Quíchoa

Lo quíchoa (tanben aperat quéchoa e Runasimi dens aquesta lenga - de runa, "òmi" e simi, "lenga") qu'ei ua lenga amerinda andina parlada dens ua petita partida deu sud de Colómbia, Eqüator, Peró, Bolívia, lo nòrd de Chile e lo nord-oest d'Argentina (dens las províncias de Jujuy, Salta e Santiago del Estero).

Quíchoa

quíchoa
Parlat en	Argentina, Bolívia, Chile, Colómbia, Eqüator, Peró
Region	Andes centrals
Locutors	9.6 milions de
Classificacion lingüistica
Quíchoa
Còdis lingüistics
ISO 639-1	qu
ISO 639-2	que
ISO 639-3	que
Ethnologue	que
Glottolog	quec1387
IETF	qu
Mòstra
Article primièr de la Declaracion universala dels dreches umas en quíchoa d'Aiacucho, puèi en quíchoa de Cusco ([1]) Punta Kaq Lliw runakunam nacesqanchikmantapacha libre kanchik, lliw derechonchikpipas iguallataqmi kanchik. Yuyayniyoq kasqanchikraykum hawkalla aylluntin hina kawsayta debenchik llapa runakunawan. Hukñiqin utaq ñawpañiqin Llapa runan kay pachapi paqarin qispisqa, libre flisqa, allin kawsaypi, chaninchasqa kawsaypi kananpaq, yuyayniyuq, yachayniyuq runa kasqanman hina. Llapa runamasinwantaqmi wawqintin hina munanakunan. estandard (OHCHR). Tukuy kay pachaman paqarimuqkuna libres nasikunta tukuypunitaq kikin ubligasyunisniyuqllataq, hinakamalla hunurniyuqtaq atiyniyuqtaq, chantaqa rasunwantaq kunsyansiyawantaq dotasqa kasqankurayku, kawsaki masipura hina, tukuy huk munakuyllapi kawsakunanku tiyan.

Vila antica de Machu Picchu, "Vielha Montanha" en quíchoa

Lo quíchoa que coneish variantas dialectalas pro diferentas, au punt de tornar l'intercompreneson hèra mauaisida enter locutors d'Eqüator e locutors deu Cusco (Peró). Au contre, lo quíchoa meridionau deu Cuzco qu'ei de bon compréner au sud d'aquesta vila, e aquò dinc a Santiago del Estero (Argentina).

Duas importantas caracteristicas deu quíchoa que son, d'un punt de vista fonologic, las triplas serias de consonantas oclusivas (q, g, ch, e t qui tanben be poden estar glotalizadas o aspiradas), e d'un punt de vista gramaticau, l'estructura aglutinanta mercés a l'utilizacion de sufixes qui's pòden amassar e apielà's ; per exemple :

• Llaqta que vòu díser "vilatge"
• Llaqta-y : "lo men vilatge" (y qu'ei la marca deu possessiu singular de purmèra persona)
• Llaqta-y-manta : "que vien deu men vilatge" (manta que marca l'origina)
• Llaqta-y-manta-wan : "que vien deu men vilatge tanben" (wan, "tanben", hornit au cap d'ua paraula que marca l'ipseïtat)

Istòria

Declaracion d'independéncia d'Argentina escrivuda en castelhan (a esquèrra) e en quíchoa (a dreta), 1816

Lo quíchoa qu'ei sovent associat dab l'Empèri Inca a maugrat qui aqueth n'aja pas avut qu'ei istòria de las brèvas (per tant gran qui hosse estat lo son endom). Se los Incas que participèn de segur a la soa espandida, la lenga qu'existiva abans e qu'èra utilizada com mejan de comunicacion dens los Andes. En mei d'aquò, la colonizacion espanhòu, a despart deu son aspecte repressiu d'un punt de vista religiós, sociau, economic e culturau que favoritzè, a còps, l'utilizacion deu quíchoa, en bèth evangelizar dens aquesta lenga. Diferentas classas sociaus que l'empleguèn dinc au dia de uei, despuish l'Inca Garcilaso de la Vega (escrivan perovian deu XVIau sègle descendent, au còp, de las noblessas inca e espanhòu) dinc a las comunautats indigènas e a l'oligarquia qui l'utilizava entà comandar los sons vailets quechoaofòns. Aquesta utilizacion ampla deu quíchoa que hè que libes be hon estampats de d'òra dens aquesta lenga (desempuish lo sègle XVI) qui presenta la paradòxa d'estar amplament parlada (de cap a 10 000 000 de locutors) en tot estar miaçada per l'avançada deu castelhan.

