Roergàs (sosdialècte)

Lo roergàs o roergat es un sosdialècte lengadocian parlat en Roergue.

Definicion

Lo roergàs es lo parlar romanic tradicional d'Avairon, aquel departament recobrissent quasi exactament l'espandida de l'ancian Roergue. Constituís un sosdialècte del lengadocian, el meteis dialècte de l'occitan.

En 1954 lo canonge Josèp Salvat, autor d'una gramatica occitana, descriguèt lo roergàs atal: «Es situat entre los parlars d'Orlhac, d'Auvèrnhe, de Gavaudan, de Montpelhièr, d'Albigés e de Carcin. De totes aqueles parlars vesins se diferéncia sustot per la fonetica, per la tendéncia a barrar l' a atòna, quitament l' a tonica, en [ɔ], e a transformar l'ò tonica en [wɔ]: se dirà [nɔ'dal] per «Nadal», [kɔm'pɔnɔ] per «campana», [yn 'kwɔp], [lɔ 'fwɔn] per «un còp», «la fònt». S'enseguís un ensordiment continual que torna lo parlar roergàs un pauc pesuc, amb de vocalas sovent indistintas. L'abat Vayssier distinguís los "pateses" en [e] del nòrd (Espaliu), ont se ditz [ej'ma], [pej'ri], [kɔm'pɔnɔ], los "pateses" en [ɔ] del centre (Milhau e Rodés) ont se ditz [ɔj'ma], [pɔj'ri], [kɔm'pɔnɔ], e los "pateses" en [a] del sud (Sant Africa e Vilafranca) ont se ditz [aj'ma], [paj'ri], [kam'panɔ].»

Blason de Roergue

En despièch de qualques variantas, coma dins lo terrador del parlar carladesenc, l'ensemble del departament d'Avairon (del Mur de Barrés al Pònt de Camarés e de Najac a Nant) possedís un vocabulari comun. Se pòt pasmens constatar d'evolucions semanticas localas coma, per exemple, la sèrp que designa aitant la colòbra que la vipèra en roergàs segon l'abat Vayssier, mas qu'es un nom reservat a la sola vipèra en Aubrac. Per una colòbra s'i dirà un gisclàs.

Istòria de son estudi

Lo parlar roergàs es citat, sota la forma pejorativa de « patois », en junh de 1794 (16 prairial de l'an II) per l'abat Henri Grégoire dins son Rapport sur la nécessité et les moyens d'anéantir les patois et d'universaliser la langue française.

L'abat Aymé Vayssier (14 d'abril de 1821, Canet d'Òlt - 27 d'agost de 1874, Recolas e Previnquièiras), dins son Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, presenta notadament:

• Un estudi de las 23 letras de l'alfabet e la prononciacion de caduna;

Puèi, en abordant directament l'estudi del parlar roergat:

• son rapòrt amb lo latin, l'italian, l'espanhòl, l'anglés,
• los repròches que li son faits e los merits que li cal reconéisser,
• los autors locals que l'an escrit,
• l'ortografia a adoptar aitant que las règlas gramaticalas a aplicar.

Un dels autors occitans màgers qu'escriguèt en aquesta varietat foguèt Joan Bodon.

Demest los autres escrivans importants del país conven de citar l'abat Justin Besson, Enric Molin e Calelhon.

Fonologia

Otra la barradura de la vocala a dels parlars del Nòrd o del Centre de Roergue e la diftongason de la ò tònica senhaladas per l'abat Salvat, se pòt remarcar las particularitats foneticas seguentas:

