Al Andalós

Al Andalós (arabi: الأندلس) èra lo nom arabi balhat a las parts de la Peninsula Iberica e de Septimània governadas pels arabis e musulmans nòrd-africans (jol nom generic de "moros"), mantun còp dins lo periòde entre 711 e 1492.

Pati dels leons, Alhambra de Granada

Mapa d'Al Andalós

Pati de los Arrayanes, Alhambra de Granada

A la seguida de la conquista,Al Andalós èra devesit en cinc regions administrativas correspondentas aperaquí a Andalosia, Galícia, Portugal, Castelha e Leon, Aragon, Catalonha, e Septimània. Coma entitat politica, Al Andalús constituiguèt successivament una província del Califat Omeia, governat pel califa Al Walid I (711–750); de l'Emirat de Còrdoa (750–929); del Califat de Còrdoa (929–1031); e de las taifas, pichons reialmes eissits de l'esberlament del Califat de Còrdoa.

Dins los sègles seguents, Al Andalós venguèt una província de las dinastias musulmanas berbèras dels Almoravids e Almoads, se fragmentèt puèi en fòrça estats minors, que lo mai conegut foguèt l'Emirat de Granada. Pendent una granda part de son istòria, mai que mai jol Califat de Còrdoa, Al Andalús èra un breç del saber, e la vila de Còrdoa venguèt un centre cultural e economic màger a l'encòp dins lo Bacin Mediterranèu e lo mond islamic.

Durant una granda part de son istòria, Al Andalós foguèt en conflicte amb los reialmes crestians del nòrd. En 1085, Anfós VI de Leon e Castelha prenguèt Toledo, en precipitar la decadéncia progressiva fins a 1236, amb la casuda de Còrdoa, l'Emirat de Granada demorèt lo sol territòri musulman dins çò qu'es uèi Espanha. La Reconquesta Portuguesa culminèt en 1249 amb la presa de l'Algarve per Anfós III. En 1238, l'Emirat de Granada venguèt oficialament un estat tributari de la corona de Castelha, alavetz dirigida per lo rei Ferrand III. Lo 2 de genièr de 1492, Boabdil capitulèt e daissèt l'Emirat de Granada a la reina Isabèl Ièra de Castelha, que amb son marit Ferrand II d'Aragon èran ambedós los Reis Catolics. La reddicion foguèt la fin d'Al Andalús coma entitat politica.

Etimologia d'Al Andalós

Dinars d'aur almoravids

L'etimologia del mot Al Andalós es discutida. En mai, l'espandi del territòri iberic designat pel terme cambièt durant los sègles. Coma designacion d'Iberia o de sa part sud, lo nom foguèt d'en primièr atestat sus de pèças de moneda batudas per lo novèl govèrn musulman d'Iberia cap a 715 (lo dobte sus l'an es degut al fach que las pèças èran bilingüas en latin e arabi e las doas inscripcions de l'an de la batuda èran diferentas).

Fin finala tres etimologias especificas foguèron propausadas pels universitaris occidentals, totas presument que lo nom apareguèt aprèp lo periòde roman dins l'istòria de la Peninsula Iberica. Los aparaires d'aquela ipotèsi èran d'istorians. Recentament, una expertesa lingüistica foguèt facha per arribar a una conclusion. Los arguments de toponimia (estudi dels noms de luòc), d'istòria, e d'estructura de la lenga demostrèron la manca de substància de totas las proposicions precedentas, e metèron en evidéncia que lo nom èra anterior a l'ocupacion romana puslèu que posterior.

Una objeccion màger a las primièras proposicions es que lo meteis nom Andaluz (l'equivalent d' Andalus en ortografia espanhòla) existís dins mantun luòc montanhós de Castelha. En mai, lo fragment and- es comun dins fòrça noms de luòcs en Espanha, e lo tròç -luz apareis tanben sovent.

Autras proposicions

Calligrafia aràbia d'Al Andalós

Lo nom "Andalosia" o "Vandalosia" èra tradicionalament considerat coma derivar de "Vandals" (la tribú germanica que colonizèt una part d'Iberia entre 407 e 429), pasmens, i a pas de referéncia istorica per o confirmar. Aquesta ipotèsi es de còps que i a associada a l'istorian del sègle XIX Reinhart Dozy, mas se contradiguèt e reconeguèt sas decas. Emai qu'acceptèsse que "al-Andalús" derive de "vandal", cresiá que geograficament aquò se referissiá sonque al pòrt que lo vandals i partiguèron d'Iberia per Africa—la localizacion d'aquel pòrt èra desconeguda.

Una autra proposicion es que "Andalós" es una version aràbia del nom "Atlantis". Aquesta idèa foguèt recentament defenduda per l'istorian espanhòl Vallvé, mas unicament pel fach que l'explicacion es versemblabla foneticament e explicariá d'unes faches toponimics (cap de pròva istorica foguèt pas provesida). En arabi estandard modèrne, lo mot per "Atlantis" es aţlānţis.

Vallvé escriu:

Los tèxtes arabis que provesisson las primièras mencions de l'isla d'Al Andalós e de la mar d'Al Andalós venon extraordinàriament clars se cambiam aquela expression per "Atlantis" o "Atlantic". La meteissa causa se pòt dire per referéncia a Eracles e las Amazonas que l'isla, segon los comentaris arabis d'aquesta legenda grèga e latina, èra situada en jauf al-Andalús—es a dire, al nòrd o al dintre de l'Ocean Atlantic.

L'"Isla d'Al Andalós" es mencionada dins una cronica aràbia anonima de la conquista d'Iberia compausada dos o tres sègles aprèp los faches. Es identificada coma l'endrech de l'arrambatge de l'abans garda de l'envasion musulmana d'Iberia. La cronica ditz tanben que l'"Isla d'al-Andalús" foguèt puèi tornar nomenada "Isla de Tarifa". Las fòrças d'envasion preliminaras de qualques centenats d'òmes menats pel cap berbèr, Tarif abu Zura, ocupèron lo primièr tròç de tèrra encontrat aprèp la traversada de l'Estrech de Gibartar en 710. La fòrça d'envasion principala menada per Tariq ibn Ziyad seguèt un an pus tard. Lo luòc de l'acostament, uèi conegut en Espanha jol nom de Punta Marroquí o Punta de Tarifa, es la punta sud d'un illon, nomenat Isla de Tarifa o Isla de las Palomas, situat al ras de las còstas d'Espanha.

Lo testimòni de la cronica aràbia, lo nom modèrne de l'"Isla de Tarifa", e la pròva toponimica mencionada çai sus mòstran que "Andaluz" es un nom d'origina preromana e pòrta a pensar que l'"Isla d'Al Andalús" es l'Isla de Tarifa de uèi, qu'es situada just a l'òrle de la vila espanhòla modèrna de Tarifa. L'extension de sens de la designacion "Al-Andalus" d'un simple illon a Iberia tota ten mantun precedents istorics.

Dins los ans 1980, l'istorian Halm, regetèt tanben l'ipotèsi "Vandal", en propausar una alternativa innovanta. Halm pren coma punt de despart lo fach que las tribús germanicas èran conegudas per aver distribuit las tèrras conquistadas en las tirar al sòrt, e que Iberia durant lo periòde del poder visigotic èra de còps designada al defòra per un nom latin, Gothica Sors, que significa «parcèla de tèrra gotica». Halm puèi especulèt sul fach que los quites visigòts podián aver sonat sas tèrras novèlas "parcèlas de tèrras ", e aquò dins sa lenga pròpria. Pasmens, la version gotica del tèrme Gothica Sors es pas atestada. Halm se declarèt capable de la tornar bastir, e propausèt *landahlauts (l'asterisc es lo simbòl estandard entre los lingüistas per una forma lingüistica qu'es sonque propausada e pas atestada). Halm suggeriguèt alara que lo tèrme gotic ipotetic auriá pogut menar a l'encòp al tèrme latin atestat, Gothica Sors (per revirada del sens), e al nom arabi, Al-Andalus (per imitacion fonetica). Pasmens, Halm provesiguèt pas cap de pròva (istorica o lingüistica) per sas ipotèsis.