Grafia

Los purmèrs tèxtes estampats en quíchoa que hon escivuts per religiós espanhòus qui empleguèn l'alfabet deu castelhan. Desempuish mei de quate sègles, mantuns alfabets be hon ensajats dinc au dia de uei. Ua de las dificultats per escríver lo quíchoa qu'ei pausada per la tripla seria d'oclusivas (simplas, aspiradas o glotalizadas), a còps notada au mejan d'apostròfas o dab "h", per exemple :

• "q" peu son [k] simple
• "qh" (o "q'") peu son aspirat
• "q'" (o "q") peu son glotalizat

Alfabet: A, Ch (com en occitan), Ch (glotalizat), I, J (com la jota deu castelhan), k (com la c de l'occitan), k' (glotalizada), Kh (aspirada), Ll (Lh de l'occitan), M, N, Ñ (Nh de l'occitan), P (com en l'occitan), P' (glotalizada), Ph (aspirada), Q (velara), Q' (glotalizada), Qh (aspirada), R, S (com [s]), Sh (com en gascon), T (com en occitan), T' (glotalizada), Th (aspirada), U (com la Ó de l'occitan), W (Ó semiconsonanta) e Y (I semiconsonanta).

Exemple deu quíchoa de Jujuy

Airau deu quíchoa devesit en dus arrams : I e II ; lo II qu'ei devesida en tres arrams : A, B e C ; Jujuy que pertanh a l'airau II-C (meridionau: los tres plaps blau marina, de baish en haut que's troban a Santiago del Estero, Jujuy e Cuzco)

Accentuacion

Com en occitan, las paraulas, en quíchoa, be son accentuadas suber l'avantdarrèra sillaba. L'ajustèr d'un o de mantuns sufixes aglutinats que desplaça l'accent entà que torni càder tostemps suber l'avantdarrèra sillaba. Per aquesta rason, l'accent tonic que pòt estar marcat com ua ajuda, mes b'ei pas brica necessari ni pas tanpauc obligatòri.

Pronoms personaus

Ua grana particularitat pronominala deu quíchoa qu'ei l'existéncia de duas purmèras personas pluraus diferentas : ua inclusiva (on l'interlocutor b'ei supausat pertànner au grop deus "nos" o deus "nosauts") e l'auta exclusiva (on l'interlocutor e demòra en dehòra deu grop deus "nos" o deus "nosauts").

• Purmèra persona deu singular : ñúqa (var. ñóqa, occitan : "jo")
• Segonda persona deu singular : qán (var. qám, occitan : "tu")
• Tresau persona deu singular : páy (occitan: : "eth", "era")
• Purmèra persona inclusiva deu plurau : ñuqánchij (occitan : "nosauts - e tu tanben" -)
• Purmèra persona exclusiva deu plurau : ñuqáyku (occitan : "nosauts - mes pas tu" -)
• Segonda persona deu plurau : qankúna (occitan : "vos", "vosauts" - kúna qu'ei la marca deu plurau)
• Tresau persona deu plurau : paykúna (occitan : "eths", "eras", var. "els", "elas")

Conjugason

Lo verb quíchoa que's troba estremat a la fin de la soa proposicion.

A l'infinitiu, que s'acaba dab ua "y", per exemple : rimay ("parlar").

Per formar lo present, que cau remplaça la y de l'infinitiu per las desinéncias : -ni, nki, -an, -nchij, -yku, -nkíchij, -nku (respectivament per la purmèra persona deu singular, la dusau deu singular, la tresau deu singular, la purmèra inclusiva deu plurau, la purmèra exclusiva deu plurau, la segonda deu plurau, la tresau deu plurau).