• Confusion gaireben generala entre b e v (betacisme), manten del fonèma [v] solament dins qualques mots tals coma Norvègia, vèlo, Velux™, Vènus, vèrbe, Veronica.
• Amudament frequent de la consonanta g intervocalica, sustot al vesinatge d'una i, coma dins los mots agacha-me, aiga, brigalh, diga-me, ligam, agost, fogassa, Entraigas que venon donc acha-me, aia, brialh, diá-me, liam, òst, foassa, Entraias o per error Entralhas.
• Las letras j e g davant e o i son generalament prononciadas [d͡ʒ] o [d͡z] mas la prononciacion non africada [ʒ] es correnta en Aubrac.
• Los digrammas ch e tg son prononciats [t͡ʃ] atal coma las g finalas, lach [lat͡ʃ], garatge, ([ga'ra.t͡ʃe] o [gɔ'ra.t͡ʃe]), puèg [pyɛt͡ʃ], escag [es'kat͡ʃ]; n'es de meteis en Aubrac dels plurals en cs, ges, ps e ts, espeçucs [es.pe'syt͡ʃ], puèges ['pyɛ.t͡ʃes], taps [tat͡ʃ], cats [kat͡ʃ].
• Remplaçament d'unas e pretonicas per d' a ([a] o [ɔ]) coma dins los mots eissertir, esterrenal, evesque, ferrat, pelar, ratapenada, rebalar que venon essartir, estarrenal, avesque, farrat, palar, ratapanada, rabalar.
• Cambiament d'unas vocalas o o ò en u.
  • 1. Noms de mantuna sillaba acabats en -or(s) en lengadocian literari, ascensur, doctur, factur, manipulatur, pesantur, rectur, vectur... (francismes); se pòt remarcar que d'autres noms sèrvan l' o, esplandor, grandor, umor, professor, rigor...
  • 2. Mots d'una sola sillaba dont lo passatge de la vocala ò a u permet (francismes d'oportunitats), siá de crear dos mots distints, Ma sòrre s'es facha sur (la frasa es de Ramon Chatbèrt), siá de reduire una omofonia, Lo cur es malaute mès lo rèsta del còrs [kwɔr] es san (se ditz pr'aquò lo Còr de Dieus).
  • 3. Mots dont l'evolucion fonetica de l' o en u sembla pro naturala, bulhir, cubrir, durmir, lus (plural de l'article definit en Aubrac), tussir...
• Tendéncia en Aubrac a transformar d'unes e e qualques diftongs ei en i coma dins los mots cencha, dimenge, freg, melhor, penchenar, penjar, vendenhas, coneissença, a reveire, veire (vèrb e nom) que venon cincha, diminge, frig [frit͡ʃ], milhor, pinchinar, pinjar, vendinhas, conissença, al revire, vire.
• L'aferèsi es frequenta mas pas sistematica; «— Bonjorn, 'quò va?
  — Aquò se manten.»
  L'aferèsi pòt cambiar la primièra consonanta del mot, per 'xemple [per't͡ʃem.ple], 'xceptat [se'tat].
  L'aferèsi es de còps remplaçada per una letra eufonica z; Davalarem a 'Spaliu puèi d'alai anarem a z'Estanh.
• Metatèsi correnta dins lo vocabulari dels locutors d'Aubrac: L'ainat aduja la cabdèta que va passar lo bervet. Me cal asugar lo cotèl per copar lo fromatge.
• Mania, mai o mens recenta segon los cases, qu'an de locutors a ajustar de c o d's dins d'unes mots ont ne cal pas: L'oncle Èli es partit ièrc pel trenc de París. De qual despartament venes, tus? Tornarai dissabtes. Lus terrencs son pas gaires planièrs. La cana metrica fa dos mèstres.
• Transformacion de la sillaba al d'unes mots en diftong au. Al sègle xx se podiá ausir de còps autre, quauques, cantaués en plaça d'altre, qualques, cantalés mas totjorn alçar, altan, Aubrac, calceta e pas jamai auçar, autan, Albrac, cauceta.
• Lo diftong tonic [jɛ] dels noms e adjectius femenins acabats per -ièra(s) en lengadocian literari ven un triftong [jɛj] en roergàs; aubièira, bandièira, cadièira, cilièira (cerièra), darrièira, falhièira, galinièira, leugièira, manièira, panièira, pesquièira, plangièira (prangièra), planièira, ribièira, teulièira, vaissièira...
• Los mots acabats pel diftong ia, o al plural per ias, prenon l'accent tonic sul darrièr a (francismes), Avairon es en region Occitaniá [uk.si.ta'njɔ] e dins l'academiá de Tolosa. De qué son aquelas comediás!
• Realizacion indeferenciada en [ju] dels diftongs eu , iu, uo, ion e del triftong ieu, Aquí una frasa risolièra per illustrar aquel fenomèn, Ieu te balharai un còp de pè al cuol que te farà beure l'aia del riu de Lion (cinc [ju]).

Morfologia

• Lo plural dels mots es sensible coma dins totes los parlars lengadocians mas es redoblat a la fin d'unes mots masculins acabats per una l. Aquelses ostals bèlses son mai decorats que pels Nadals d'un còp èra.
• Tendéncia dels locutors a acordar de mots invariables de costuma tals coma cap, plus, pro, mai, tant... De flors rojas ? N'i a pas capas, n'i a pas plussas, n'i a pas prossas. I a pas maites cotèls dins lo tirador. De fedas sul causse n'i a tantas.
  
• Conjugason influenciada pel modèl auvernhàs en Aubrac. Exemples al present de l'indicatiu:
  • Avure (aver), v.tr. e aux. Ai [aj], as [as], a [ɔ], avèm [ɔ'bɛn], avètz [ɔ'bɛs], an [ɔw]. Cal avure d'argent per crompar 'quò.
  • Èstre, v.tr, int. e aux. Soi [su], siás ("ès" es desconegut), es, sèm, sètz, son. Soi pas estat professor.
  • Parlar, v.tr. Parle [ˈparle], parlas [ˈparlɔs], parla [ˈparlɔ], parlam [pɔrˈlɔn], parlatz [pɔrˈlaj], parlan [ˈparlu]. Parle mal anglés.
  • Anar, v.int. Vau [baw], vas [bas], va [bɔ], vam [bɔn], vatz [baj], van [bɔw]. Vam anar a la fièira.
  • Ausir, v.tr, conjugason non incoativa. Ause, auses, aut, ausèm, ausètz, auson. Te cal cridar qu'aut pas res.
  • Causir, v.tr, conjugason incoativa. Causisse, causisses, causitz, causissèm, causissètz, causisson. Causisse lo chaudèl per anuèch.
  • Saupre, v.tr. Sabe (sai-pas [sɛj'pa(s)]), sabes, sap, sabèm, sabètz, sabon. Sai-pas quand tenèm uèi.
  • Prendre o prene, v.tr. Prene, prenes, pren, prenèm, prenètz, prenon. Pren tròp de tabat.
    
