Cèltas

Dins l'antiquitat los cèltas qu'arribèron, a partir del primièr millenari, vèrs 1200 en Euròpa e vèrs 900 dins la Peninsula Iberica, èran un ensems de pòbles liats entre eles qu'abitavan en Euròpa Centrala; totes aqueles pòbles parlavan de lengas indoeuropèas marca d'una origina comuna. Uèi, lo tèrme "Cèlta" s'utiliza sovent per descriure las gents, las culturas lengas de fòrça grops etnics de las illas Britanicas, de las regions de Bretanha (França), de Minho (Portugal) e de Galícia (Espanha). Tanben las tribús o nacions, coma los Atrebatas, Menapii, e Parisii, de las de regions cèltas de tèrra fèrma, coma Gàllia e Belgica, se sap que se moguèron cap a Grand Bretanha e Irlanda e contribuiguèron a la creissença d'aquelas populacions. L'usatge del terme cèlta per se referir als gents d'Irlanda e Grand Bretanha apareguèt al sègle XVIII. Vivián en poblacion dedins de barris nomenats castrum.

En irange l'airal aproximatiu de l'influéncia cèlta en Euròpa vèrs 400.

Los grècs antics, los nomenèron en primièr "iperboris"; e mai tard keltoi o gents ocultas, que ven del grèc ancian Hecateu en 517.

Se pòt pas parlar d'un Estat pròpriament cèlta, perque cada zona aviá son cap, e coma èran un pòble guerrièr, totjorn i aguèt de rivalitats entre eles.

Societat e cultura

Crotz cèlta.

Lo ròtle de las femnas dins la societat, èra fòrça plan considerada, perque existissiá pas lo masclisme dels autres pòbles de l'epòca, coma los romans. Al contrari, las femnas cèltas fasián lo servici militar e anavan a la guèrra. Fins a èsser melhoras dins las batalhas que los òmes, coma o explica Juli Cesar, segon que la batalha èra perduda se se jonhèron las femnas cèltas. Se podián maridar amb qui desiravan, e podián refusar fins als a princes o grands guerrièrs. Un còp casats, capitava lo cople qu'aviá lo reng guerrièr pus elevat e lo mai de possessions. Coma las femnas cèltas podián anar a la guèrra e eretar de tèrras, i aviá de maridatges ont capitava la femna e d'autres l'òme.

I aguèt fòrça reinas cèltas importantas, coma de grandas guerrièras, druidesas.

Lo divorci existissiá dins la societat cèlta. Es a dire que, abans lo maridatge "per tota la vida" (perque èra pas de costuma de trencar) i aviá un autre que durava un an e un jorn, pendent que lo cople viviá ensemble dins lo meteis ostal e decidissiá se se volián maridar per totjorn o non e se volián renovelar lo matrimòni.

Èran totalament en favor de las relacions sexualas abans lo matrimòni, fach qu'estonava los romans e los autres pòbles amb qui venguèron en contacte.

Lenga

Article detalhat: Celtic.

I a tres ipotèsis per explicar la naissença del protocèlta. La primièra afirma que se desvolopèt al periòde de la Cultura de La Tena a partir del continuum dialectal parlat sul continent europèu. Una segonda teoria prepausa que nasquèt amb la segonba onda de migracions indoeuropèa vèrs 2400. La tresena sosten que venguèt amb la revolucion neolitica, vèrs 5000.

Aquel protocèlta se fragmentèt en dos grands grops, lo continental e l'insular (parlat en Grand Bretanha e Irlanda), que donarián luòc a diferentas lengas cèltas posterioras.