Bordèu
Bordèu (Bordels, Bordeus o Bordelz en occitan ancian[1][2], Bordeaux en francés) es la capitau de Guiana, vila principau de Gasconha, atau com prefectura de Gironda e capitau de Novèla Aquitània.
|
Bordèu
Bordeaux | ||
|---|---|---|
| ||
| ||
| Geografia fisica | ||
| ||
| Coordenadas | 44° 50′ 16″ N, 0° 34′ 46″ O | |
| Superfícia | 49,36 km² | |
| Altituds · Maximala · Mejana · Minimala |
42 m 6 m 1 m | |
| Geografia politica | ||
| Region istorica |  Guiana (Caplòc) | |
| Parçan | La grava | |
| Estat | França | |
| Region 75 |
Novèra Aquitània | |
| Departament 33 |
Gironda  | |
| Arrondiment | Bordèu | |
| Canton | Bordèu-1, 2, 3, 4, 5 | |
| Intercom 243300316 |
Bordèu Metropòli | |
| Cònsol | Pierre Hurmic (EE-LV) (2020-2026) | |
| Geografia umana | ||
| Populacion Populacion totala (2013) |
243 626 ab.  257 804 ab. | |
| Densitat | 4 935,7 ab./km² | |
| Autras informacions | ||
| Gentilici | bordalés, bordalesas Bordelais en francés | |
| Còde INSEE | 33063 | |
| http://www.bordeaux.fr | ||
En 2020, la comuna de Bordèu tien una populacion de 263 247 abitants[3] per ua superfícia de 49,36 km². La soa devisa en latin es lilia sola regunt lunam, undas, castra, leonem.
La vila es coneishuda dens lo monde tot entà son vinhau, sustot despuish lo sègle xviii, que fut per era un vertadèir atge d'aur. Bordèu es situat geograficament au ras de las Landas de Gasconha.
Despuish junh de 2007, dab mei de 1 810 ectaras, s'agí de la mei granda vila protegida au monde dab l'inscripcion dau Pòrt de la Luna sus la lista dau patrimòni mondiau de l'UNESCO, entà la soa unitat arquitecturau classica e neoclassica perdurant despuish la debuta dau sègle xviii representant «un ensemble de bens culturaus e naturaus d'un interès excepcionau entà l'eretatge comun de l'umanitat.»
Geografia
modificarBordèu es situada a l'oèst d'Occitània e es adaigada per Garona. I a 260 958 abitants dens la ciutat de Bordèu, e mèi de 809 562 dens l'aglomeracion.
Après un periòde rapide de despoblament e d'importantas òbras de renovacion dens los quartèirs mei ancians, la populacion de la vila s'es estabilizada . Dens lo medish temps, la soa zòna metropolitana se desvolòpa a un ritme rapide, pr'amor d'una fòrta expansion urbana. Aquera expansion es devuda au hèit qui los ostaus despassan rarament dus o tres solèrs, quitament dens las banlègas pròchas dau centre-vila.
Après aver abandonat un projècte de mètro leugèr automatic de tipe VAL (Aleugerit Automatic Vehicle), la vila s'es dotada d'un fialat de tram, inaugurat lo 21 de deceme de 2003. Una de las soas particularitats es l'abséncia de catenari dens las zònas toristicas, puishque los trams receben la lor alimentacion electrica dau sòu.
Demografia
modificar
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Lo clima d'Aquitània es de tipe oceanic; a Bordèu los ivèrns son doç e los estius cauds. Las pluèjas son sovendièras e repartidas tot lo long de l'annada damb 820 mm d'aiga e 150 jorns plojós per annada.
Urbanisme
modificarBordèu es una vila espandida, bassa e clara. Es caracterizada per las faciadas classicas de sos cais e per sas botigas que son ostalòts de pèira de un o dus nivèus comportant un casau.
Sus lo plan, pòden veire encara la ciutat romana. Los ostaus esturen remplaçats per bastiments mèi nèus. Es un rectangle orientat nòrd-sud que l'ais màger, l'antic cardo, es l'actuau carrièra Santa Catarina dinc au cors Victor Hugo. Dens lo sens èst-oèst, los decumani son istoriats per las carrièras daus Tres Conilhs, Porta Dijeus e lo Cors de l'Intendéncia. Aquela vila s'estamplèva, abans la bastison dau premèirs barris, dinc au mons Judaïc. Devath lo grand teatre son las roinas daus Pilars de Tutela, un edifici ubèrt compausat d'una auta colomnada que n'era vesedoira dempuei la ribèira e dont la foncion es desconeishuda. Lo darrèir vestigi d'aquera epòca es lo Palais Galian, qu'es çò que demòra d'un anfiteatre de 15 000 espectators. representats A l'edat Mejana, tres edificis religiós son bastits a l'entorn de la vila : un site paleocrestian a l'oèst, on es adara la basilica de Sent Saurin, una glèisa au sud, probèt de la futura catedrala de Sent Andriu, lo tresau qu'es una comunautat benedictina au sud-èst, site de l'abadiala de Senta Crotz.