• En Aubrac totes los gerondius s'acaban en -ent. Los gerondius dels vèrbes çai sus venon: en ajent, en estent, en parlent, en anent, en ausent, en causissent, en sachent, en prenent.
  

Çai jos qualques autres exemples de particularitats:

• Ce / ço: pro.demo, çò tonic / çò atòn. «Fai ce que volràs » ço diguèt Rabelais.
• En(d'), (d')endont, d'olant: adv.int, ont, d'ont. En vas? En d'avèm lo cat? (En insistint: D'endont sètz? D'olant venètz?).
• Ieu [ju], tu, el/ela, nantres/nantras, vos/vautres/vautras, elses/elas: pron.pers, formas emplegadas en Aubrac. S'i a pas de Rei en França, nantres i renharem (Sèm Montanhòls).
• Ladon, d'olant: pron.rel, ont, d'ont, « — En vas?
  — Me'n tòrne d'olant vene.
  — Endont?
  — A 'Spaliu, ladon ère aqueste matin! »
• Los / las: art.def.pl.m/f. En Roergue central la s de los / las s'aflaquís davant las vocalas e se vocaliza davant d'unas consonantas; [luz] òmes, [lɔj] femnas, [luj] nebots, [lɔz] ainadas, [lus] cans, [luz] braus, [lɔz] anhèlas, [lɔj] vacas...
• Lus / las: art.def.pl.m/f, los / las. En Aubrac, la forma modèrna de l'article càmbia atal segon lo fonèma que lo sèc; [lyz] òmes, [lɛj] femnas, [ly] nebots, [lɔz] ainadas, [lys] cans, [ly] braus, [lɔz] anhèlas, [lɛj] vacas...
• D'un vilatge a l'autre e mai d'una familia a l'autra, los pronoms possessius femenins pòdon diferir. Se pòdon ausir, miá, -s, tiá, -s, siá, -s aitant que mieuna, -s, tieuna, -s, sieuna, -s; « —Aquelas calcetas son miás.
  —Non, son mieunas! »
• Lo pronom neutre o es sovent remplaçat per lo; O cresi, o me pensi, Dieu o vòl, o t'ai dich, venon lo crese, lo me pense, Dieu(s) lo vòl, lo t'ai dich.
• Qual que siá son determinant, lo subjècte collectiu es sovent seguit per un vèrb al plural; Tot lo monde son contents. Un vintenat d'òmes i arribarián pas. Tot lo tropèl a(n) pas res a manjar. La mitat dels estudiants son pas venguts.

Sintaxi

La sintaxi del roergàs s'aluènha pas gaire de la del lengadocian descricha dins la Gramatica occitana segon los parlars lengadocians.

Lexic

Lo lexic roergàs conten de mots manlevats a l'auvernhàs, qu'en Aubrac son encara mai nombroses: bien a luòc de plan, corrijar a luòc de corregir e castigar o encara chaique o chai (a la fin d'una frasa) per dire saique.

Çai-jos un escapolon de mots ausits entre Boraldas, Òlt e Aubrac dins las annadas 70, 80 e 90 del sègle xx e que se tròban pas totes dins lo diccionari de l'abat Vayssier:

