ka maiteko a go boeletšwa ka bo-1960 le bo-1970, di-narwhal ka moka tšeo di bego di bolokilwe bothopša di ile tša hwa ka dikgwedi tše mmalwa. Para ya maruarua a le letona a pygmy e ile ya bolokwa lefelong leo le tswaletšwego (le malokwa); ba ile ba feleletša ba lokolotšwe Afrika Borwa. Go bile le maiteko a tee a go boloka namane ya maruarua ya melomo ya Sowerby yeo e bego e kgakgetšwe e le bothopša; namane e ile ya thula lebotong la tanka, ya thuba lepatlelo la yona, e lego seo se ilego sa feleletša ka lehu. Go be go naganwa gore leruarua la molomo la Sowerby le ile la tšwelela gore le sesa ka lebelo mothalong o otlologilego, gomme tanka ya dimithara tše 30 (98 ft) e be e se e kgolo ka mo go lekanego. Go bile le maiteko a go boloka maruarua a baleen a le bothopša. Go bile le maiteko a mararo a go boloka maruarua a mahwibidu a le bothopša. Gigi e be e le namane ya maruarua a bohlokwa yeo e hwilego ge e be e sepetšwa. Gigi II e be e le namane ye nngwe ya maruarua a bohlokwa yeo e ilego ya thopša ka Ojo de Liebre Lagoon , gomme ya išwa SeaWorld .  Namane ya dikhilograma tše 680 (1,500 lb) e be e le kgogedi ye e tumilego, gomme e be e itshwara ka tlwaelo, go sa šetšwe go arogana le mmagwe. Ngwaga ka morago, leruarua la dikhilograma tše 8 000 (18 000 lb) le ile la gola kudu gore le ka dula le le bothopša gomme la lokollwa; e be e le ya mathomo go maruarua a mabedi a bohlokwa, e nngwe e le namane e nngwe ya maruarua a mahwibidu yeo e bitšwago JJ, yeo e ilego ya bolokwa ka katlego bothopša. Go bile le maiteko a mararo a go boloka maruarua a minke a le bothopša kua Japane. Ba be ba bolokilwe ka letamong la maphoto leo le nago le kgoro ya lewatle Paradeiseng ya Lewatle la Izu Mito. Boiteko bjo bongwe, bjo bo sa atlegego, bo dirilwe ke US  Namane e tee ya maruarua a humpback yeo e kgakgetšwego e ile ya bolokwa bothopša bakeng sa go tsošološwa, eupša ya hwa matšatši ka morago.