42 Pułk Piechoty (II RP)

42 Pułk Piechoty im. Generała Jana Henryka Dąbrowskiego (42 pp) – oddział piechoty Armii Polskiej we Francji, Wojska Polskiego i Armii Krajowej.

42 pułk piechoty

Odznaka pamiątkowa 42 pułku piechoty
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Patron	Jan Henryk Dąbrowski
Tradycje
Święto	23 maja, 12 lipca
Rodowód	3 pułk strzelców 1 instrukcyjny pułk Grenadierów–Woltyżerów
Dowódcy
Pierwszy	kpt. Witold Wartha
Ostatni	ppłk Wacław Malinowski
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Wołoczyskami (11–24 VII 1920) bitwa nad Wkrą (14–18 VIII 1920) kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	Białystok
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	18 Dywizja Piechoty

Odcisk pieczęci Kompanii Ochotniczej Strzelców Wyborowych przy 42 pp

Pułk swój rodowód wywodzi od sformowanego w 1918 we Włoszech 3 Pułku Strzelców im. Józefa Poniatowskiego. W marcu 1919 przewieziony został do Francji, poddany reorganizacji i przemianowany na 1 instrukcyjny pułk Grenadierów – Woltyżerów, a potem na 13 pułk strzelców polskich. Po zjednoczeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, oddział otrzymał nazwę – 150 pułk Strzelców Kresowych, niedługo potem 42 pułk Strzelców Kresowych, by w styczniu 1920 przyjąć ostateczną nazwę 42 pułk piechoty.

Po przyjeździe do Polski pułk brał udział w przejmowaniu z rąk niemieckich Pomorza i zaślubinach Polski z morzem. Chrzest bojowy żołnierze przeszli 19 marca 1920 na Podolu, a następnie w składzie 18 Dywizji Piechoty brali udział w wyprawie kijowskiej. Podczas wojny z bolszewikami pułk walczył pod Mławą. Szlak wojenny zakończył nad rzeką Słucz w rejonie Kowla.

W okresie międzywojennym do 1922 pułk stacjonował w Twierdzy Osowiec, a następnie w Białymstoku przy ulicy Traugutta 3. W czasie wojny obronnej 1939 walczył w składzie macierzystej 18 Dywizji Piechoty w ramach Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Bronił między innymi odcinka „Ostrołęka” i walczył pod Nowogrodem. Rozbity 12 września w bitwie pod Łętownicą.

Formowanie i zmiany organizacyjne

W grudniu 1918 roku komendant obozu w Santa Maria Capua Vetere kapitan marynarki Czesław Petelenz nakazał rozpocząć formowanie 3 Pułku Strzelców imienia ks. Józefa Poniatowskiego. Na dowódcę pułku został wyznaczony kapitan Witold Wartha. Do pułku wcielono Polaków, jeńców z cesarskiej i królewskiej Armii. W ciągu trzech tygodni zorganizowano trzy bataliony po cztery kompanie. Oddział nie posiadał uzbrojenia i ekwipunku. Żołnierze posiadali mundury c. i k. Armii.

4 marca 1919 roku oddział wyjechał z Włoch i udał się koleją do Francji. W Voulx I i III bataliony połączone zostały z trzema kompaniami instrukcyjnymi (nr 21, 22 i 23) złożonymi z francuskich oficerów i podoficerów oraz z Polaków, jeńców z armii niemieckiej i ochotników z Ameryki. Z połączonych pododdziałów zorganizowany został 1 instrukcyjny pułk Grenadierów – Woltyżerów. Broń, sprzęt techniczny i tabory jednostka otrzymała od 225 rezerwowego pułku piechoty. W maju tego roku oddział został przemianowany na 13 pułk strzelców polskich i włączono go w skład armii generała Józefa Hallera. 20 maja pułk rozpoczął przegrupowanie do Polski. Trzy dni później pierwszy transport kolejowy ze sztabem pułku przejechał granicę polsko-niemiecką. Po przybyciu do kraju zmieniono nazwę oddziału na 13 pułk strzelców pieszych. Dowództwo pułku i II batalion zostało rozlokowane we Włocławku, I batalion w Górnym Szpetalu i Lipnie, a III batalion w Kowalu. 1 września, po zjednoczeniu Armii Polskiej we Francji z Wojskiem Polskim, oddział otrzymał nazwę – 150 pułk Strzelców Kresowych. 28 października pułkowi nadano nazwę 42 pułku Strzelców Kresowych. 29 stycznia 1920 jednostka została po raz ostatni przemianowana na 42 pułk piechoty.