• Afolar (s'): v.pron. asortar, abortir, se ditz res que per una bèstia, per una femna s'emplega lo vèrb avortar; Prensa tròp jova chai, la doblona s'afolèt (doblona, borreta de dos ans segon Joan de Cantalausa).
• Aisse, -s, -a, -s: n o adj.q, «áyce» vòl dire degost segon l'abat Vayssier; far aissa vòl dire far fàstic segon Cantalausa; en Aubrac l'adjectiu aisse qualifica sovent una planta o una bèstia fissanta, un animal grafinhant o mordent, o encara una persona agressiva; Uèi ambe l'auratge las moscas son aissas, arrèstan pas de me fissar.
• Amaginar [ɔmɔʒi'na], emaginar [emɔʒi'na], imaginar [imad͡zi'na] (forma del sud de Roergue segon l'abat Vayssier): v.tr, imaginar, se figurar; De qué se pòt amaginar? L'aferèsi es gaireben sistematica a l'imperatiu e lo vèrb conjugat seguit d'un punt d'exclamacion ven una mena d'interjeccion; Maginatz-vos! (Joan Francés Blanc).
• Amassar (s'): v.tr.pron, assemblar, ramassar, v.pron, se recampar, tornar a l'ostal; Fa dijà nuèch, es ora de nos amassar.
• Anglòna [ɔŋ'glwɔ.nɔ], -s: n.f, avelana, auglana; Las vaissas del fons de l'òrt son cubèrtas d'anglònas.
• Aps [at͡ʃ]: n.f, abelha o abelhas, I a tròp d'aps al bornhon (frasa segon Simin Palai).
• Aüc, -s: n.m, cridadissa dels vaquièrs dins las montanhas; Se sinhalèt al luènh per un aüc.
• Auvèrnha: n.f, Massís Central (toponim desconegut en roergàs); Lo Cantal es al cur d'Auvèrnha.
• Bèl, -ses, -a, -as: adj.q, grand; Mos fraires son pus bèlses qu'ieu.
• Bèlcòp: adv, plan, fòrça, bravament; I a bèlcòp de fruches suls au(b)res aquesta annada.
• Borbotge, -s: n,m, tropelada, rambalh; Quand tres mila suportaires de fotbòl se calcigan per dintrar dins l'estadi Paul Lignon aquò te fa un polit borbotge.
• Bòrlhe, -s, bòrlha, -s, n o adj.q: bòrni "d'un uèlh", per extension òrb, cèc, avugle; Venguèt bòrlhe quand se prenguèt una bròca dins l'uèlh. Naduèlh, sèrp de veire; Urosament que lo bòrlhe i v(e)i pas que poiriá tuar chaval e cavalièr.
• Bregonja, -s: n.f, vergonha, mot manlevat a l'auvernhàs; Nòstre enfant es tant aisse ambe lus altres nenons que nos fa bregonja.
• Burgàs: n.m, branda, bruc, bruga, metatèsi de brugàs (campat de brugas segon Cantalausa); Aquò's pas qu'un burgàs (exemple balhat per l'abat Vayssier).
• Cabriboc, -s: n.m, cabra estèrla, omosexual (pejoratiu); Se maridarà pas jamai qu'es un cabriboc.
• Cambaiat, -s [kɔmbɔ'jat͡ʃ], cambaiada, -s: adj.q o p.p, mascarat, bochard; Nos sèm cambaiats en cambient la ròda de la remòrca.
• Canís, -ses, -sa, -sas: adj.q, coleric, renós, enervat; Lo trace es canís que fa las dents.
• Carvalin [karbɔ'li] o [kɔrbɔ'li], -s: n.m, calivari, de l'auvernhàs charvalin; Malcontents d'aquel maridatge, lus vilatgeses lor faguèron un carvalin lo ser de la nòça. Sarrabastal, bruch intens; Fa de carvalin a mièjanuèch ambe sa mòto.
• Casal,-s: n.m, bastiment arroïnat en Aubrac; I a pas pus que de casals dinc aquel vilatge abandonat.
• Caussanèl, -s, -a, -as: n, tuf, pèira porosa (lengadocian), estatjant d'un causse roergàs; Lo 25 de mai lus Caussanèls mòntan las vacas a la montanha.
• Chas: prep, a cò de; Cadun dintra chas se. La forma contractada chal (chas lo) se pòt ausir; Aquel libre es paregut chal Grelh Roergat.
• Chèstre, -s: n.m, airal incult, sèrra magra; Las pauras bèstias an pas res a manjar per aquel chèstre!
• Chimporlar: v.int, chaupinar, patolhar; Lo nenon chimporla dins sa piscina de plastic.
• Cocut, -s: n.m, espós enganat (lengadocian), nom de flors de mai d'una mena dont la primadèla; coguol (aucèl); Ause lo cocut cantar, teulada pichona que protegís un portal de fust; Gràcias al cocut esparnham la pentura del portal (pentura, mot auvernhàs per pintura).
• Colar: v, costar (familiarament); Quant te colèt aquel polit cotèl de La Guiòla? (exemple balhat per Cantalausa).
• Còrcoissor, -s: n.m, cremason (cremadura d'estomac); Ai còrcoissor.
• Costovin, -s, -a, -as: n, costolin (persona que viu sus un pojòl segon Cantalausa) e mai particularament vinhairon de la comba d'Òlt entre Cobison e Lo Fèl; Ieu te plange paure costovin, tu cultivas la vinha e nantres buvèm lo vin (Sèm Montanhòls).
• Cuècha, -s: n.f, aligòt; Vam manjar una brava cuècha.
• Damantal, -s: n.m, faudal de davant, davantal; Mete lo damantal davant de far la co(i)sina.
• Degús: pron.ind, degun; Dins las fabricas i a pas degús, de trabalh Tòni n'i a pas pus (Patric), I a pas ges degús dinc aquela sala.
• (Di)luns, (di)mars, (di)mècres, (di)jòus, (di)vendres, (dis)sabte(s), diminge: n.m, jorns de la setmana; Prèsta-me ton carri per deman, te lo tornarai lo sabtes que ven.
• Ecirar: v.impersonal, bufar l'ecir, lo vent d'ivèrn sus Aubrac; Ecira aqueste matin, las congièiras van lèu tampar la rota.