L'Emirat e lo Califat de Còrdoa

L'interior de la Granda Mosqueta de Còrdoa, uèi Catedrala de Còrdoa. La mosqueta es un dels pus bèls exemples de l'arquitectura aràbia islamica dins l'estil Umayyad. Una mosqueta foguèt bastida (742) sul site de la basilica crestiana visigotica de Sant Vincenç (600), puèi tornamai cambiada pels crestians en Catedral de Nuestra Señora de la Asunción en 1236.

Jols òrdres del grand califa omeia Al-Walid I, Tariq ibn Ziyad desbarquèt amb una tropa pichona a Gibartar lo 30 d'abril de 711. Aprèp una victòria decisiva a la Batalha de Guadalete lo 19 de julhet de 711, Tariq ibn-Ziyad botèt la màger part de la Peninsula Iberica jos ocupacion musulmana dins una campanha militara de sèt ans. Traversèron los Pirenèus e ocupèron una part d'Occitània, mas foguèron desfaches pels francs de Carles Martèl a la Batalha de Peitieus en 732. Pasmens aquesta batalha arrestèt pas la progression berbèra e en 734 Avinhon èra conquistada, Arle atacada e Provença tota envasida. En 737, los musulmans atenguèron Borgonha, que i capturèron fòrça esclaus per los prendre en Iberia. Carles Martel respondèt de longa per de campanhas contre los musumans del sud de Gàllia entre 736 e 739 e 20 ans mai tard, en 759, los francs menats per Pepin lo Brèu fòrabandiguèron los musulmans de Septimània qu'èra una de las cinc regions administrativas d'Al Andalús.

La Peninsula Iberica, levat lo Reialme d'Astúrias, venguèt part de l'espandit Califat Omeia, jol nom d' Al Andalós. La primièra atestacion d'aquel nom arabi es una pèça de moneda dinar, servada al musèu arqueologic de Madrid, datada de cinc ans aprèp la conquista (716). La pèça pòrta lo mot "Al Andalós" en escritura aràbia d'un costat e lo latin iberic "Span" a l'envers.

Al començament, al Andalús èra dirigit per de governadors nomenats pel Califa, per de periòdes de tres ans. Pasmens, a partir de 740, una seria de guèrras civilas entre divèrs grops musulmans en Iberia faguèt que la situacion escapèt al contraròtle del califa, e Yūsuf al-Fihri, n'emergiguèt coma principal ganhant, en venir de fach un governador independent.

En 750, los abbassidas enversèron los omeias per contraròtlar lo grand Empèri Arabi. Mas en 756, lo prince omeia faidit Abd-ar-Rahman I (mai tard nomenat Al-Dākhil) cacèt Yūsuf al-Fihri per s'establir se meteis Emir de Còrdoa. Refusèt de se sometre al califa abbasida, que los soldats avián tuat una part de sa familha. Aprèp trenta ans de règne, establiguèt un poder tèune sus la màger part d'al Andalús, en vencir a l'encòp los partisans de la familha al-Fihri e del califa abbassida.

Per lo sègle e mièg seguent, sa descendéncia contunhèt d'èsser emir de Còrdoa, amb contraròtle nominal del rèsta d'al-Andalus e de còps que i a de qualques parts de Magrèb , mas amb un contraròtle real, mai que mai subre las marchas al ras de la frontièra crestiana, e cambiadís en foncion de la competéncia individuala de l'emir en plaça. D'efièch lo poder de l'emir Abdallah ibn Muhammad (cap a 900) s'espandiguèt pas de per delà de Còrdoa. Mas lo sieu felen Abd-al-Rahman III, que li succediguèt en 912, non solament restaurèt tant e lèu lo poder omeia a travèrs al Andalús mas l'estendèt tanben dins tot l'oèst de l'Africa del Nòrd. En 929 se proclamèt el meteis califa, en enauçar l'emirat a una posicion que rivalizava en prestigi non solament amb lo califa abbassida a Bagdad mas tanben amb lo califa Shi'ite a Tunis—amb qui èra en competicion pel contraròtle de l'Africa del Nòrd.

Lo Califat de Còrdoa cap a l'an 1000 a l'apogèu d'Al-Mansur.

Lo periòde del Califat es vist pels escrivans musulmans coma edat d'aur d'al Andalús. La produccion de cerealas per irrigacion, aital coma l'importacion de manjar d'Orient Mejan, provesiguèron la region de Còrdoa e d'autras ciutats Andalusī amb un sector economic agricòla dels mai avançats d'Euròpa. Entre las ciutats europèas, Còrdoa jol califat, amb una populacion de saique 500 000, podiá gaireben despassar Constantinòple coma mai granda e mai benananta vila en Euròpa. Dintre del mond islamic, Còrdoa èra un dels centres culturals màgers. Lo trabalh dels sieus mai importants filosòfs e scientifics (en particular Albucassis e Averroès) aguèt una infuéncia màger subre la vida intellectuala de l'Euròpa medievala.

Musulmans e non musulmans venguèron sovent de l'estrangièr per fin d'estudiar dins las bibliotècas e las universitats d'al Andalús aprèp la reconquista de Toledo en 1085. Lo mai conegut d'aqueles foguèt Michael Scot (1175- 1235), que portèt los trabalhs d'Ibn Rushd ("Averroès") e d'Ibn Sina ("Avicena") en Itàlia. Aquela transmission aguèt saique un impacte significatiu subre l'arribada de la Renaissença en Euròpa.

Lo primièr periòde Taifa

Lo califat de Còrdoa s'abausonèt vertadièrament pendent una guèrra civila roïnosa entre 1009 e 1013 emai que foguèsse pas acabada completament abans 1031. Al Andalús s'esberlèt alavetz en nombroses estats independents sonats taifas. Èran generalament tròp flacs per se defendre sols contra las atacas repetidas dels estats crestians del nòrd e de l'oèst, que los musumans disián "las nacions galicianas", e s'èran espandits dempuèi sos bastions inicials en Galícia, Astúrias, Cantàbria, Bascoat e dins la Marcha Ispanica carolingiana per venir los reialmes de Navarra, Leon, Portugal, Castelha, Aragon e lo Comtat de Barcelona. Fin finala las atacas virèron en conquistas, e en responsa los reis de las taifas foguèron forçats de demandar l'ajuda dels caps musulmans almoravids, de Magrèb. Aquesta manòbra desesperada riscava de virar al sieu desavantatge, quand los moravids qu'avián sonats anarián venir del sud e conquistar tanben mantuna taifa .

Mapa mostrant l'espandiment de l'empèri Almoravid

Almoravids, almoads e marinids

Dinastia almohad e estats vesins, cap a 1200.

En 1086 lo rei almoravid de Marròc Yusuf ibn Tashfin foguèt convidat pels princes musulmans d'Iberia per fin de los aparar contre Anfós VI, rei Castelha e Leon. Aqueste meteis an, Yusuf ibn Tashfin traversèt l'estrech per Algeciras e infligiguèt una desfacha sevèra als crestians a az-Zallaqah. En 1094, Yusuf ibn Tashfin aviá forabandit totes los princes musulmans d'Iberia e annexat sos estats, levat un a Saragossa. Tornèt conquistar Valéncia als crestians.