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Białymstoku.

Obsada personalna pułku w 1920
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowódca	ppłk Karol Szemiot (do 22 VI)
	kpt. Władysław Zagórski (do 24 VII)
	wz. kpt. Józef Jasiński (26 VII – 1 VIII)
	kpt. Ludwik Krynicki
Adiutant	ppor. Edmund Jeski [Liski?]
Oficer gazowy	ppor. Paweł Iwanciów
	ppor. Marian Pichl
Lekarz	kpt. lek. dr Jan Garbowski
Kapelan	ks, kap. Birnbaum
Dowódca I batalionu	kpt,/ppłk Adam Bazylewicz
	por. Galiński
	kpt. Karol Roman Zagórski (V VII)
Adiutant	por. Husiakiewicz (ranny 14 IV)
Dowódca 1 kompanii	por. Karol Suchanek
	por. Edmund liski
Dowódca plutonu	sierż. Józef Bartel
Dowódca 2 kompanii	ppor. Marian Pichl
Dowódca plutonu	sierż. Józef Bem
Dowódca 3 kompanii	ppor. Franciszek Dębiec (†24 VII)
	ppor. Józef Zolna
Dowódca plutonu	pchor. Gustaw Załęski
Dowódca plutonu	sierż. sztab. Marcin Broniewski († 24 VII)
Dowódca plutonu	sierż. Franciszek Przybył
Dowódca 4 kompanii	N.N.
Dowódca 1 kompanii km	por. Edward Kantecki?
Dowódca II batalionu	kpt. Karol Jeżowski
Dowódca 5 kompanii	N.N.
Dowódca 6 kompanii	por. Rój (ranny 14IV)
	ppor. Franciszek Kopaczyński
Dowódca 7 kompanii	ppor. Julian Podkowski
Dowódca 8 kompanii	por. Feliks Moskulski?
Dowódca 2 kompanii km	ppor. Kazimierz Marczewski
Dowódca III batalionu	por. Władysław Trzeciak († 10 IV)
	por. Józef Bochniak
	mjr Witold Wartha (V)
	kpt./mjr Józef Jasiński (ranny 8 VII)
Lekarz	por. lek. dr Mieczysław Weisberg († 24 VII)
Dowódca 9 kompanii	N.N.
Dowódca 10 kompanii	N.N.
Dowódca 11 kompanii	N.N.
Dowódca 12 kompanii	N.N.
Dowódca 3 kompanii km	ppor. Władysław Trzeciak
Dowódca 4 kompanii km	pchor. Adam Lipski
Oficer baonu	por. Aleksander Janicki
Oficer baonu	por. Albert Ulrych († 6 VII)
Oficer pułku	kpt. Tadeusz Jeziorański (VI)
Oficer pułku	kpt. Władysław Kortowski
Oficer pułku	por. Kazimierz Czechowicz († 24 VII)
Oficer pułku	ppor. A. Grudziński
Oficer pułku	por. Mieczysław Mijał († 23 VII)
Oficer pułku	ppor. Kazimierz Sielski († 24 VII)
Oficer pułku	pchor. Józef Górecki
Lekarz (przydział nieustalony)	por. lek. dr Ignacy Lewi (chory)
Lekarz (przydział nieustalony)	pchor. podlek. Henryk Chyrczakowski
Oficer sanitarny (przydział nieustalony)	pchor. san. Aleksander Bender
Oficer sanitarny (przydział nieustalony)	pchor. san. Tadeusz Kowenicki