• Essartir: v.tr, eissertir, empeutar; Mon paire a essartit lo cilièr del pradèl (cilièr per cerièr).
• Embludar [emply'da]: v.tr, oblidar; Ai embludat lo pòrtafuèlha.
• Enfant,-s: n.m, mainatge o filh (mots abandonats o desconeguts en Aubrac);
  «—Avètz d'enfants?
  —Òc-ben, n'avèm dos, una filha e un enfant.»
• Escarcinar: v.tr, inquietar, daissar pas tranquil; Ma sòrre jova m'escarcina.
• Escura, -s, n.f: fenièra, fenial, granja; Dins lo temps caliá cachar lo fen dins l'escura per far la mota.
• Espeçuc, -s: n.m, pecic, peçuc, pinçada; La sopa manca d'un espeçuc de sal.
• Estarrenal, -s: n.m, esterrenal, tèrra inculta cobèrta de pèiras e de grava (definicion de Cantalausa); Lo camin vièlh passava per l'estarrenal.
• Far: v.tr, faire; O cal far!. Dire; «Calatz-vos!» ço faguèt lo mèstre. Jogar; Lus vesins fan a las quilhas.
• Flamandijar: v.tr, calinhar, amanhagar, careçar; Arrèsta de flamandijar aquel canhon de caça que puèi ne farem pas res!
• Flamant, -s, -da, -das: adj.q, calinhós, amistós; Lo nòstre pichòt enfant es flamant.
• Gavach, -es, -a, -as: n, Loseròt e mai particularament maquinhon de Gavaudan; La fièira de La Guiòla pòt començar que lus Gavaches son arribats.
• Gente, -es, -a, -as: adj.q, bèl, polit; Aquelas flors son pro gentas.
• Grand, -s, -a, -as: adj.q, grand dins los idronims, odonims, toponims e dins los noms dels membres de la familha (francismes) o encara dins los noms pròpris; Tamèsi es lo pus grand flume de Granda Bretanha; La Carrièira Granda es pas tan bèla qu'aquò; Lo grand fraire e la bèla-sòrre son anats vire las Aias-Grandas de Versalhas.
• Jacassar: v.int, francisme per barjacar; Lus joves an jacassat pendent tota la messa al fons de las tribunas.
• Janvièr, febrièr, març, abrièl, mai, junh, julhet, òst, setembre, octobre, novembre, decembre: n.m dels meses de l'annada; Setembre sent a rasim (sent per sentís, d'après Patric).
• Jispre, -es, -a, -as: adj.q, aspre, ispre; Aquel vin es jispre.
• Lèca-padena: loc.nom.inv, golaud, gròs manjaire; Aquel lèca-padena aviá tant de talent que nos a pas res daissat!
• Lesir: v.tr.incoatiu, legir (e non pas léser), las doas formas son emplegadas en Aubrac; «—As legit lo jornal d'uèi?
  —Non, l'ai pas lesit qu'es pa'ncara arribat! »
• Linçòl [lin'swɔl], -s: n.m, drap mortuari, susari (lengadocian), drap de lièch, lençòl; Per far lo lièch, trobaràs dos linçols e una flaçada dins lo naut del garda-rauba.
• Majofla, -s: n.f, majofa, fraga; Ieu aime las [lɛj] majoflas de Sent Ginièis.
• Mèra, -s / pèra, -s: n.f/m, religiosa annadida / prèire ordenat (francismes); Lo pèra e los enfants del catechisme fuguèron reçauputs per la mèra superiora de l'abadiá de Bonaval. Familiarament, parents annats que son pas los d'aquel que parla o que canta; Mon paire es partit a la pesca ambe lo pèra Miquèl; Chas la mèra Antoèna, i a de bon vin blanc!
• Montanha, -s: n.f, pasturatge d'estivatge (manlèu a l'auvernhàs); Logam una montanha per l'estiu.
• Mostachal,- s: n.m, brave emplastre o brave tustassal (segon Cantalausa), timplal; Li trasèt un mostachal que lo desquilhèt.
• Nas-roge [na'ru.ʒe], -s: loc.nom.m, natiu de Lemosin; Ai crompat lo SOMECA a un Nas-roge.
• Òi-da o ai-da: loc.adv, òc-ben, formas montanhòlas «oydá / aydá» senhaladas per l'abat Vayssier dins son diccionari; ai-da es probablament abandonat dempuèi lo mièg del sègle vint mas es conegut pels montanhòls gràcias als racontes dels ancians; Lo pastre me respondèt ai-da.
• Pachinar: v.tr, porquejar, patejar amb las mans lordas, brutas; Arrèsta de pachinar aquel vase de cristal!
• País-Bas: n.m.sing, lo Lengadòc meridional o mediterranèu, Es partit far las vendinhas dins lo País-Bas.
• Patanon, -s: n.m, trufa (patana) pichona; Aquelses patanons son bons a la padena.
• Petita, -s: n.f, mena de tripon; Tripons d'Aurilhac, petitas de La Guiòla, trenèls de Milhau, tot es bon.
• Picoral, -s: n.m, pic verd, picarlhàs; Nantres en bas apelam lo picoral l'aucèl de la plèja.
• Pipat, -s: n.m, papach d'un aucèl; Aquelses pijons avián lo pipat plen.
• Poire: v.tr, poder, manlèu possible al vivaroaupenc; Per vire un bon filme cal poire anar al cinèma.
• Portanèl, -s: n.m, obertura vitrada dins una pòrta (segon Cantalausa), contra-pòrta bassa cledada per arrestar la polalha de la cort quand la pòrta de dintrada de l'ostal es dobèrta; Duèrp (dobrís) la pòrta e barra lo portanèl per far dintrar lo solelh!
• Portur, -s: n.m, francisme per dire portaire, factor de biais que carreja de pichòtas comissions amb lo jornal; Quand passarà, demandarai al portur de nos portar doás costeletas de pòrc per deman.