Los almoravids foguèron remplaçats al sègle XII pels almoads, una autra dinastia berbèra, aprèp la victòria d'Abu Yusuf Ya'qub al-Mansur sul castelhan Anfós VIII a la Batalha d'Alarcos. En 1212 una coalicion de reis crestians jol camandament del castelhan Anfós VIII vencèt los almohads a la Batalha de Las Navas de Tolosa. Los almohads contunhèron de dirigir Al Andalús per un autre decenni, mas amb un poder e un prestigi mai redusit; e la guèrra civila que seguèt la mòrt de Abu Ya'qub Yusuf II menèt lèu lèu al restabliment de las taifas. Las taifas, novèlament independentas mas ara aflaquidas, foguèron rapidament conquistadas per Portugal, Castelha e Aragon. Aprèp la casuda de Múrcia (1243) e d'Algarve (1249), sonque l'Emirat de Granada subrevisquèt coma estat musulman, mas tributari de Castelha. La majoritat dels tributs èran pagats en aur venent de çò qu'es uèi Mali e Burkina Faso e carrejat en Iberia per las rotas comercialas de Sahara.

La darrièra amenaça musulmana pels reialmes crestians foguèt lo règne dels marinids en Marròc al sègle XIV, que prenguèron Granada dins son esfèra d'influéncia e ocupèron mai d'una de sas vilas, coma Algeciras. Pasmens, foguèron incapables de prene Tarifa, que resistiguèt fins a l'arribada de l'armada castelhana menada per Anfós XI. Lo rei de Castelha, ajudat per Anfós IV de Portugal e Pèire IV d'Aragon, vencèt decisivament los marinids a la Batalha de Salado en 1340 e prenguèt Algeciras en 1344. Gibartar, alara jos poder granadin, èra assetjada en 1349–1350, Anfós XI e una granda part de son armada moriguèron de la pèsta negra. Son successor, Pèire de Castelha, faguèt la patz amb los musulmans e virèt son atencion cap a las tèrras crestianas, començèt un periòde de gaireben 150 ans de rebellions e guèrras entre los estats crestians qu'assegurèron la subervivença de Granada. En 1469 lo maridatge de Ferrand d'Aragon e Isabèl de Castelha marquèt lo debut de l'agression finala contre l'Emirat de Granada (Gharnatah). Lo rei e la reina convencèron lo papa de declarar la seuna guèrra una crosada. Los crestians van esclafar un centre de resisténcia aprèp l'autre e finalament, en genièr de 1492, aprèp un sètge long, lo sultan, Boabdil, va rendre lo palais de la fortalesa, lo famós Alhambra.

Societat

Una pagina de l'Alcoran dins un manuscrit d'Al Andalós del sègle XII.

La societat d'Al Andalús èra compausada de tres grops religioses principals: crestians, musulmans e josieus. E mai qu'units al nivèl religiós, los musulmans avián divèrsas divisions etnicas, la principala essent la distincion entre berbèrs e arabis. Los mossarabis èran de crestians qu'avián viscut longtemps jos poder musulmans e que n'avián adoptat las costumas, l'art e las paraulas, en tot manténer sos rituals crestians e sa lenga romanica pròpria. Caduna d'aquelas comunitats viviá dins de quartièrs diferents de las vilas. Al sègle X i aguèt una conversion massissa de crestians, de tal biais que los muladis (musulmans d'origina etnica iberica) formèron la majoritat de la populacion d'Al Andalús a la fin del sègle.

Illustracion tardiva que representa los soldats josieus, combatent al costat de las tropas de Muhammed IX, sultan nasrid de Granada, a la batalha de Higueruela, en 1431.

Los berbèrs, que constituissián la màger part dels envasidors, demoravan dins las regions montanhosas de çò qu'es uèi lo nòrd de Portugal e dins la Meseta central (replanat central), mentre que los arabis èran dins lo sud e dins la val d'Èbre al nòrd-èst. Los josieus travalhavan mai que mai coma collectaires d'impòsts, dins lo negòci, o coma mètges o ambaissadors. A la fin del sègle XV i aviá aperaquí 50 000 josieus a Granada e saique 100 000 dins tota l'Iberia islamica.

Non musulmans jol Califat

Tractament dels non musulmans

Los non musulmans avián l'estatut d'ahl al-dhimma (persona protegida), los adultes pagavan una taxa dicha "Jizya" , egala a un Dinar per an levat pels vièlhs, per las femnas, los mainatges e los estropiats, aquò cada còp que i aviá una autoritat crestiana dins la comunitat. Se que non, los non musulmans avián l'estatut de majus.

Lo tractament dels non musulmans dins lo Califat foguèt lo subjècte de fòrça discussions entre los universitaris e comentaires, especialament los que son interessats per far de parallèls amb la coexisténcia entre musulmans e non musulmans dins lo mond modèrne. María Rosa Menocal, una especialista de la literatura iberica, afortissiá que "la tolerància èra un dels aspèctes inerents de la societat d'Al Andalós". Al sieu vejaire, los dhimmis josieus e crestians que vivián jol Califat, e mai qu'aguèsson mens de dreches que los musulmans, èran dins una situacion melhora que non pas dins d'autres airals de l'Euròpa crestiana.

Los josieus constituissián mens de 5% de la populacion. Al Andalús èra un centre clau de la vida josieva a la començança de l'Edat Mejana, e produsiguèt d'universitaris famoses e una comunitat josieva de las mai ricas e establas. Mas i pas de consensus entre los universitaris sul fach que las relacions entre josieus e musulmans èran d'efièch un modèl de relacions entre religions. Bernard Lewis s'opausa a aqueste vejaire, afortissent qu'es un usatge modèrne en contradiccion amb l'istòria e apologetica. Afortís que l'Islam tradicionalament assegura pas l'egalitat e pretendèt pas jamai d'o far, en apondre que seriá una «absurditat teologica e illogica.»

Ascension e casuda del poder musulman

Imatge de la lectura d'una istòria de la Pasca josieva d'al-Andalus, d'après una Haggadah espanhòla del sègle XIV.

Lo Califat tractèt los non musulmans d'un biais diferent segon las epòcas. Un long periòde de tolerància comencèt aprèp 912, amb lo règne d'Abd-ar-Rahman III e del sieu filh, Al-Hakam II ont los josieus d'Al Andalús prosperèron, se vodant se meteisses al servici del Califat de Còrdoa, a l'estudi de las sciéncias, al negòci e a l'industria, especialament al comerci de la seda e dels esclaus, en participar aital a la prosperitat del país. L'Iberia del sud venguèt un asil pels josieus oprimits dels autres païses.

Los crestians, motivats per l'exemple de sos coreligionaris de l'autre costat de la frontièra d'Al Andalús, de còps que i a faguèron lo proselitisme del cristianisme en recercar mai o mens deliberadament d'èsser martirs, quitament pendent aquestes periòdes tolerants. Per exemple, 48 crestians de Còrdoa foguèron decapitats per ofensa religiosa contre l'Islam. Demorèron coneguts coma los Martirs de Còrdoa. Aquestas mòrts aguèron de consequéncias al delà d'un simple treboladís religiós, demorèron longtemps dins las memòrias; los felens dels martirs èran plenament conscients del destin de sos avis e causiguèron de s'opausar encara al poder islamic

Jols Almoravids e Almoads se pòt que i aguèsse agut de secutaments intermitents dels Josieus, mas las fonts son fòrça raras e donan pas un imatge clar, pasmens sembla que la situacion se siá degalhada aprèp l'an 1160.

Pendent aquestas èrsas successivas de violéncia contre los non musulmans, d'unes josieus e qualques universitaris musulmans daissèron los parçans d'Iberia contrarotlats pels musulmans per la ciutat alara encara relativament toleranta de Toledo, qu'èra estada reconquista en 1085 pels crestians. D'unes josieus rejonguèron las armadas crestianas (aperaquí 40 000), alara que d'autres rejonguèron los Almoravids dins lo combat contra Anfós VI de Castelha.