Au sègle XIII la vila s'esten a l'entorn dau pòrt antic e entre los actuaus cors Victor Hugo e Alsace Lorraine. Una novèra murralha es bastida, qu'ensarra una trama urbana densa e tòrta. Au sègle XIV, una segonda cintura de barris tempta d'enserrar los bastiments qu'an desbordat dinc a l'actuau plaça de la Victòria e a l'abadiá benedictina de Senta Crotz. Los cors Pasteur e de la Marne soslinhan aquera avançada.
Au sègle XV, Carles VII de França ensarra la vila entre duas fortaressas, lo Fòrt dau Har e lo Castèth Tropeita. Aquel serà destruisut per venir la Plaça de las Quinconças.
Au sègle XVI, cap au nòrd, un quartèir de vinatariás es bastit per de negociants sus d'ancians terrenhs monastics : los Chartrons.
Aus sègles XVII e XVIII, se bastit la vila de faciadas classicas que vesem encara auèi. Las faciadas daus cais bastidas suus ancians barris, Gran Teâtre, Andanas de Tourny, Jardin Public.
Lo sègle XIX vei l'arribada dau tren, lo desvolopament dau quartèir de La Bastida sus la riba dreita, lo passatge de Garona per dus ponts, e l'espandida de la vila a l'oèst cap aus baloards.
Au sègle XX, lo lac es cavat au nòrd on es bastida la fèira internacionau. Au sud, son dus ponts de mei que travèrsan la ribèira. Quartèirs nèus sortissen de tèrra : lo Gran Parc, Meriadeck au centre, las facultats dèishan la vila per lo domeni universitari de Talença, e la populacion aumenta dens las comunas a l'entorn.
Au sègle XXI, la comuna a profitat dau tram per unificar la vila, favorizar la circulacion. Los batèus aniràn pas mei per los cais, aqueths son tornats aus peishonèirs. L'arribada dau TGV estut l'ocasion de reviscolar lo quartèir au sud de la gara Sent Jan, barrejant burèus e abitacions.
Transpòrts
modificarEstradas
modificarLa vila es desservida per las autorotas :
- A10 cap a París
- A89 cap a Peireguers, Lemòtges, Briva e Clarmont d'Auvèrnhe
- A62 cap a Tolosa
- A65 cap a Lo Mont de Marsan e Pau
- A63 cap a Baiona e Espanha.
Aquelas autorotas son ligadas a la rocada A630, que contorna Bordèu, aquò pòt explicar qu'aquera es sovent encombrada.
Vias ferradas
modificarLas grandas linhas de camin de fèrre arriban a l'estacion de Sent Joan. La ligason de TGV permetrà de religar París en 2 h a la fin de 2016. Nantas es a 4 h de tren, Tolosa e Pau a 2 h 10, Biarritz a 2 h. La ret de TER liga las vilas de la region.
Passatges de Garona
modificarPonts rotèrs
modificarPonts ferroviaris
modificar- Palanca Sent-Joan
- Pont ferroviari de Bordèu
Ligasons aerianas
modificarL'aeropòrt internacional de Bordèu Merinhac acuèlha lo trafec de passatgièrs e de merças.
Tram e bus
modificar
La ret TBC (Tram e Bus de la Commmunautat) es compausat de :
- 3 linhas de tram (A, B e C)
- 65 linhas de bus.
Aquel ret percanta las 27 comunas de la CUB de 5H a 1H del matin.
Bicicleta
modificarUn sistèma de bicicletas en liure-servici, lo VCUB, es embiaissat? sus lo conjunt de la CUB.
Istòria
modificarSus la riba esquèrra de Garona, a 100 km de la boca dau flume, una terrassa de grava de la plana lanesa susplomba los palús e davala sus la boca d'un riu, la Devesa.
Lo site es lo crosament de duas vias comerciaus fluviau e terrèstre.
Daus permèirs estatjants n'avem pas gardat nada traça.
Una aglomeracion existís au mens dempui lo sègle V abC en riba de Devesa. L'arribada daus Bituriges Vivisques, una tribú cèlta, sembla mei tardiva, au sègle III abC, senon passat la conquista romana, au sègle I abC.
Apuei Burdigala estut envasida per mantun pòples (vandals, visigòts, francs e normands).