Pułk w walce o granice

Zajęcie Pomorza

Decyzjami traktatu wersalskiego Polsce przypadła cześć Pomorza. W ramach Frontu Pomorskiego utworzona została Grupa gen. Stanisława Pruszyńskiego. Jej zadaniem było przejecie terytorium od Włocławka do wschodniego brzegu Wisły. W skład grupy wszedł między innymi 42 pułk Strzelców Kresowych. W styczniu 1920 pułk przybył do Lipna. Tu też stawiły się przydzielone pułkowi pododdziały: szwadrony 2 pułku szwoleżerów, baterie 11 pułku artylerii ciężkiej i 113 pułku artylerii polowej, pluton łączności, tabory i poczta polowa nr 329 i 318. 14 stycznia 1920 z Lipna do Kikoła pułk wyruszył dwoma kolumnami. Kolumna pod dowództwem płk. Jana Szyszkowskiego maszerowała przez Lipnicę, Popowo, Wąbrzeźno, Ostaszewo i Radzyń. Lewą kolumną dowodził początkowo por. Czechowski, a później kpt. Karol Jeżowski. Maszerowała ona przez Lubicz, Wąbrzeźno, Chełmżę i Chełmno. Obie kolumny 23 stycznia dotarły do Kikoła. Przyjęcie żołnierzy polskich przez ludność Pomorza było zazwyczaj serdeczne. Szczególnie uroczyście przebiegało powitanie pułku w Chełmnie i Grudziądzu. Do miasta wjechał samochodem gen. Stanisław Pruszyński i płk Jan Szyszkowski, a za nimi defilowały kompanie. W kościele katedralnym Kapituły Chełmińskiej odbyła się msza. W Grudziądzu pułk zajął dawne pruskie koszary i całością sił stacjonował w nowym garnizonie. 9 lutego 1920 reprezentacja pułku pojechała do Pucka na ceremonię zaślubin Polski z morzem. Podniesiono maszt z polską banderą, wbito w morze słup graniczny, a gen. Józef Haller wrzucił w morze dwa platynowe pierścienie.

Walki na Podolu

5 marca 1920 pułk skierowany został transportem kolejowym poprzez Włocławek, Skierniewice, Kraków, Przemyśl, Lwów i Stanisławów na Podole w rejon Nowej Uszycy. 10 marca wszedł w skład Grupy gen. Franciszka Krajowskiego i obsadził rejon obrony nad rzeką Wierzbówką. 19 marca pułk wziął udział w wypadzie na Wierzbowiec i Kuryłówkę. Był to zarazem jego chrzest bojowy. 12 marca bronił Nowej Uszycy. Walczył też o Korajczyjowiec, Wierzbowiec, Zamiechów i Strugę.

Wyprawa kijowska

W okresie wyprawy kijowskiej 18 Dywizja Piechoty uderzała po osi Bar – Żmerynka – Niemirów. 42 pułk piechoty rozpoczął marsz z rejonu Zamiechowa. Walczył pod Michałowcami, Doliniami, Szerogrodem, Ilińcami, Krasnem, Muratą i Lipowcem by w czerwcu znaleźć się w Oratowie. Pod Oratowem pułk kontratakował. Na stacji kolejowej znajdowały się trzy pociągi pancerne i oddziały bolszewickiej kawalerii. 5 czerwca rozpoczęło się natarcie. I/42 pp nacierał wzdłuż toru na stację kolejową, a III batalion z 8/18 pap miał odciąć odwrót pociągom pancernym. Nieprzyjaciel położył ogień trzech pociągów pancernych na obchodzący w rejon wiaduktu III batalion. Batalion zaległ. W sukurs batalionowi przyszedł pluton 8 baterii chorążego Jakuba Zielonki. Pluton celnym ogniem rozbił jeden z pociągi pancernych. 42 pp nie był jednak w stanie zablokować torów i pociągi bolszewickie zdołały się wycofać.