Lo sègle XI vegèt de pogroms musulmans contra los josieus d'Al Andalós; aquestes se debanèron a Còrdoa en 1011 e a Granada en 1066. Los Almoads, qu'avián pres lo contraròtle dels territòris almoravids de Magrèb e d'Andalusia cap a 1147, superèron los Almoravides dins lor vejaire fondamentalista, e tractèron durament los dhimmis. Fàcia a la causida entre la conversion o la mòrt, fòrça josieus e crestians emigrèron. D'unes, coma la familha de Maimonides, fugiguèron a l'èst cap a de tèrras musulmanas pus tolerantas, mentre que d'autres anèron al nòrd s'installar dins los creissents reialmes crestians.

Çò qu'es uèi lo territòri d'Espanha e de Portugal foguèt a l'Edat Mejana lo luòc de guèrras constantas entre musulmans e crestians. D'atacas periodicas èran lançadas a partir d'Al Andalus cap als reialmes crestians d'Espanha e Portugal, que tornavan amb pilha e esclaus. Durant una ataca contra Lisbona en 1189, per exemple, lo califa Almoad Yaqub al-Mansur prenguèt 3000 femnas e mainatges captius, mentre que lo governador de Còrdoa, dins una incursion a Silves en 1191, capturèt 3000 esclaus crestians. Lo darrièr bastion musulman de la dinastia Nasrid, Granada caiguèt cap a 1492. D'aquel temps per çò qu'es dels arabis de Castelha denombrats "un mièg milion dins lo reialme, 100 000 foguèron tuats o faches esclaus, 200 000 emigrèron, e 200 000 demorèron coma populacion residuala. Una granda part de l'elèit musulman, i comprés Muhammad XII, que li èra estada donada la region de la montanha d'Alpujarra coma principautat, trobèt intolerabla la vida jos poder crestian e se n'anèt en Africa del Nòrd"

Cultura

Lo dintre del palais d'Alhambra a Granada ondrat d'arabesques.

C.W. Previte-Orton escriguèt dins son obratge Cambridge medieval history,

La brilhanta civilizacion sarrasina de l'Espanha musulmana faguèt dels moros, quitament pendent son descreis jols reis de las Taifas, lo pòble de l'oèst pus cultivat.

Fòrça tribús, religions e raças coexistiguèron dins Al Andalós, caduna contribuiguèt a la prosperitat intellectuala d'Andalosia. L'alfabetizacion en Iberia islamica èra de luenh pus espandida que non pas dins cap autre país de l'oèst.

Tre los primièrs jorn, los omèias volguèron èsser vistes coma los rivals intellectuals dels abbasidas, e per Còrdoa aver de bibliotècas e d'institutions d'educacion capablas de superar Bagdad. Emai que i aguèsse una rivalitat clara entre los dos poders, i aviá libertat de viatjar entre los dos califats, çò qu'ajudèt las idèas nòvas e innovacions de s'espandir.

Al sègle X, la ciutat de Còrdoa aviá 700 mosquetas, 60 000 palais, e 70 bibliotècas, que la pus granda assostava fins a 600 000 libres. En comparason, la pus granda bibliotèca de l'Euròpa crestiana a l'epòca aviá pas mai de 400 manuscrits, alara que la bibliotèca de l'Universitat de París aviá pas que solament 2000 libres encara al sègle XIV. Al total, aperaquí 60 000 tractats, poèmas, polemicas e compilacions se publicavan cada an en Al Andalús. En comparason, l'Espanha modèrna publiquèt 46 330 libres l'an 1996. Per una granda part de son istòria, particularament jol califat de Còrdoa, al-Andalús foguèt un far del saber, e la vila de Còrdoa venguèt un dels centres culturals e economics màgers a l'encòp del Bacin Mediterranèu e del mond islamic.

Filosofia

Filosofia andalosa

Averroès, fondador de l'averroïsme, escòla de filosofia qu'aguèt una influéncia sus la pujada del secularisme en Euròpa de l'oèst.

L'istorian Said Al-Andalusi escriguèt que lo califa Abd-ar-Rahman III aviá amassat de bibliotècas de libres e acordat son patronatge a d'universitaris en medecina e en "sciéncias ancianas". Pus tard, al-Mustansir (Al-Hakam II) venguèt e bastiguèt una universitat e de bibliotècas a Còrdoa que venguèt un dels centres mondials de la medecina e de las discussions filosoficas.

Pasmens, quand lo filh d'Al-Hakam Hisham II prenguèt lo contraròtle, lo poder vertadièr èra dins las mans del hajib, al-Mansur Ibn Abi Aamir. Al-Mansur èra clarament un òme religiós e desaprovava las sciéncias coma l'astronomia, la logica e especialament l'astrologia, d'un biais tal que fòrça libres sus aqueles subjèctes, qu'èran estats preservats e collectats amb grands fraisses per Al-Hakam II, foguèron cremats publicament. Pr'aquò, amb la mòrt d'Al-Mansur en 1002 se reviscolèt l'interès per la filosofia. De nombroses universitaris emergiguèron, coma Abu Uthman Ibn Fathun, que son trabalh màger èra lo tractat filosofic l'"Arbre de Saviesa". Un universitari excepcional en astronomia e astrologia èra Màslama Ibn Ahmad al-Majrití (defuntat en 1008), un viatjaire intrepid que viatgèt de per tot lo mond islamic e al delà, e que demorèt en contacte amb los Fraires de la Puretat. D'efièch se ditz qu'es el que portèt las 51 "Epistòlas dels Fraires de la Puretat" a al Andalús e qu'apondèt lo recuèlh a aqueste trabalh, pasmens es tanben possible que foguèsse apondut pus tard per un autre universitari del meteis nom d'al-Majrití. Un autre libre atribuit a al-Majrití es lo Ghayat al-Hakim "La Tòca del Savi", un libre qu'explora una sintèsi del Platonisme amb la filosofia ermetica. L'emplec d'incantacions faguèt que lo libre foguèt largament refusat dins los ans seguents, pasmens las comunitats Sofis contunhèron son estudi.

Un adèpte eminent d'al-Majriti foguèt lo filosòf e geomètre Abu al-Hakam al-Kirmani. Un adèpte d'aqueste darrièr ne foguèt lo grand Abu Bakr Ibn al-Sayigh, pus conegut dins lo mond arabi jol nom de Ibn Baja, "Avempace"

Lo filosòf andalós Averroès (1126–1198) es considerat coma lo paire de la pensada seculara en Euròpa e benlèu un dels pensaires pus important. Foguèt lo fondador de l'averroïsme, escòla de filosofia, e son trabalh e sos comentaris aguèron un impacte subre la pujada del secularisme en Euròpa de l'Oèst. Desvolopèt tanben lo concèpte de "l'existéncia precedís l'esséncia".

Un autre filosòf andalós qu'aguèt una influéncia significativa subre la filosofia modèrna foguèt Ibn Tufail. Sa novèla filosofica , Hayy ibn Yaqdhan, traduita en Latin en Philosophus Autodidactus en 1671, desvolopèt los tèmas d'empiricisme, tabula rasa, innat e aquesit, condicion de possibilitat, materialisme, e Problèma de Molyneux. Entre los universitaris e escrivans europèus influenciats per aquesta novèla , podèm citar: John Locke, Gottfried Leibniz, Melchisédech Thévenot, John Wallis, Christiaan Huygens, George Keith, Robert Barclay, los Quakers, e Samuel Hartlib.