Exemple:

• Rimáni ("que parli")
• Rimánki ("que parlas")
• Ríman ("que parla")
• Rimánchij ("que parlam - e tu dab nosauts -")
• Rimankíchij ("que parlam - tu qu'es a despart -")
• Rimánku ("que parlan")

Sufixes possessius

Lo quíchoa qu'ei conegut per non pas conéisher lo verb "aver". La possession qu'ei donc exprimida sia mercés au sufixe yoj (qui implica l'idea d'estar provesit d'ua certa causa : qán warmíyoj = "qu'as ua hemna" - warmi = "hemna" -), sia mercés aus sufixes possessius -y, -yki, -n, -nchik, -yku, -ykíchik, -nku (qui replaçan los nostes pronoms possessius) ; per exemple, dab llaqta ("vilatge") :

• Llaqtáy : "lo men vilatge"
• Llaqtáyki : "lo ton vilatge"
• Llaqtán : "lo son vilatge"
• Llaqtánchik : "lo noste vilatge (a tu e a nosauts)"
• Llaqtáyku : "lo noste vilatge (pas lo ton)"
• Llaqtaykíchik : "lo voste vilatge"
• Llaqtánku : "lo lor vilatge"

Sufixes corrents

• -kuna : marca deu plurau ; exemple : llaqtakuna ("los vilatges")
• -man : "de cap a", "en direccion de" ; exemple Jujuyman rini ("Que vau de cap a Jujuy").
• -manta : "que vien de", "qu'ei originari de" ; Qosqomanta kani ("Que soi deu Cuzco")
• -pi : "a" (locatiu) ; exemple : Boliviapi ("qu'ei en Bolívia").
• -paq : "per aquesta persona" o "per aquesta causa", "destinat a", "dens l'interest de" ; exemple : Oqsitaniapaq (per Occitània).
• -wan : "tanben", "dab" ; llaqtakunawan ("dab los vilatges" o "los vilatges tanben")
• -cha : diminutiu ; exemple : llaqtachakunawan (los vilatjòts tanben o dab los vilatjòts)
• -yoj : possesiu, "que possedeish", "qu'ei proprietari de" ; Sumaq wasiyoj ("qu'a ua beròi ostau" - sumaq = "beròi")

Per'mor d'estar ua lenga aglutinanta, lo quíchoa que permet d'amassar e d'apielar mantun sufixe (en tot respectar un certe òrdi) ; exemple :

Llajtachakunaankupajwan takini ("que canti peus lors vilatjòts tanben"; takiy = cantar))

Pronoms demonstratius

Kay : "aqueste/a" - Wak, Chay : "aqueth/ra"

Nombres

1: júj - 2: ískay - 3: kínsa - 4: táwa - 5: phíshqa - 6: sújta - 7: qánchis - 8: púsaj - 9: jísqon - 10: chúnka -

A partir de 11, la numeracion qu'emplega lo possessiu -yoj: 11: chúnka ujníyoj - 12: chúnka iskayníyoj.

Las detzeas que son mentavudas abans la paraula chúnka ("detz"): 23: ískay chúnka kinsáyoj - 99: jísqon chúnka jisqónyoj.

100: páchaj.

1 000: waránqa.

1 000 000: júnu.

Bibliografia

• Itier, César. Parlons quechua, la langue du Cuzco. Condé-sur-Noireau : L'Harmatan, 1997.
• Lara, Jesús. Diccionario, qheshua - castellano, castellano - qheshua. La Paz : Los Amigos del Libro, 1991.
• Paleari, Antonoi. Jujuy, Diccionario General. San Salvador de Jujuy : Libro de Edición Argentina, 1992.
• Valderrama, Ardón Yaranga. El tesoro de la poesía quechua, Hawarikuy Simipa Illan. Madrid : Ediciones de la Torre, 1994.
• Willka, Wanka. Método para enseñar y aprender el quechua. San Salvador de Jujuy : Instituto Quechwa Jujuymanta, 1996.