Działania odwrotowe

Rozpoczął się odwrót całej 6 Armii spod Kijowa. 13 czerwca działania opóźniające rozpoczął 42 pułk piechoty. 14 czerwca walczył z bolszewicką kawalerią pod Skitkami. Nad Bohem w okolicach Nowokonstantynowa przez szereg dni odpierał ataki nieprzyjaciela i tym samym umożliwił wycofanie się macierzystej dywizji oraz nawiązanie łączności taktycznej z 3 Armią. Pułk cofał się nadal przez Starokonstantynów, Szczurowiec, Ostróg, Buderoz, Słupcę, Obgów, Dubno, Krzemieniec, Werb, Rutki, Iwaszczuki, Wołoczyski, Radziwiłłów i Brody. Pod Sulżynem pułk rozbił silne oddziały kawalerii rosyjskiej. Wraz z dywizją brał udział w natarciu na Ostróg i zajął Kuniów. Potem z powodzeniem walczył pod Obgowem i toczył ciężki bój o Krzemieniec. Całkowicie rozbite zostały 403, 404 i 405 bolszewickie pułki piechoty. Zdobyto wozy taborowe, wzięto do niewoli ponad 30 jeńców. Po walkach pułk pozostawał w odwodzie.

W połowie lipca 1920 pułk ładował się na transporty kolejowe i miał być przewieziony do Tarnopola. Część pododdziałów była już w drodze. Wtedy wstrzymano załadunek i skierowano 42 pp do Werb pod Dubno. Potem pułk bił się jeszcze pod Iwaniami Pustymi i Chotyniem. Pod Iwaniszczukami został okrążony. 24 lipca wyszedł z okrążenia i ruszył na Radziwiłłów. Już 25 lipca zajął Brody, a po ciężkich bojach wycofał się na Olesko. Tu do sił głównych dołączył II batalion zawrócony spod Tarnopola i wszedł do walki pod Wołoczyskami.

Pod Warszawą

W sierpniu 18 Dywizja Piechoty została ściągnięta pod Warszawę. 12 i 13 sierpnia w rejon koncentracji w okolicach Modlina przybył 42 pułk piechoty. Tu wcielono do pułku 200 osobową kompanię marszową. Po reorganizacji pułk przeszedł do Płońska. W dniach 15 i 16 sierpnia 1920 walczył w rejonie Sochocina nad Wkrą. Potem ścigał nieprzyjaciela i walczył pod Nasielskiem, Ciechanowcem, Olżynem oraz pod Sońskiem. 21 sierpnia zdobył Mławę. Po krótkim odpoczynku przerzucono go nad Bug do rejonu Dubienka – Kowel. Stąd nacierała w kierunku na Łuck i Kołki. Po przeprawieniu się przez Prypeć do Lubiąża, pułk skierowany został na Janów. Maszerował przez Jasiołdę, Łabiszyn i Dąbrowę i doszedł do Małkowicz. W rejonie Pińska, Łunińca i Łachwy nad Słucza zastało żołnierzy 42 pp zawieszenie broni. Tam jeszcze przez rok pełnił służbę na granicy.

W wojnie polsko-bolszewickiej zginęło 11 oficerów i 112 szeregowych. Za czyny dokonane na polu bitwy nadano żołnierzom 42 pp 32 Ordery Wojskowe Virtuti Militari V klasy oraz 189 Krzyży Walecznych.

Mapy walk pułku

• 
  nad Bohem
• 
  pod Dubnem
• 
  pod Toporowem
• 
  pod Brodami
• 
  nad Wkrą
• 
  nad Wkrą
• 
  pod Komarowem

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918–1920
sierż. Józef Bartel	sierż. Jan Bieńkowski	por. Józef Bochniak
st. sierż. Marian Broniewski	por. Ernest Buchta	szer. Władysław Cesarz
szer. Władysław Deskiewicz nr 1458	kpt. lek. Jan Garbowski	szer. Józef Garukiewicz
por. Władysław Galiński	pchor. Józef Górecki	por. Edmund Ilski
mjr Józef Jasiński	kpt. Karol Jeżowski	pchor. Marian Kaczkowski
st. szer. Stanisław Kaczorowski	ppor. Edward Kantecki	plut. Józef Kolemba
ppor. Franciszek Kopaczyński	kpr. Władysław Kozłowski	pchor. Adam Lipski
st. sierż. Ludwik Maćkowiak	plut. Jan Nowakowski	st. szer. Jan Pankiewicz
szer. Jan Procyk	chor. Franciszek Przybył	st. sierż. Ludwik Śnieżek (Śnierzek) nr 1950
ppłk Jan Tabaczyński	szer. Antoni Turek	chor. Julian Ustrzycki
por. dr Mieczysław Wajsberg	kpt. Karol Zagórski