• Rabala-saca: loc.nom.m, pòrtafais (pejoratiu), del vèrb rebalar; Es pas qu'un rabala-saca!
• Reçador, -s: n.m, vaisselièr, escudelièr, dre(i)çador; Ai estremadas las escudèlas de sopa dins lo reçador.
• Recuècha, -s, o recuòcha, -s, n.f: formatge magre de feda fach amb la gaspa (pichon lach) tirada de l'encalat (formatge blanc, fresc, gras e mòl segon Cantalausa); Ieu, pels fromatges de fedas de La Cauna, aime tant la recuècha que lo ròcafòrt.
• Rilha,-s, n.f: relha (gaben d'una lauradoira que dobrís lo pelenc segon Cantalausa), palamèla, paumèla d'una pòrta (lengadocian), alús, perpal, palfèr(re) pro ponchut per traucar lo sòl; Passa-me la rilha e la maça per plantar lo piquet.
• Rossalha, -s, n.f: los paucvals mai o mens delinquents; Quand lo mond onèste se duèrmon (dormisson), la rossalha ela vilha.
• Saique benlèu o chaique benlèu: loc.adv, probablament, se pòt, se pòt ben; Plourà deman saique benlèu.
• Sanicar: v.int, pèrdre de temps; T'esperam! De qué sanicas?, v.tr, bricolar maladrechament; Arrèsta de sanicar aquel utís que lo petaçaràs pas!
• Sauva-raça: loc.nom.m, filh unic; Esperam un sauva-raça. Se ditz tanben d'una planta en via de disparicion; Aquel pè vièlh de tomatas es un sauva-raça.
• Sent, -s, - a, -as: n o adj.q: sant, El un sent òme? Sent quand peta! N. o adj.q, sant de la glèisa, sant del calendièr, sant dins los toponims, lo parlar roergàs mescla las doas formas,  Senta Vièrja, nòstra mamà (Vièrja de las montanhas), Deman a ser farem un fuòc per Sent Joan, Per Sant Jòrdi fai ton òrdi! (provèrbi), Fasèm lus mercats de Sant Cosme e de Sent Ginièis; Se pòt rescontrar la forma arcaïca sanch dins qualques toponims, Cal pas confondre Sanch Èli d'Aubrac ambe Sanch Èli de Lausèra ni mai ambe Sanch Èli de Tarn.
• Se-si-nani: loc.adv, absoludament; Jovenet voliá venir postièr se-si-nani.
• Sidí, -s: n.m, títol trufarèl, sens èsser injuriós, donat a un natiu o originari de Magrèb, mot tirat de l'arabi Sayyid que significa Nòstre Sénher; Un còp èra a Sant Danís, lo quart dels clients dels marchands de carbon èran (de) Sidís.
• Siòu, -s: n.m, francisme que designa un ferrat modèrn; Un siòu de plastic o d'alú es bèlcòp pus leugièr qu'un farrat de boès e de fèrre.
• Som-som [sun.sun]: n.m, fanga entretenguda puèi amassada per carrièras un còp èra; Quand comencèt la guèrra, lus Santcosmenèls fasián encara lo som-som.
• Soslaubi [su'law.βi] -s: n.m, abric, sosta, cobèrt; Podètz daissar las bicicletas jol soslaubi que degús las vos panarà pas!
• Talinar: v.int, esitar, trantalhar, pèrdre de temps; Quand lo pepin vigèt la sèrp sus la tauvera, talinèt pas, amassèt lèu l'agulhada per la tuar.
• Tèç, tèces: n.m, tèst de veire o de terralha, mot manlevat a l'auvernhàs o al vivaroalpenc benlèu; I a de tèces al plancat qu'i avèm copada una botilha. Tròç d'esplech; Aquel tèç ven de la rèssa. Maquina usada; Podèm pas mai escodre amb aquel tèç. Al sens figurat, persona desagradiva (pejoratiu); Aquel vièlh tèç rondina tot lo temps.
• Tison, -s: n.m, coquin; Aquel trace es un tison.
• Trace, -s / traça, -s: n.m/f, enfanton o nena; Lo trace qu'es trace!
• Trapar [trɔ'pa] o Atapar [ɔtɔ'pa], v.tr: atrapar, prene, sasir; Trapèt una pèira e la li traguèt. Contractar; Atapar un raumàs, Atapar un mal de costat (exemples balhats per l'abat Vayssier).
• Tréfon, -s / trufe, -s: n.m, trufa (patana), del vèrb trefonar; Tu dises tréfon e ieu trufe.
• Valhent, -s, -a, -as: adj.q, valent, coratjós, mot manlevat a l'auvernhàs o al lemosin; Lo novèl vailet es pus valhent que non pas lo vièlh.
• Vas ([bɔ] davant consonanta, [bɔz] davant vocala), prep: vèrs, cap a; Corrèt vas la sortida, S'es retirat vas Autmont, Tiram vas Nadal. Las formas contractadas val (vas lo) e vals (vas los) que son pas senhaladas per l'abat Vayssier se pòdon ausir en Aubrac; Lo vent bufa val Sud ([bɔl.syt]), Trobam d'aurelhetas vals bòsques ([bɔz'bwɔ.ses]) de Leveson (aurelhetas per giròlas).
• Vèdre, -s, -a, -as: adj.q, reguèrg, regde, ruf, dur; Aquelas cotèlas son tròp vèdras per la sopa. En Aubrac, balès, fòrt; L'enfant es pas encara pro vèdre per nos adujar a la bòria.
• Ventre negre, ventres negres: n.m, segalin, escais injuriós d'unes estatjants del Segalar (segon l'abat Vayssier); Un ventre negre a tornat durbir lo cafè del barri.
• Vivre: v.int, viure, francisme utilizat a l'infinitiu per remplaçar viure que se compren beure en roergàs; Ara me cal vivre sol.
• Voí [bwi], Voí-voí-voí! (lèu dich): adv e loc.adv, òc, òc-ben! «Voui» es atestat al mièg del sègle xix dins lo diccionari del Doctor Onorat; «– Vendràs trabalhar deman?
  – Voí.
  – Ne siás segur?
  – Voí-voí-voí!»