A l'Edat Mejana (sègle XII) Bordèu tornèt trobar son esplendor, Alienòr d'Aquitània esposèt Enric II Plantagenèst que n'èra pas encara, lavetz, rei d'Anglatèrra, mès solament comte d'Anjau e dau Maine, çò que fèi que Bordèu n'estut pas jamèi anglesa. La ciutat vengut una partida dau maine daus Plantagenèst. Pendent aquesta tempsada, la lenga d'òc estut totjamèi practicada a Bordèu, on damorèt la lenga oficiau. A la Guèrra de Cent Ans, Bordèu estut de fòrça restacada a França e vengut francesa. Los reis de França remplacèren l'occitan prau francés, dau mens oficiaument.
Lengas
modificar- Article principal : Bordalés (parlar).
Bordèu es una vila on se rencontran lo parlar gascon de las lanas damb lo parlar lengadocian de Guiana (sens ?). A l'entrada dau sègle XIX, lo gascon dominava dens la lenga dau pòble.
Administracion
modificarCantons
modificarBordèu es devesida en 5 cantons dempuèi 2015 (8 avant).
Lista daus jurats màgers
modificarEnsenhament superior e recèrca
modificarBordèu es lo sèti de l'academia de Bordèu que compren cinc departaments.
Bordèu es la 6a vila universitària francesa après París, Lion, Tolosa, Lilla e Marselha[5]. La vila aculhís 77 216 estudiants dens sas universitats e grandas escòlas. La màger part daus ensenhaments se fan sus lo domeni universitari de Pessac Talença Gradinhan, lo màger campus d'Euròpa, levat los estudis medicaus a costat dau CHU, las sciéncias de l'òme plaça de la Victòria e los estudis de gestion.
A Bordèu i a quate universitats dins quate domenis de competéncias :
- l'Universitat de Bordèu I : sciéncias e tecnologias.
- l'Universitat de Bordèu II : medecina, sciéncias de l'òme, espòrt e enologiá.
- l'Universitat de Bordèu III : sciéncias umanas, letras en lengas.
- l'Universitat de Bordèu IV : dreit, sciéncias politicas, sciéncias economicas, sciéncias socialas, sciéncias de gestion e management.
I a tanben d'establiments publics d'ensenhament superior :
- L'Escòla Nacionau de la Magistratura.
- Arts e Mestièrs ParisTech (ENSAM).
- École spéciale de mécanique et d'électricité (ESME Sudria).
- L'Escòla Nacionau Superiora de Sciéncias Agronomicas de Bordèu Aquitània Bordèu sciéncias agro, ancianament ENITA.
- L'Escòla Nacionau Superiora d'Arquitectura e de Paisatge de Bordèu (ENSAPBx).
- L'Institut d'Estudis Politics de Bordèu (IEP).
- L'Escòla Nacionau Superiora de Cognitica (ENSC)
- L'Escòla Nacionala Superiora en Environament Georessorsas e Engenheria deu Desvolopament durable (ENSEGID), creada en 2011.
- L'Escòla Nacionau Superiora d'Electronica, Informatica, Telecomunicacions, Matematicas e Mecanica de Bordèu (ENSEIRB-MATMECA).
- L'Escòla Nacionau Superiora de Tecnologia de las Biomoleculas de Bordèu (ENSTBB).
- L'Escòla Nacionau Superiora de Quimia, Biologia e Fisica de Bordèu (ENSCBP), issuda de la fusion de l'ENSCPB e de l'ISTAB.
Economia
modificarL'economia màger de Bordèu es la viticultura, Bordèu es la capitala dau vin emb d'una chifra d'afar de 14,5 miliards d'èuros. L'industria emplega 28 000 personas a Bordèu, que 16 000 trabalhan dens lo sector de la fusta e dau papèir.
Lo caumatge a Bordèu es de 8,8 %.
Cultura
modificar- Lo Pòrt de la Luna que fèi partida de la lista del Patrimòni Mondial de l'umanitat.
Las salas
modificar- Opéra National de Bordeaux, Grand-Théâtre -> Tram A/Grand Théâtre.
- Théâtre Trianon, 6 carrièra Franklin
- Théâtre Femina, 10 carrièra de Grassi
- Comédie Gallien, 20 carrièra Rolland
- Théâtre national de Bordeaux en Aquitaine (TNBA), 3 plaça Pierre Renaudel -> Tram C/Sainte Croix.
- Café Théâtre des Beaux Arts, 2 carrièra Beaux Arts
- Théâtre Onyx, 13 carrièra Fernand Philippart -> Tram C/Place de la Bourse.
- Théâtre des Salinières, 4 carrièra Buhan -> Tram B/Place du Palais.
- Enchântier Théâtre, 37 carrièra de la Fusteria (Fusterie) -> Tram C/Saint Michel.
- Glob théâtre,
- La Lucarne, 49 carrièra Carpentèira (Carpenteyre) -> Tram C/Saint Michel.