Filosofia josieva e cultura

Amb la tolerància relativa d' Al Andalós e lo descreis del centre de la pensada josieva de Babilònia, al-Andalús venguèt lo centre dels esfòrces intellectuals josieus. De poètas e comentaires coma Juda Haleví (1086–1145) e Dunash ben Labrat (920–990) contribuiguèron a la vida culturala d'al-Andalús, mas l'endrech èra encara mai important pel desvolopament de la filosofia josieva. Un corrent de filosòfs josieus, que s'auto-influencièron amb los filosòfs musulmans, culminèt amb lo pensaire josieu largament celebrat a l'Edat Mejana, Maimonides (1135–1205), e mai que realize pas son òbra en al-Andalús, amor que quand aviá 13 ans, sa familha fugiguèt los secutaments dels Almoads.

---

Eiretatge d'Al Andalós

L'eiretatge scientific

Astronomia

Als sègles XI e XII, d'astronòms d'Al Andalús faguèron l'escomesa ja prepausada per Alhazen, de desvolopar una teoria alternativa qu'evitariá las errors trobadas dins lo modèl geocentrica de Ptolemèu. Coma la critica d'Ibn al-Haytham, lo trabalh andalós anonim, al-Istidrak ala Batlamyus (Recapitulation regarding Ptolemy), faguèt una lista d'objeccions a l'astronomia ptolemaïca. Aquò marquèt lo començament de la revòlta de l'Escòla andalosa contra l'astronomia ptolemaïca, tanben nomenada la "revòlta andalosa".

A la fin del sègle XI, al-Zarqali (Latinizat en Arzachel) descobriguèt que las orbitas de las planetas son ellipticas e non pas circularas, though he still followed the Ptolemaic model.

Al sègle XII, Averroès regetèt l'epicicle prepausat per Ptolemèu. Regetèt lo modèl de Ptolemèu e afortiguèt que l'univèrs èra un modèl estrictament concentric. Escriguèt la critica seguenta subre lo modèl planetari de Ptolemèu:

D'afortir l'existéncia d'una esfèra epicentrica es contrari a la natura. [...] L'astronomia de nòstre temps ::nos balha pas la veritat, mas sonque apròva de calculs aluenhats de la realitat existenta.

Lo contemporanèu d'Averroes, Maimonides, escriguèt çò que seguís subre lo modèl planetari prepausat per Ibn Baja (Avempace):

Ausiguèri que Abu Bakr [Ibn Bajja] descobriguèt un sistèma ont i a pas d'epicicles mas las ::esfèras excentricas son pas exclusas per el. L'ausiguèri pas d'un de sos ::estudiants; e quitament s'es vertadièr que descobriguèt un tal sistèma, ganhèt pas fòrça amb el, ::l'excentricitat es aicí meteis contrària als principis aplicats per Aristòtel ... T'ai explicat ::qu'aquestas dificultats concernisson pas l'astronòm, qu'a pas per vocacion de nos descriure las proprietats ::existentas de las esfèras, mas de suggerir, mai o mens correctament, una teoria que lo movement de las  ::estelas e dels planetas i es unifòrme e circular, confòrme a las observacions.

Ibn Bajjah prepausèt tanben que la galaxia de la Via Lactèa èra compausada de maitas estelas mas qu'apareissiá coma un imatge contunh pr'amor de l'efièch de refraccion dins l'atmosfèra terrestra. Pus tard al sègle XII, sos contunhaires Ibn Tufail e Nur Ed-Din Al Betrugi (Alpetragius) foguèron los primièrs de prepausar de modèls planetaris sens pas cap d'equant, d'epicicles o excentricas. Al-Betrugi foguèt tanben lo primièr de descobrir que los planètas son autoluminós. Sas configuracions, pasmens, foguèron pas acceptadas pr'amor de las posicions numericas dels planetas dins sos modèls qu'èran mens exactas qu'aquelas del modèl ptolemaïc, subretot pr'amor que seguissián la nocion d'Aristòtel de movement cicular perfièch.

Sciéncias de la Tèrra

A la fin del sègle XI, Abu 'Abd Allah Muhammad ibn Ma'udh, que demorava en Al Andalós, escriguèt un trabalh subre l'optica pus tard traduit en latin amb lo títol de Liber de crepisculis, que foguèt per error atribuit a Alhazen. Aquò èra un trabalh cortet que conteniá una estimacion de l'angle de davalada del solelh a la debuta del calabrun del matin e a la fin del luscre del vèspre, e un ensag per fin de calcular sus la basa aquesta e d'autras donadas lo pes de l'umiditat atmosferica responsabla de la refraccion dels rais del solelh. Mercé a son experimentacion, obtenguèt la valor exacta de 18°, que se sarra de la valor modèrna.

A la debuta del sègle XIII, lo biologista arabi d'Al Andalús Abu al-Abbas al-Nabati desvolopèt un metòde scientific per la botanica, que presentava de tecnicas empiricas e experimentalas per l'ensag, la descripcion e l'identificacion de nombrosas matèrias primièras naturalas, e separava los rapòrts non verificats d'aqueles apiejats per los ensages e las observacions. Son escolan Ibn al-Baitar publiquèt lo Kitab al-Jami fi al-Adwiya al-Mufrada, qu'es considerat coma una de las compilacions botanicas màgers de l'istòria, e faguèt autoritat dins la botanica pendent de sègles. Conten d'articles detalhats sus almens 1400 plantas, mangiscas, e drògas, que 300 foguèron sas pròprias descobèrtas originalas. Lo Kitab al-Jami fi al-Adwiya al-Mufrada aguèt tanben una influéncia en Euròpa après d'essèr estat traduch en latin en 1758.

Geografia e exploracion

La caravèla foguèt fortament influenciada per l'estil dels vaissèls musulmans.

Los viatges de longas distàncias creèron un besonh de mapas novèlas, e los viatjaires sovent provesiguèron las informacions necessàrias. E mai que tals viatges foguèsson azardós a l'Edat Mejana, los musulmans entreprenguèron pasmens de viatges longasses. Una rason per aquò èra l'obligacion per cada musulman de far lo Hajj, lo romiatge musulman que cada an se debana a La Mèca en Arabia Saudita e trai de fidèls d'Africa, d'Al Andalús, de Pèrsia e d'Índia. Un autre motiu pels viatges èra lo negòci. Los musulmans fasián de comerci amb los europèus, los indians e los chineses e los mercants arabis viatjavan subre de longas distàncias per menar sos afars.

Lo baculus, utilizat per l'astronomia nautica, a per origina Al Andalús e foguèt utilizat pus tard pels navigators portugueses pels viatges de longa distància. Las origina de la caravèla, utilizada per las longas traversadas pels portugueses e espanhòls dempuèi lo sègle XV, remonta al qarib emplegats pels exploradors d'Al Andalús al sègle XIII.

Segon una teoria controversiada, los exploradors d'Al Andalós aurián pogut viatjar fins a las Americas.

Medecina

Una copia Latina del Canon de la Medicina, datada de 1484, a la bibliotèca de l'Universitat de San Antonio(Texas)

Còrdoa sola èra reputada per aver mai de 50 espitals (Bimaristan) al temps d'Abu al-Qasim al-Zahrawi (Abulcasis). Sir John Bagot Glubb escriguèt:

A l'epòca de Mamun las escòlas de medecina èran extremament activas a Bagdad. Lo primièr espital public foguèt dubèrt a Bagdad durant lo Califat de Haroon-ar-Rashid. Coma lo sistèma se desvolopava, los mètges e cirurgians èran encargats de balhar de lecturas als estudiants en medecina e de decernir los diplòmas als que consideravan qualificats per practicar. Lo primièr espital en Egipte foguèt dubèrt en 872 AD e après aquò los espitals publics espeliguèron dins l'empèri d'Espanha tot fins a Magrèb e Pèrsia.