Expressions

Expressions ausidas entre Boraldas, Òlt e Aubrac dins las annadas 70, 80 e 90 del sègle xx:

• Vira que viraràs, per anar a Rodés totjorn montaràs o Rodatz que rodaretz, per anar a Rodés totjorn montaretz: provèrbis que s'explican pel fach que Rodés es bastit sus una cima.
• Roda que rodaràs, qu'a Rodés tornaràs: provèrbi que tradutz l'estacament dels roergats al país segon l'abat Vayssier.
• Lòng coma Mandalhas: se ditz de quicòm que sembla tan long coma lo vilatge de Mandalhas que s'estira pel caminòl que non jamai s'acaba per lo que lo puja.
• Cada cent ans la mèma vaca brama dins l'estable: frasa per illustrar un constat d'atavisme.
• Luna me(r)cruda, femna barbuda, cada cent ans n'i a pro amb una: provèrbi cargat de supersticion.
• De la raça lo can caça: los cans fan pas de cats, sembla sos aujòls o fa coma eles.
• Trobariás pas d’aia a z’Òlt: tròbas pas jamai res, i veses pas gaire (aia per aiga).
• Siás totjorn lo primièr pòrc al nauc! Passas totjorn davant tot lo monde.
• Ieu te pàrie un mèrle blanc! Escomesa sens lo mendre dobte perque soi segur d'aver rason!
• Diá-me? Te sovenes d'antan? Quand la pola blanca te caguèt sul frònt! Monològ adreçat a taula a un barjacaire pretensiós per lo far calar.
• A cada pic son ascla: cada tustada fa un soc, se ditz davant un trabalhador adrech.
• I cal èstre! S'i cal tenir a aquel trabalh alassant!
• Verd e blu me fote de tu: se ditz a un bricolaire que pintorleja sens acordar ambe gost las colors; se ditz atanben a qualqu'un qu'es vestit cossí que siá.
• Nos vòl dire tu: se ditz quand qualqu'un comanda sens o far semblant.
• Qual comanda? L'ase o Martin? Expression d'autoritat davant una bèstia que reganha.
• Avèm pas lo temps de sanar que deman tuam lo pòrc: biais imatjat de dire que sèm terriblament en retard.
• Passar pel camin de pissaròt: per far una corcha o pas, prendre un carrieron o caminòl estrech, escur e un pauc pudissent.
• Prendre tot vas avant; se ronçar, se precipitar.
• Prendre quicòm vas avant; far quicòm al pus lèu e un pauc cossí que siá.
• Èstre coma l'aucèl sus la branca: aver pas de vejaire establit e assegurat, o trantalhar sul camin a prene.
• A cent ans de diminge: es una persona plan vièlha.
• Es pro vièlh per far un mòrt: se ditz d'un vièlh qu'a pas jamai rendut lo mendre servici a degun.
• Far las telas: bolegar pès e mans, convulsions de l'agonia.
• Tornarà pas veire la flor dels peses: va lèu morir o es ja mòrt.
• Lo nas li fuma pas pus: tant val dire qu'es mòrt (pejoratiu).
• Un òme coma un carri / una femna coma un carri: una persona granda e balèsa, qu'es plan fòrta o qu'o sembla.
• Magre coma carmalh: pas mai gròs que lo cremalh per penjar sul fuòc.
• A maridat totas sas filhas: se ten las mans darrièr l'esquina.
• Vira coma un pòrc falord: expression equivalenta a la del lengadocian Ròda coma un pòrc malaut; sap pas ont se rebatre segon Andrieu Lagarda.
• Avure lo nas en còpa-fen: aver lo nas recorbat en bèc d'agla (aquilin).
• Èstre bandat coma un cunh o Èstre plen coma un uòu: èsser bravament embriagat, èsser completament enchichorlat.
• Escampar d'aia o Tombar d'aia: eufemismes per dire pas pissar.
• Anar d'aquí aquí: anar pas gaire luènh.
• Ieu soi pas d'aicí o nantras sèm pas d'aicí o nantres, etc.: es ora de se'n tornar.
• Far d'açai alai: anar d'un costat e de l'autre, trantolar bravament.
• Far dintra-sòrt: anar dedins e tornar defòra.
• Donar lo vam(c): daissar sortir una persona o un animal embarrat, delargar las fedas o las vacas.
• Per quicòm o per quicòm mai: per una rason o per una autra.
• A Santa Luça lus jorns alòngan d'un pè de puça, a Nadal d'un pè de gal e als Reis s'i coneis: maxima populara.
• Rojairòla del matin, plèja pel despartin: prevision metèo d'Aubrac (plèja per pluèja).