Okres międzywojenny

Wizyta Naczelnika Państwa w Białymstoku 21 sierpnia 1921. Marszałek Józef Piłsudski odbiera defiladę 42 pp.

Wizyta prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Białymstoku 1 lipca 1927. Powitanie na dworcu – z prawej poczet sztandarowy 42 pp.

Msza polowa z okazji 10-lecia 42 pp. Poświęcenie ziemi przez bp. polowego Stanisława Galla.

Zawody sportowe w 42 pułku piechoty w Białymstoku - wręczanie nagród; 1935.

Po zawieszeniu broni II batalion skierowany został do Dawidgródka. Tam rozbroił oddziały gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza i powrócił do macierzystego pułku. Dowództwo, I i II batalion stacjonowały w Łachwie, a III baon w Kożangródku. Od 18 marca 1921 w Łachwie pozostawał tylko II batalion, a pułk przeniesiony został do Łunińca i tam pozostawał do końca czerwca. W czerwcu II batalion wyjechał koleją do Białegostoku, I batalion pozostał na miejscu, a pułk bez dwóch batalionów pojechał do Pińska. 10 października 1921 pułk przegrupował się do Twierdzy Osowiec. Dopiero 27 kwietnia 1922 42 pułk piechoty (bez III baonu) przewieziony został na teren Okręgu Korpusu Nr I do Białymstoku. W Białymstoku, w dawnych koszarach 64 Kazańskiego pułku piechoty już od lipca 1919 przebywał batalion zapasowy pułku. To on przygotowywał pomieszczenia do przyjęcia macierzystego oddziału.

Szkolenie w pułku

Oficerowie i podoficerowie z 42 pp szkolili się metodą kursową w Komorowie, Bydgoszczy, Grudziądzu oraz w ośrodkach dywizyjnych. Ćwiczenia w terenie odbywały się w pobliżu Białegostoku, ale i w Osowcu, Czerwonym Borze, Pohulance koło Wilna i w okolicach Grodna. Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 42 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych. W pułku zorganizowano też specjalną kompanię dla opóźnionych, która szkoliła rekrutów dla potrzeb całego DOK. Żołnierze ci wcześniej z różnych przyczyn opóźnili swoje stawiennictwo w macierzystej jednostce.

Oświata

W pułku, dzięki pomocy Polskiego Białego Krzyża rozwijano kształcenie na poziomie szkoły powszechnej. Uczono czytania i pisania. Naukę prowadzili nauczyciele białostockich szkół. Realizowano też przysposobienie zawodowe przy pomocy Izby Rolniczej, a także specjalny kurs rolniczy. Miejscem, gdzie koncentrowała się działalność oświatowa i kulturalna pułku była świetlica żołnierska. Można tam było napić się herbaty, nabyć czasopisma i materiały piśmiennicze, posłuchać radia, a także specjalnych prelekcji zorganizowanych przez Zarząd Miasta. Od 1938 działało kino pułkowe ufundowane przez władze miasta. Dla podoficerów zawodowych zorganizowano Uniwersytet Żołnierski.

Działalność kulturalna

Już w 1921 w białostockim garnizonie powstała orkiestra pułkowa. Występowała na terenie miasta grając w Ogrodzie Miejskim i teatrze „Palace”, brała udział w konkursach na szczeblu okręgu korpusu i dywizji. Była atrakcją świąt 3 Maja, 11 Listopada, Bożego Ciała, Święta Żołnierza i święta pułkowego. Grała na balach, festynach, zabawach karnawałowych, a przede wszystkim na przysięgach i defiladach

W pułku działał również chór oraz teatr amatorski. Występowano w koszarach, w ogrodzie miejskim na Plantach oraz w pobliskich Pietraszach. Siedzibą teatru 42 pułku piechoty był budynek byłej Misji Amerykańskiej. Szczególnym uznaniem cieszyły się „rewie żołnierskie” wystawiane dla mieszkańców miasta.