- Théâtre du Pont Tournant
- Espace Médoquine
Patrimòni
modificarBastiments e lòcs publics remarcables
modificar- Plaça de la Borsa
- Plaça de las Quinconças
- Colona daus Girondins
- Grand Teatre
- Palais Rohan
- Plaça de la Victòria (ancianament d'Aquitània)
- Pòrta Calhau
- Tor Sent Ilègi (Grosse Cloche)
- Pòrtas Dijaus, de la Moneda, d'Aquitània
- Gara Sent Joan
- Alèias de Tourny
- Anciana gara d'Orleans
- Bassins a flòt
- Anciana basa sos-marina
- Jardin public
- Parc bordalés
Bastiments religiós
modificar- Catedrala Sent Andriu
- Tor Pèir Berland
- Basilica Sent Miquèu (e la Flècha)
- Basilica Sent Saurin
- Abaciala Senta Crotz
- Glèisa Nòsta Dama : edifici barròc
- Glèisa Senta Eulalia[6]
- Glèisa Sent Brunò
- Glèisa Sent Pèir
- Glèisa Sent Pau-Sent Francés Xavièr (Dominicans)
- Glèisa Sent Loís
- Capèra de la Magdalena (cors Pasteur)
- Glèisa Senta Maria de la Bastida
- Glèisa Nòsta Dama dau Cipressat
- Glèisa Sent Marçau
- Glèisa Sent Nicolàs
- Glèisa Sent Amand de Cauderan
- Glèisa dau Còr Sacrat
- Ancianas glèisas Sent Remèdi e Sent Progèit
- Granda Sinagòga de Bordèu
Musèus
modificar- Musèu d'Aquitània (Musée d'Aquitaine)
- Musèu de las Bèras Arts (Musée des Beaux Arts)
- Musèu d'Art Contemporan (Musée d'Art Contemporain)
- Musèu d'Art Decoratiu (Musée d'Art Décoratif)
- Musèu de las Doanas (Musée des Douanes)
- Musèu Goupil
- Centre Jean Moulin
- Cap Sciences
Espòrt
modificarCòlas de nivèl nacional
modificar- Fotbòl : Girondins de Bordeaux
- Rugbi de XV : Union Bordeaux Bègles
- Andbòl : Girondins de Bordeaux HBC
- Basquetbòl : JSA Bordeaux
Personas celèbras ligadas a Bordèu
modificarPersonas celèbras nascudas a Bordèu
modificar- Ricard II d'Anglatèrra, rei d'Anglatèrra e duc d'Aquitània.
- Carle Vernet, pintre.
- Mèste Verdièr, escrivan e poèta.
- Franz Schrader, geograf. alpinista e pintre.
- Jules Ladoumègue, atlèta de mièg fons.
- Jean Anouilh, autor dramatic.
- René Clément, cineasta.
- Danielle Darrieux, actritz.
- Edouard Molinaro, cineasta.
- Marcèu Amont, cantaire.
- Boris Cyrulnik, psicològ.
- Lucenzo, cantaire francés e portugués
Personas celèbras ligadas a Bordèu
modificar- Ausòni, poèta latin.
- Pèir Berland, arshavesque.
- Miquèu de Montanha, escrivan, filosòf e cònsol de Bordèu.
- Montesquieu, escrivan e pensaire.
- Camille Jullian, istorian.
- Aristides de Sousa Mendes, diplomata portugués.
Eraudica
modificar |
«De golas ; a la Gròssa Cloche obèrta, festonada e aparedada de sable e somada d'un leopard d'aur ; a la mar d'azur, ondejada de sable e d'argent, cargada d'un creissent tanben d'argent ; al cap d'azur, semenat de França.» |
Embessonatges
modificar- Bristol (
Reialme Unit) - Casablanca (
Marròc) - Los Angeles (
Estats Units) - Madrid (
Espanha) - Munic (
Alemanha) - Oran (
Argeria)
Nòtas e referéncias
modificar
- ↑ «Bordels, Bordeus». Equipa projècte Talamus, Edicion critica numerica del manuscrit AA9 dels Archius municipals de Montpelhièr dit lo Pichòt Talamus. Universitat Pau Valèri-Montpelhièr III.
- ↑ Scrivner, Olga; Kübler, Sandra; Vance, Barbara; Beuerlein, Eric. «Le Roman de Flamenca Corpus» (en occitan).
- ↑ «INSEE» (en francés).
- ↑ «Résultats du récensement de la population - 2006». INSEE.
- ↑ (fr) Atlas régional des effectifs d'étudiants 2007-2008 PDF (56,9 Mo)
- ↑ I tròban una placa damb inscripcions en gascon medievau.