• Far un temps de cocut: se lo cocut es trempe un matin d'estiu, l'aucèl es sec lo ser, doncas la pluèja trempa pas bèl brieu a la polida sason (explicacion de l'abat Vayssier).
• L'altan de la nuèch passa pas lo puèg: l'autan de la nuèch dura pas gaire, prevision metèo.
• Plòu a gadas: plòu a ferrats, plòu a vèrsa.
• Lo vent s'abolega: lo vent se lèva (abolegar vòl dire bolegar, virar pel primièr còp segon l'abat Vayssier).
• I a pas de sabte sens solelh ni mai de vièlha sens conselh: cal escotar los ancians qu'an totjorn quicòm a nos aprene (interpretacion modèrna).
• A cadun son gost, la mèrda a lo sieu: nos cal acomodar de las causidas dels autres e mai se nos semblan marridas.
• De qué se passa a Laubenc? Frasa equivalenta a la de Bugs Bunny: Eh... What's up, doc? Laubenc es una bòria del Cairòl.
• Me'n fote coma de l'an quaranta! Me'n chauti pas, me'n foti completament, se fa referéncia a l'annada 1740 que d'unes avián predicha catastrofica mas qu'aguèt pas res d'excepcional (segon l'abat Vayssier).
• Cossí nos cal patir! o De qué nos cal pas patir! Exclamacions de dolor, rarament completadas per sus aquesta Tèrra! Expressions que testimònian de la cresença crestiana a una punicion divina dels òmes per lors pecats.
• De qué la i a? Question sens responsa esperada, mena d'exclamacion facha quand un eveniment inesperat se produtz o se quicòm se realiza pas coma previst o encara quand una bèstia reagís pas coma esperat.
• I a malgasta! / Malgasta i es! Aquò vira mal (del vèrb malgastar).
• En siás? Ont ès? Question pausada a un mainatge o un can que sembla endormit o desorientat.
• Sabètz que lèu... Frasa inacabada e lo mainatge turbulent a qui es adreçada se pòt imaginar la seguida non dicha: Contunha atal e un timplal va davalar!
• Non pas tira! Saique non! Probablament pas!
• Se n'es pas qu'o venga! Respòsta a una question pausada en francés e acabada per « n'est-ce pas ? »
• Dieu me damne! Macassiu! Macariu! Eufemismes per dire pas macarèl!
• Mila dieus! o Miladí! Renècs qu'èran proïbits en preséncia de monsen (lo) curat.
• Fai tirar! En avant!
• La tanarida mena lo buòu de la mòrt a la vida: la tanarida, tanacetum vulgare, servís coma vermifug natural.
• Vei'cí vèni! o Vei'cí ven! Veja aicí, ven! Cridas per acampar un boïn o un tropèl.
• Tè can tè! / Passa davant! / Passa darrèr(s)! Cridals del pastre per comandar lo can.
• Polon! Polon! Polon! Cridal per sonar galinas e gals.
• Riton! Riton! Riton! Cridal per sonar ritas e rits (guits).
• Ten-te regde!
• Terré bogre!
• Mainatjatz-vos! Tenètz-vos fièrs!

Bibliografia

• Josef Aymeric, Dialecte rouergat [legir en linha]
• Joseph-Pierre Durand, Études de philologie linguistique aveyronnaises [legir en linha]
• Marcelle Sabatier, Le parler de l'Aveyron, Ed. Lacour, 1996, 95 paginas
• Aimé Vayssier, Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, 14,8 x 21 cm, broché. Reimpression de l’edicion de Rodés, 1879 [legir en linha]
• Hans Stroh, Remarques sur l'emploi du pronom personnel sujet en rouergat moderne, RLiR t. 35 n°139-140, 271-278, actes del VIen congrès international de langue et littérature d'oc et d'études franco-provençales, Montpelhièr 25-30 d'agost de 1970, 1971
• Hans Stroh, L'accord du participe passé en occitan rouergat et en français : étude comparative. Rodés, Grelh Roergàs, 2002
• 200 ans de littérature occitane millavoise. De Claude Peyrot à Georges Girard, Grelh roergàs, n°14, 1976

Ligams extèrns

• Dictionnaire patois-français du département de l'Aveyron, per l'abat Vayssier, 1879
• Nòtas sul dialècte avaironés
• Proverbes patois en dialecte du Rouergue, Jules Duval, Rodés, 1845. Presentacion completa del parlar roergat
• Colleccion Al canton a Bèlmont de Rance