Los mètges musulmans d'Al-Andalús contribuguèron significativament dins lo camp de medecina, inclusent los domenis de l'anatomia e de la fisiologia. Abu al-Qasim al-Zahrawi (Abulcasis), qu'es considerat coma lo "paire de la cirurgia modèrna", contribuguèt grandament a la disciplina de la cirurgia amb son Kitab al-Tasrif ("Metòde de Medecina"), una enciclopèdia medicala de 30 volums que foguèt pus tard traduita en latin e en occitan e utilizada dins las escòlas de medecina musulmanas e europèas pendent de sègles. Pausèt las fondacions de la cirurgia modèrna, amb son Kitab al-Tasrif, que i inventèt nombrosas aisinas cirurgicalas, en particular las primièras aisinas cirurgicalas especificament femeninas, e tanben l'usatge cirurgical del catgut, dels forceps, de la ligatura...etc.

Cap al sègle Xen, los medecins e cirurgians musulmans aplicavan d'alcòl purificat subre las nafraduras coma agent antiseptic. Los cirurgians d'Al Andalús utilizavan de metòdes especials per fin de manténer l'antisepsia abans e pendent la cirurgia. Son tanben a l'origina de protocòls especifics per manténer l'igièna dins lo periòde que seguís l'operacion. Son taus de capitada èra tant enauçat que de dignitaris d'Euròpa tota venián a Còrdoa per èsser tractats dins una mena de "Clinica Mayo" de l'Edat Mejana.

Ibn Zuhr (Avenzoar) foguèt lo primièr cirurgian experimental conegut. Al sègle XIIen foguèt responsable de l'introduccion del metòde scientific experimental dins la cirurgia, e foguèt lo primièr d'emplegar los ensages suls animals per fin d'experimentar de proceduras cirurgicalas abans de las aplicar als pacients umans. Faguèt tanben las primièras disseccions e autopsias pòstmortem tant en çò dels umans qu'en çò dels animals. Establiguèt tanben la cirurgia coma disciplina independenta de la medecina , en introdusir un cicle d'entraïnament pels futurs cirurgians, per fin de los qualificar abans que sián menats a far d'operacions d'un biais independent e per definir los ròtles dels practicans generalistas e dels cirurgians.

A Al Andalús, Abu al-Qasim e Ibn Zuhr, entre d'autres cirurgians musulmans, practicavan de centenas d'operacions cirurgicalas jos anestesia per inalacion d'espongas trempadas dins de narcotics. Los mètges musulmans foguèron a l'origina de l'emplec de derivats de l'òpi coma anestesics a l'Edat Mejana. Ibn Sina (Avicena) escriguèt a prepaus de son emplec medical dins son Canon de la Medicina, que mai tard influencièt lo trabalh de Paracels.

Psicologia e Sociologia

Abu al-Qasim (Abulcasis), lo paire de la cirurgia modèrna, desvolopèt de concepcions de materials e de tecnicas que son totjorn utilizadas en neurocirurgia. Ibn Zuhr (Avenzoar) faguèt la primièra descripcion precisa de trebolicis neurologics, coma la meningiti, la tromboflebiti intracraniana, e las tumors de cellulas germinalas mediastinalas, e portèt sas contribucions a la neurofarmacologia modèrna. Averroès suggeriguèt l'existéncia de la malautiá de Parkinson e atribuiguèt las proprietats fotorectrises de la retina. Maimonides escriguèt subre los trebolaments neuropsiquiatrics e descriguèt la ràbia e l'intoxicacion per la belladonna.

Said Al-Andalusi (1029–1168) establiguèt que totes los umans de totas las regions del monde avián una origina comuna mas diferissián per d'unes aspèctes: "etica, aparéncia, païsatge e lenga". Considerèt l'Istòria d'Egipte coma una part de l'istòria universala de tota l'umanitat, e faguèt lo ligam entre Egipte e Sodan e l'istòria dels arabs a travèrs un avi comun. Liguèron l'anciana Egipte a l'Istòria Musulmana a travèrs d'Hajar (Hagar), molher d'Ibrahim (Abraham) e maire d'Ismail (Ismaèl), lo patriarca dels arabis, fasent d'Hajar la maire dels arabis.

Agricultura

Tre lo sègle IX, un sistèma agricòla modèrne venguèt central dins la vida economica e l'organizacion dels califats, en remplaçar lo modèl roman largament virat cap a l'exportacion. Las ciutats de l'Orient Mejan, d'Africa del Nòrd e de l'Espanha moresca èran provesidas d'un sistèma agricòla elaborat amb irrigacion extensiva basat sus la coneissença dels principis d'idraulica e d'idrostatica, que d'unes foguèron eiretats dels romans.

L'introduction de culturas nòvas transformèt l'agricultura en una industria globala capabla d'exportar pertot en particular en Euròpa que l'agricultura s'i limitava a qualques varietats de blat vengudas d'Asia Centrala. L'Espanha moresca recebèt çò qu'anava transmetre a la rèsta d'Euròpa; de metòdes de cultura, e tanben de plantas, fruches e ortalissas nòvas. Aquelas nòvas culturas inclusián sucre de cana, ris, citrus, albricòts, coton, carchòfas, merinjanas, e safran. D'autras, ja conegudas, foguèron en mai desvolopadas. Maitas foguèron puèi exportadas de las còstas espanhòlas cap a las colonias espanhòlas del monde nòu. Tanben transmesa per l'influéncia musulmana, l'industria de la seda espeliguèt, lo lin èra cultivat e exportat, e l'espart, que butava salvatge en maitas bosigas, èra amassat e transformat en diferents articles.

Eiretatge cultural

Arquitectura

Los dirigents musulmans introdusiguèron un estil arquitectural arabi, que a la fin de son règne en Iberia inclusiá d'elements arabis, bizantins, e visigotics. Aquestes elements daissèron una influéncia dins la Peninsula Iberica après la Reconquista. Qualques exemples d'aquelas contribucions arquitecturalas a l'epòca de las taifas son la Granda Mosqueta de Còrdoa e lo palais cordoan d'al-Rustafa. Crestians e josieus adoptèron d'elements arquitecturals arabis dins sas pròprias glèisas e sinagògas. Aquò foguèt nomenat l'estil mossarabic. L'arquitectura mossarabica se caracteriza per l'abséncia de decoracion exteriora, la diversitat dels plans de sòl, l'usatge de l'arca de fèrre de caval dins l'estil islamic, e la preséncia de colomnas coma supòrt, amb un capitèl ondrat d'elements vegetals.

Cosina

Los restaurants de l'Espanha islamica medievala servissián de repais de tres plats, coma o preconizèt Ziryab al sègle IX, en insistir sul fach que los plats avián d'èsser servits en tres etapas separadas: sopa, plat principal, e dessèrt.

Lingüistica e literatura

Scèna de cant de laüt extraita d'un manuscrit de l'istòria de Bayad e Riyad

L'escòla de Toledo foguèt un centre reputat de lingüistica medievala. De membres celèbres d'aquesta escòla foguèron: Yehudah ibn Tibbon, Hermannus Alemannus, Adelard de Bath e Gerard de Cremona.

Al sègle XII, lo filosòf e escrivan arabi andalós Ibn Tufail (latinizat en "Abubacer") demostrèt lo primièr que la teoria de tabula rasa d'Avicena èra una experiéncia mentala, dins sa novèla, Hayy ibn Yaqzan, que i descriu lo desvolopament de la ment d'un enfant salvatge "en partir de la tabula rasa entrò l'atge adult, en isolacion completa de la societat" subre una illa desèrta. La traduccion latina d'aquel trabalh, titolada Philosophus Autodidactus, publicada per Edward Pococke en 1671, aguèt una influéncia sus la formulacion de la tabula rasa de John Locke dins An Essay Concerning Human Understanding, que venguèt una de las fonts pricipalas de l'empiricisme dins la filosofia occidentala modèrna, e influencièt maites filosòfs del sègle de las Luses, coma David Hume e George Berkeley.

