Fuòc d'artifici
Un fuòc d'artifici es un procediment pirotecnic utilizant d’explosius deflagrants visant a produire de son, lutz e fum amb un composicion pirotecnica. Los fuòcs d'artifici son originaris de China, ont se desvolopèron a partir de la polvera abans d'èsser importats en Euròpa, ont d’alquimistas e pirotecnicians participèron a lor desvolopaement. Son sovent utilizats dins d’espectacles pirotecnics (fèstas nacionalas, jorn de l'an, eveniments, etc.) e autrescòp per alunhar los esprits malefics.
Artifici ven del latin artificium que significa art.
Istoric
modificarLas originas exactas de la polvera fan encora debat. En 1044, lo Wujing Zongyao prepausava una recepta associant sofre, saunitre e autres sals podent s’abrandar e èsser lançada dempuèi de catapultas.
Al sègle XI, de petards — tubs de pargamin sagelats als tèrmes levat un trauc permetent l’alumatge — foguèron desvelopats, segon una recepta pròche d’aquela de la polvera d’uèi.
En 1240, los Arabs aqueriguèron de coneissenças sus la polvera de canon e sas utilizacions en China. Un Sirian nomenat Hasan al-Rammah escriguèt sus las roquetas, los fuòc d'artifici e d'autres encendiaris, utilizant de tèrmes suggerissent que sas coneissença èra de font chinesa, fasent referéncia als fuòcs d’artifif coma de « flors chinesas ».
Marco Polo torna la polvera negra en Euròpa. Dins las annadas 1235 a 1290, Roger Bacon, filosòf e alquimista anglés conegut estudia la polvera negra. Descobrís las proporcions menant a la recepta de la polvera de canon e que son confinament es lo secret de l’explosion violenta dels fuòcs d’artifici. Dempuèi, la polvera negra foguèt en parallel utilizada per la guèrra e per las fèstas, fins al sègle XIX ont l'avèniment de la quimia modèrna colora los fuòcs d'artifici qu’èran fins alara blancs o jaune.
En 1487, un primièr espectacle pirotecnic marca en Anglatèrra lo coronament d'Elisabèt d'York.
En 1572, de fuòcs d'artifici sont tirats davant Elisabèth Ia. Un fuòc d’artifici foguèt organizat en 1606, a l'escasença del baptisme del futur Loís XIII, pel duc de Sully davant mai de detz mila personas amassada dins una plana situada a l'Èst de Fontainebleau,. Aquel tirat plaça de las Vòges a París (alara Plaça reiala), pel maridatge d’Ana d’Àustria amb Loís XIII en 1615 festejant la de las ostilitats entre Borbons e Absborg, es tanben celèbre. Los fuòcs d'artifici se desvelopan subretot al sègle XVII mas provòca d’abrandaments. Un dels mai conegut se debanèt pendent lo maridatge del futur Loís XVI amb la jova Maria Antonieta d’Àustria lo 16 de mai de 1770 : lo fuòc d'artifici sus la plaça Loís XV a París degenèra en encendi e provòca una panica de la fola, fasent 132 mòrts.
Al nivèl tecnic, John Bate al començament de sègle XVII auça d’explosius jos de sèrp volairas per produire un espectacle de nautor. En 1635, constata que l’apond de sulfur d'antimòni a sas bombas dona de flamas blavas e que de brigalhs de fèrre produson una coa mai lomunosa. En 1786, lo quimista francés Claude-Louis Berthollet nòta que lo clorat de potassi intensifica los efièchs colorats de las explosions.
Al començament del sègle XIX, de pirotecnicians coma M.L.E. Audot, Chertier (que publiquèt de centenats de receptas de fuòcs) o Claude-Fortuné Ruggieri - a l’origina de l’entrepresa que pòrta son nom uèi responsable de diferents espectacles dins las mai grandas vilas del mond - listan los compausats quimics produsent d’efièchs notables dins los fuòcs d’artifici e diferents dispositius pirotecnics (candèla romana, rota e fonts de lutz, fusadas sota paracasuda, etc.). A aquela epòca, diferents compausats de fuòc d'artifici son nautament toxics (ex : « Calomela », mercuri ros, o sosclorur de mercuri, realgar (o sulfur roge d'arsenic o « orpin roge » e regul d'antimòni, que donava una flama blanca, sals de barita, mini de plomb que colòra en irange los fuòcs blancs, acetat de coire, carbonat d’estronci donant una color jauna al fuòc, protoxid de plomb donant un « efièch de rai de fuòc » dins los solelhs pirotecnics...) alara que d'autres son encara de produchs naturals e non toxics coma lo carbon vegetal, saunitre, goma laca, seu, sucre, carbonat e bicarbonat de sòdi, particulas de mica daurada, polvera de licopòd, o encara canfre e benjonh qu’aromatizan los fums per mascar la mala odor de la polvera e unes metals. La limalha de fèrre e de coire e tanben de fonda plegada èran tanben utilizada.