Pomnik żołnierzy 42 pp

W 1928 zawiązał się, pod przewodnictwem wojewody białostockiego Mariana Kirsta, komitet budowy pomnika żołnierzy 42 pp. Na uroczystości poświęcenia kamienia węgielnego przybył biskup polowy WP Stanisław Gall, inspektor armii gen. Edward Śmigły-Rydz, dowódca DOK gen. Jan Wróblewski i wielu innych przedstawicieli wojska, administracji państwowej i samorządowej. Dwa lata później pomnik zaprojektowany przez braci Jakuba i Kazimierza Juszczyków odsłonięto 30 listopada 1930 na skwerze w Parku Konstytucji 3 Maja.

Inne wydarzenia

W 1920 roku powstał Wojskowy Klub Sportowy 42 Pułku Piechoty Białystok, od 1932 znany pod nazwą Jagiellonia Białystok.

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 23 maja jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę przekroczenia ówczesnej granicy polsko-niemieckiej w 1919 roku przez pierwszy transport pułku. Później święto pułku obchodzono 12 lipca, w rocznicę bitwy pod Krzemieniem, w 1920.

10 października 1938 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 42 pułkowi piechoty nazwę „42 pułk piechoty im. generała Jana Henryka Dąbrowskiego.

3 maja 1939 u stóp Pomnika Niepodległości – Kościoła Św. Rocha odbyła się msza święta. Odprawił ją ks. dziekan Aleksander Chodyko. Po mszy odbyło się przekazanie armii sprzętu wojskowego – daru społeczeństwa Białegostoku. Pracownicy węzła kolejowego podarowali ciężki karabin maszynowy z zaprzęgiem i oporządzeniem. Huta Szkła także przekazała ckm. Nauczyciele i uczniowie Gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza podarowali ckm z podstawą, zaś Gimnazjum Mechaniczno-Stolarskie – 2 ckm z podstawami. Pracownicy warsztatów kolejowych w Starosielcach ofiarowali żołnierzom ręczny karabin maszynowy i 20 masek przeciwgazowych.

12 lipca 1938 odbyła się konsekracja kościoła garnizonowego przy koszarach 42 pp. Dokonał jej biskup połowy WP Józef Gawlina w obecności kapelana 42 pp ks. Teofila Wdzięcznego oraz kadry dowódczej pułku.

42 pp w kampanii wrześniowej

Przygotowania do wojny

Plany użycia 42 pp

23 marca 1939 roku sformowana została Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” pod dowództwem gen. bryg. Czesław Młota-Fijałkowskiego. Wchodząca w jej skład 18 Dywizja Piechoty miała zorganizować obronę na linii rzek Narew – Biebrza i zająć pozycje między Ostrołęką a Łomżą. 42 pułk piechoty, wzmocniony batalionem ON „Kurpie”, szwadronem 5 pułku ułanów oraz jednym dywizjonem 18 pal, miał bronić przepraw na Narwi w rejonie Wojciechowice – Kamionka.

Mobilizacja

Mobilizację alarmową w pułku rozpoczęto 24 sierpnia 1939 o 6.00 w koszarach w Białymstoku i obiektach na terenie miasta. Pułk mobilizował w dwóch grupach własne oddziały i pododdziały oraz samodzielne:

w grupie brązowa20 w czasie G20 + 30:

• kompanię przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ B nr 38
• kompanię przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ B nr 39

w grupie niebieskiej w czasie od A+24 do A+48

• 42 pułk piechoty (w organizacji na etatach wojennych)
• kompania kolarzy nr 12 (w czasie A+44)
• kolumna taborowa nr 111 (w czasie A+48)
• kompania przeciwlotniczych karabinów maszynowych typ A nr 9 (w czasie A+52)

w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej (w czasie do 4 dnia mobilizacji)

• batalion marszowy
• uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 12.