Hadith Bayad wa Riyad (L'istòria de Bayad e Riyad) es una istòria d'amor del sègle XIII escrita a Al Andalós. Los personatges principals del raconte son Bayad, filh d'un mercant de Damasc, e Riyad, filha ben educada de la cort d'un Hajib (vizir o ministre) d'Al Andalús qu'es en relacion amb la domaisèla. Lo manuscrit Hadith Bayad wa Riyad es considerat coma lo sol manuscrit illustrat conegut qu'aja subreviscut a mai de uèit sègles de preséncia musulmana e aràbia dins la Peninsula Iberica.

Traduccions

Una contribucion majora al desvolopament de la sciéncia en Euròpa foguèt la recèrca pels sabents europèus del saber portat pels musulmans de la Peninsula Iberica o de Sicília. Traduguèron aital de nombroses tèxtes scientifics e filosofics de l'arabi al latin.

Un dels traductors pus productius en Espanha èra Gerard de Cremona, que revirèt 87 libres de l'arabi al latin, entre los quals Abreujat del calcul per la restauracion e la comparason de Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi, Elementa astronomica de Jabir ibn Aflah ,los trabalhs d'optica e d'astronomia de al-Kindi e Ahmad ibn Muhammad ibn Kathīr al-Farghānī, e sus la classificacion de las sciéncias de al-Farabi, los trabalhs en quimia e medecina de Razi, los trabalhs deThabit ibn Qurra e Hunayn ibn Ishaq, e aqueles de Arzachel, Jabir ibn Aflah, lo Banū Mūsā, Abū Kāmil Shujā ibn Aslam, Abu al-Qasim, e Ibn al-Haytham (inclús lo Tractat d'Optica).

Amb la casuda de l'Emirat de Granada en 1492, las iniciativas scientificas e tecnologicas del mond islamic foguèron eiretadas pels europèus e pausèron las fondacions de la Renaissença e de la Revolucion Scientifica en Euròpa.

Musica

Lo laüt foguèt adoptat del mond arabi. (Estampa de 1568).

Nombroses instruments musicals utilizats en musica classica, mai que mai dins la musica espanhòla, an per origina la musica aràbia e los instruments utilizats en Al-Andalus: lo laüt èra derivat del al'ud, lo rebèc (avi del violon) del rebab, la guitarra de la qitara, lo naker del naqareh, l'adufe del al-duff, l'alboka de l'al-buq, L'anafil del al-nafir, l'exabeba de l' al-shabbaba (flaüta), l'atabal de l' al-tabl, l'atambal del al-tinbal, lo balaban, las cancarinetas del kasatan, las sonajas de azófar del sunuj al-sufr, lo xelami del sulami o fistula (flaüta), lo shawm e la dolçaina dels instruments d'ancas doblas zamr e al-zurna, la gaita de la ghaita, lo rackett de l'iraqya o iraqiyya, la arpa e la citara del qanun, lo canon del qanun, lo violin del ghichak, e la Teorba del tarab. L'influéncia moresca se retròba tanben dins lo flamenc modèrne qu'aquò siá al nivèl vocal, instrumental o dins la dança.

Terralha

Ceramica ispanomoresca vitrificada amb decoracion d'esmauts de Lustre metallic, Espanha circa 1475.

La faiença ispanomoresca es un estil de terralha islamica creada a Al Andalús, après que los moros ajan introduits doas tecnicas de ceramica en Euròpa: vitrificacion amb faïença opaca blanca, e lustres metallics pintats. La faiença ispanomoresca diferissiá de la terralha dels païses crestians per sas decoracions.

La vitrificacion de la ceramica foguèt inventada pels terralhaires musulmans al sègle VIII a Bassòra, Iraq. La primièra ceramica vitrificada sembla que foguèsse estada facha en Iraq al sègle IX. A partir d'aquí s'espandiguèt en Egipte, Pèrsia e Espanha, abans d'aténher Itàlia a la Renaissença, los Païses Basses al sègle XVI, e Anglatèrra, França e los autres païses europèus pauc après.

Los esmauts de Lustre metallic foguèron inventats per Jābir ibn Hayyān, que los apliquèt a la ceramica al sègle VIII Puèi la produccion d'esmauts de lustre metallic venguèt populara en Orient Mejan, s'espandiguèt en Euròpa en primièr en Al Andalús, en particular a Malaga, puèi en Itàlia, que i foguèt utilizada per melhorar la majolica.

L'albarello es un tipe de terralha majolica originalament destinat a conténer las drògas dels apoticaris. Lo desvolopament d'aquel tipe de pòts de farmacia es eissit de l'Orient Mejan islamic. Foguèt portat en Itàlia pels mercants ispanomorescs al sègle XV.

Eiretatge tecnologic

Los primièrs molins de vents d'aisses verticals foguèron bastits pels engenhaires islamics

Infrastructura

De molinas industrialas foguèron bastidas en Al-Andalus entre los sègles XI e XIII. Molins de caucatge, fabricas siderurgicas, e autres molins, s'espandiguèron de l'Espanha musulmana a l'Espanha crestiana al sègle XII. Lo primièr molin de vent foguèt bastit en Sistan, Afganistan, aperaquí entre los sègles VII e VIII, coma lo descriguèron los geografs musulmans. Aqueles èran de molins de vent d'aisses verticals qu'avián un long arbre mecanic vertical e amb d'alas rectangularas. Foguèron indrodusits en Euròpa per Espanha. Lo molin de pont èra un tipe de molina unic qu'èra bastit al dintre de la superestructura d'un pont. La primièra traça d'aquel tipe de molin se tròba a Còrdoa al sègle XII. La primièra farga moguda per per l'energia idrolica d'una molina e non pas per la fòrça fisica, foguèt inventat al sègle VII dins l'Espanha islamica. De molinas foguèron utilizada dins las minas a Samarcanda a partir de 973. En Pèrsia medievala servissián per trissar la mena; al sègle XI s'espandiguèron dins tot lo mond islamic inclús en Al Andalús.

Fòrça paissièras, robinas, e sistèmas de provesiment d'aiga qanat, e sistèmas d'irrigacion "Tribunal d'aiga" foguèron bastits pendent l'Edat d'Aur Islamic e son totjorn en usatge uèi dins los païses islamics e las ancianas províncias islamicas europèas coma Sicília e la Peninsula Iberica, particularament en Andalosia, Aragon and Valéncia. Lo sistèma d'irrigacion e de distibucion d'aiga arabi foguèt pus tar adoptat per las Illas Canàrias e en America mercé als espanhòls e es sempre utilizat en Tèxas, Nòu Mexic, Mexic, Peró, e Chile.

Las vilas musulmanas coma Còrdoa avián un sistèma avançat d'aiga correnta amb malhum de toats, banhs publics, fonts publicas, provesiment en aiga potabla, e espandiguèron los comuns e los banhs privats e publics. Los primièrs fanals foguèron fargats dins l'Empèri arabi, mai que mai a Còrdoa , qu'aguèt tanben los primièrs comuns e conteneires d'escobilhas per amassar los descais.

Aviacion

Al sègle IX dins l'"Espanha islamica", Abbàs Ibn Firnàs (Armen Firnas) inventèt una version primitiva del paracasuda. John H. Lienhard lo descriguèt coma seguís dins The Engines of Our Ingenuity:

"En 852, un califa nòu e una experiéncia estranha: un risca-tot nomenat Armen Firman decidiguèt de s'envolar d'una torre de Còrdoa. Planèt entrò la tèrra en fasent servir una mena de grand mantèl coma una ala per alentir sa casuda. Subrevisquèt amb de nafraduras menoras, e lo jove Ibn Firnas èra aila per o véser."