Las guèrras mondialas son l’escasença de progrès novèls per la quimia industriala e pirotecnica.
Principis
modificar
Los fuòcs d'artifici fan de bruch quand explosan, mas es subretot lors luses e lors movements que los fan mai atractius. Lo principi de basa dels fuòcs d'artifici repausa sus la combustion pirotecnica, derivat de la polvera originala contenent un compausat oxidant (nitrat, clorat o perclorat), que larga d'oxigèn, e un compausat reductor (lo sofre e lo carbòni, en mescla amb de metalloíds coma lo silici o lo bòr, o dels metals coma lo magnèsi e lo titani) que, lo servís de combustible.
I a d'en primièr l'incandescéncia de las particulas d'oxid metallic, formadas quand la combustion, que l'incandescéncia va del blanc roge (a l’entorn de 1 000 °C) fins al blanc esbleugissent (vèrs 3 000 °C). Aquesta explosion pòrta a nauta temperatura los compausats metallics que donan las colors.
La tecnica ligada als fuòc d'artifici se nomena la pirotecnia.
Los pirotecnicians crean per cada mesa en scèna de colors e de ritme, amb a vegada de musica, un tèma, o la creacion d'un païsatge de fuòc. Pels grands espectacles pirotecnics, s’apondon d’efièch de scèna coma de jets d'aiga multicolors, de fuòcs de Bengal, de lança flamas, de cascadas, de fonts, etc.
La forma
modificar
Existís diferentas pèças pirotecnicas, caduna produsent un efièch que depend de la composicion o de l’estructura de l'explosiu. Las bombas, boquets, embrasaments, cascadas, solelhs o lo boquet final, son totes menats a partir del meteis principi.
Las pèças son propulsadas – fusadas (puslèu per amators) – o lançadas per un mortièr – puslèu reservat als professionals.
La pèça mai populara es la bomba. Es constituida d'una carga de polvera per la propulsar (la caça) e d'un dispositiu d'alumatge de retardament (l'espoleta) e de bilhas de polvera (las estelas). La disposicion de la estelas a l’entorn de l'alumaire produch dels efièchs diferents donant de peunas, de palmièrs, de castanhas d'aire e quitament de sauses ploraires. Uèi, que las bombas s'etalen encara mai dins lo cèl, los escaitaires son enforçats d'una carga explosiva, expulsant tanben las estelas sus un rai fòrça mai espandit. Existís tanben de bombas de diferents estatges avent caduna lor compartiment de propulsion e d'estelas. L'explosion de cada compartiment abranda lo dispositiu de retardament del compartiment seguent, donant diferentas explosions successivas.
La castanha d'aire fa mai sovent la dobertura de l’espectacle. Produch subretot un fòrça fòrt bruch d'explosion.
Varianta de la bomba, la comèta, propulsada mejans l'ajuda d'un mortièr, produch una coa incandescenta tot lo long de sa trajectòria.
S’encontra ara de fuòcs d'artifici donant una aparéncia visuala reconeissabla, mai sovent d’emoticònas en forma de còr o de smiley o encora d’estelast cercladas.
Colors
modificarSegon los materials utilizats, es possible de variar las colors:
| Color | Element | Compausats possibles |
|---|---|---|
| Violet | Potassi | Jos forma de Nitrat (KNO3) o clorat (KClO3);o plan mescla d’estronsi (roge) e de coire (blau) |
| Blau | Coire | Jos forma de Clorur (CuCl) o Sulfat (CuSO4) |
| Verd | Bari | Jos forma de nitrat (Ba(NO3)2), clorur de bari (BaCl2) o clorat (Ba(ClO3)2) |
| Jaune | Sòdi | Jos forma d’oxalat (COONa2), Oxid (Na2O) o nitrat (NaNO3) |
| Iranjat | Calci | Nitrat de calci (Ca(NO3)2) |
| Roge | Strontium | Jos forma de nitrat (Sr(NO3)2), idroxid (Sr(OH)2), clorur (SrCl2), oxid (SrO) o de carbonats (SrCO3 o Li2CO3) |
| Blanc | Magnèsi, Alumini | Polvera (Mg, Al) |
| Daurat | Fèrre, Carbòni, Sofre | Limalha (Fe) e carbon (C, S) |
| Argentat | Titani, Alumini | Polvera (Ti, Al) |
| Belujament | Antimòni | (Sb) Compausat toxic quina que siá las formas. |
| Belugas | Alumini | Granas (Al) |
| Fums | Zinc | Polvera (Zn) |
Competicions
modificarExistís de Compericions Internacionalas de Fuòcs d'Artifici jos diferents formats.
Riscs, dangièrs, pollucions, precaucions
modificar
Dangièrs
modificarLos fuòcs d'artifici son assimilables a d’explosius que en Euròpa, per estalivar los panatòris e deviament devon èsser, dempuèi abril de 2015 l'objècte d'una exigéncia de marcatge e de traçabilitat, del luòc de produccion d’utilisaire final e a son utilizacion finala en passant per sa sèrva e venda. D’accidents a vegada mortals son regularament signalats, e d’incendis de bòsc o de damatges suls bastits o veïculs de transpòrts.
Impacte environamental
modificar
Pel mond, en mejana annala e comparat a totas las fonts de particulas primas e autres polluants emés sus una annada entièra, los fuòcs d'artifici e autres espectacles pirotecnics arriban luènh enrè de las autras fonts antropicas (emissions rotièras, caufatge, coseson al fuòc, centralas termicas) e incendis de bosc. Son pasmens pas negligiblas: lo taus de particul emés per un fuòc de bengal o un fuòc d'artifici atench o passa aquel del fum d'una barbacoa, mas los polluants pirotecnics son mai acids e contenon en mai d'autres polluants (metal toxics per exemple). La toxicitat de las emissions pirotecnicas depend plan mai de la natura dels polluants que de lor quantitat. Depend de la quantitat de polvera, del tipe d'oxidant utilizat, dels metals utilizats per produire las colors cercadas, del metòde e nautor de lançament e fin finala de la meteorologia. Los grands fuòcs d'artifici provòca de pics de pollucion, que duran a vegad de jorns.
Largan en efièch dins la troposfèra (bassas sisas de l'atmosfèra) dels gases e dels fums (aerosols de micro- e nanoparticulas) podent conténer de rèstes de nitrats, de sulfats, de perclorats e de metals toxics (e/o catalitics) presents a l'estat de traças, mas jos forma ionica solublas dins l'aiga e inalable,,,,,,,, ; e tanben amb fòrça produchs classificats detoxics e/o polluants. Subretot, libèran jos forma de particulas inalablas de moleculas o compausada de bari, d’estronci, d'antimòni e d'autres metals alara largament epandits dins l'aire.
Aqueles metals non degradables son susceptibles d'èsser inalats amb fèblas dòsis pel public, los animals e/o de tornar dins los rius près de que se debana l’espectacle (que los conceptors d‘espectacles pirotecnics aprecian la proximitat de la mar o d’un plans d'aiga per profitar de l'« efièch miralh » e qu'ofrisson de bona condicion se seguretat e d’evacuacion del public).
Nòtas e referéncias
modificarVejatz tanben
modificarBibliografia
modificar- Kevin Salatino, Art incendiaire. La représentation des feux d’artifice en Europe au début des Temps modernes, Macula, 2015, 168 p.
- Urs von Arx (de) : Feux d’artifice: Impacts sur l’environnement et aspects de sécurité, 2014, Office fédéral de l'environnement.
- (en) Ronald A. Sasse, 1981, The Influence of Physical Properties on Black PowderCombustion, US NTIS (en) Report AD-A100273/2.
- Elise Thiébaut, Thierry Nava et Christophe Berthonneau, Groupe F - Le théâtre du feu, Actes Sud, Arles, 2002, ISBN: 2742738355
- (en) Rév. Ronald Lancaster (en), 1998, Fireworks Principles and Practice, Chemical Publishing Co Inc, New York, 3en éd.,
- (en) Michael S. Russel, 2009, The Chemistry of Fireworks, 2e édition, Cambridge, Royal Society of Chemistry, p. 2-15.
- Joly, A. Smargiassi, T. Kosatsky, M. Fournier, E. Dabek-Zlotorzynska, V. Celo, D. Mathieu, R. Servranckx, R. D'amours, A. Malo, J. Brook (2010) Characterisation of particulate exposure during fireworks displays | Atmos. Environ., 44 , p. 4325–4329
- Didier Brunel, Le grand livre des feux d'artifice, CNRS Éditions, Paris, 2004, ISBN: 227106192X.
- (en) Alan St. H Brock, 1949, A History of Fireworks, G. G. Haraap & Co. Ltd, Londres