Ibn Firnàs foguèt tanben lo primièr que faguèt un ensag de vòl contrarotlat, contrariament als ensages de planatge realizats dins la China anciana qu'èran incontrarotlables. Ibn Firnàs manipulèt las comandas de vòl de son ala dèlta en fasent servir un parelh d'alas artificialas per ajustar son altitud e cambiar de direccion. Capitèt de tornar d'ont èra partit, mas son aterratge foguèt un auvari. Segon Philip Hitti dins Istòria dels Arabis:

"Ibn Firnas foguèt lo primièr òme de l'istòria que faguèt un ensag scientific del vòl."

La maquina d'Ibn Firnas èra saique la primièra ala dèlta, e mai que i aja agut d'ensages primairencs de sèrps volairas "embarcadas" dins la China anciana. La coneissença e las maquinas volantas de Firnas s'espandiguèron per las autras parts d'Euròpa a partir de referéncias aràbias. L'ala volanta d'Ibn Firnas foguèt tanben la primièra d'aver d'alas artificialas, e mai lo vòl foguèsse pas fin finala capitat.

Vejatz tanben

• Istòric de la preséncia musulmana dins la Peninsula Iberica
• Conquistas musulmanas
• Andalus
• Califat de Còrdoa
• Al'Garb Al Andalós
• Almoravids
• Dinastia Almohada
• Convivéncia
• Edat d'Aur Islamica
• Islam en Espanha
• Istòria de l'Islam
• Istòria dels josieus jol poder musulman
• Edat d'Aur de la cultura josieva dins la Peninsula Iberica
• Islam e antisemitisme#Espanha
• Diaspora aràbia
• Dhimmi
• Morisco
• Mossarabi
• Muladi
• Kemal Reis
• Lista d'escrivans marroquins

Bibliografia

• Alfonso, Esperanza, 2007. Islamic culture through Jewish eyes: al-Andalus from the tenth to twelfth century. New York, NY: Routledge. ISBN 978-0-415-43732-5
• Al-Djazairi, S.E. 2005. The Hidden Debt to Islamic Civilisation. Bayt Al-Hikma Press. ISBN 0-9551156-1-2
• Bossong, Georg. 2002. Der Name Al-Andalus: Neue Überlegungen zu einem alten Problem. In David Restle and Dietmar Zaefferer, eds, Sounds and systems: studies in structure and change. A festschrift for Theo Vennemann. Berlin: Mouton de Gruyter. pp. 149–164. (In German) Also available online: see External Links below.
• Cohen, Mark. 1995. Under Crescent and Cross: The Jews in the Middle Ages Princeton University Press. ISBN 0-691-01082-X
• Collins, Roger. 1989. The Arab Conquest of Spain, 710–797, Blackwell. ISBN 0-631-19405-3
• Frank, Daniel H. and Leaman, Oliver. 2003. The Cambridge Companion to Medieval Jewish Philosophy. Cambridge University Press. ISBN 0-521-65574-9
• Gerli, E. Michael, ed., 2003. Medieval Iberia: an encyclopedia. New York. ISBN 0-415-93918-6
• Halm, Heinz. 1989. Al-Andalus und Gothica Sors. Der Islam 66:252–263.
• Hamilton, Michelle M., Sarah J. Portnoy, and David A. Wacks, eds. 2004. Wine, Women, and Song: Hebrew and Arabic Literature in Medieval Iberia. Newark, Del.: Juan de la Cuesta Hispanic Monographs.
• Harzig, Christiane, Hoerder, Dirk and Shubert, Adrian. 2003. The Historical Practice in Diversity. Berghahn Books. ISBN 1-57181-377-2
• Jayyusi, Salma Khadra, ed. 1994. The legacy of Muslim Spain. 2 vol. Chief consultant to the editor, Manuela Marín. Leiden: Brill. [Originally published 1992 in German.]
• Kennedy, Hugh. 1996. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus, Longman. ISBN 0-582-49515-6
• Kraemer, Joel. 1997. Comparing Crescent and Cross (book review). The Journal of Religion, 1997 July, 77(3):449–454.
• Kraemer, Joel. 2005. Moses Maimonides: An Intellectual Portrait. In Kenneth Seeskin, ed., The Cambridge Companion to Maimonides. Cambridge University Press. ISBN 0-521-81974-1
• Kraemer, Joel. 2008. Maimonides : the life and world of one of civilization's greatest minds. New York :Doubleday. ISBN 0-385-51199-X
• Lafuente y Alcántara, Emilio, translator. 1867. Ajbar Machmua (colección de tradiciones): crónica anónima del siglo XI / dada a luz por primera vez, traducida y anotada por Emilio Lafuente y Alcántara. Madrid: Real Academia de la Historia y Geografía. In Spanish and Arabic. Also available in the public domain online, see External Links.
• Luscombe, David et al., eds. 2004. The New Cambridge Medieval History: Volume 4, c.1024–c.1198, Part 1. Cambridge University Press. ISBN 0-521-41411-3
• Marcus, Ivan G.,1985. Beyond the Sepahrdic mystique. in Orim, vol. 1, 35-53.
• Marín, Manuela et al., eds. 1998. The Formation of Al-Andalus: History and Society. Ashgate. ISBN 0-86078-708-7
• Menocal, Maria Rosa. 2002. Ornament of the World: How Muslims, Jews, and Christians Created a Culture of Tolerance in Medieval Spain. Back Bay Books. ISBN 0-316-16871-8
• Monroe, James T. 1970. Islam and the Arabs in Spanish scholarship : (Sixteenth century to the present). Leiden.
• Monroe, James T. 1974. Hispano-Arabic Poetry: A Student Anthology. Berkeley: University of California Press.
• Netanyahu, Benzion. 1995. The Origins Of The Inquisition In Fifteenth Century Spain. Random House ISBN 0-679-41065-1
• O'Callaghan, Joseph F. 1975. A History of Medieval Spain. Cornell University Press. ISBN 0-8014-9264-5
• Omaar, Rageh. 2005. An Islamic History of Europe. video documentary, BBC 4, August 2005.
• Reilly, Bernard F. 1993. The Medieval Spains. Cambridge University Press. ISBN 0-521-39741-3
• Roth, Norman. 1994. Jews, Visigoths and Muslims in Medieval Spain: Cooperation and Conflict. Leiden: Brill. ISBN 90-04-06131-2
• Sanchez-Albornoz, Claudio. 1974. El Islam de España y el Occidente. Madrid: Espasa-Calpe. Colección Austral; 1560. [Originally published in 1965 in the conference proceedings, L'occidente e l'islam nell'alto medioevo: 2-8 aprile 1964, 2 vols. Spoleto: Centro Italiano di studi sull'Alto Medioevo. Series: Settimane di studio del Centro Italiano di studi sull'Alto Medioevo; 12. Vol. 1:149–308.]
• Schorsch, Ismar, 1989. The myth of Sephardic supremacy, in The Leo Baeck Institute Yearbook 34, 47-66
• Stavans, Ilan. 2003. The Scroll and the Cross: 1,000 Years of Jewish-Hispanic Literature. London: Routledge. ISBN 0-415-92930-X
• Wasserstein, David J. 1995. Jewish élites in Al-Andalus. In Daniel Frank (Ed.). The Jews of Medieval Islam: Community, Society and Identity. Brill. ISBN 90-04-10404-6

Filmes

• "Cities of Light: The Rise and Fall of Islamic Spain" (documentary film)

Ligams extèrnes

• Paper by Georg Bossong evaluating proposals for the etymology of "al-Andalus". In German.
• Photocopy of the Ajbar Machmu'a, translated by Lafuente 1867
• The routes of al-Andalus (from the UNESCO web site)
• Muslim contributions to Andalus
• History and influences of Andalusian music
• The Library of Iberian Resources Online
• Al-Andalus Chronology and Photos
• Christian Martyrs in Muslim Spain by Kenneth Baxter Wolf
• The Musical Legacy of Al-Andalus – historical maps, photos, and music showing the Great Mosque of Córdoba and related movements of people and culture over time