Przebiegała na ogół sprawnie: I batalion zakończył mobilizację około godz. 1.00 25 sierpnia, II batalion wieczorem 25 sierpnia, a III batalion 26 sierpnia około godz. 15.00. Rezerwiści kierowani byli do łaźni, poddawani przeglądowi lekarskiemu, a potem byli mundurowani, otrzymywali oporządzenie, broń i amunicję. Stawiennictwo szeregowców było wzorowe, z niewielkim opóźnieniem dotarli do pułku niektórzy oficerowie rezerwy. Wystąpiły natomiast trudności z uprzężą do pobranych chłopskich koni i furmanek.

Po osiągnięciu gotowości mobilizacyjnej pododdziały przegrupowały się do okolicznych wiosek: Bagnówka, Zielona I batalion, Sowlany, Ciasne II batalion, Sobolewo III batalion bez 9 kompanii strzeleckiej. W nocy z 26/27 sierpnia w pełni zmobilizowana 9 kompania strzelecka załadowała się do wagonów i odjechała do Ostrołęki skąd przeszła do miejscowości Łodziska, celem ubezpieczenia koncentracji pułku. 27 sierpnia, przy szosie do Zielonej, odbyła się przysięga wojskowa i msza polowa. W nocy 27/28 sierpnia I batalion ze stacji Białystok odjechał do Ostrołęki, 28 sierpnia do Ostrołęki odjechał II batalion. 29 sierpnia ze stacji Białystok Fabryczny odjechał o godz. 17.00 III batalion (bez 9 kompanii) do Ostrołęki. 30 sierpnia 42 pułk piechoty zajął stanowiska obronne, zgodnie z planem obrony.

Na miejscu okazało się, że schrony bojowe są jeszcze w trakcie budowy i brakuje urządzonych stanowisk strzeleckich. III batalion zajął wysuniętą pozycję w rejonie Łodziska – Olszewka. I batalion bronił Ostrołęki, mostu drogowego przez Narew na Myszyniec i Warszawę oraz kolejowego na Chorzele – Szczytno. Jego 3 kompania zajęła stanowiska na lewym skrzydle w rejonie mostu kolejowego, 1 kompania w centrum w rejonie mostu drogowego, cmentarza i więzienia, zaś 2 kompania na prawym skrzydle aż do Wojciechowic. 31 sierpnia stanowiska pułku inspekcjonował dowódca piechoty dywizyjnej płk Aleksander Hertel.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko	Uwagi
Dowództwo i kwatermistrzostwo
dowódca pułku	ppłk Wacław Malinowski
adiutant	kpt. Józef Srzednicki
oficer informacyjny	kpt. Albin Gulewicz
oficer Łączności	por. Witold Moniuszko
kwatermistrz	kpt. Stefan Tadeusz Bogucki
naczelny lekarz	por. lek. dr Zbigniew Franciszek Wiczuk-Wiczewski	PSZ w ZSRR (kmdt szkoły podofic. sanit.)
I batalion
dowódca batalionu	mjr Tadeusz Jan Riedl (do 10 IX), kpt. Zygmunt Perlitz
adiutant batalionu	ppor. Tadeusz Gozdecki
dowódca plutonu łączności
lekarz batalionu	ppor. lek. rez. Stefan Fundowicz	10 II 1942 zwolniony z niemieckiej niewoli
dowódca 1 kompanii strzeleckiej	ppor. Edward Tomaszewski
dowódcy plutonów
dowódca 2 kompanii strzeleckiej	por. Franciszek Majewski
dowódca I plutonu	ppor. Ludwik Miluski	niemiecka niewola, PSZ (65 baon piechoty)
zastępca dowódcy I plutonu	sierż. pchor. Ożaryn	10 IX 1939 ranny
dowódca II plutonu	ppor. rez. Jurkiewicz
zastępca dowódcy I plutonu	plut. pchor. Maczyński	†10 IX 1939 Nowogród
dowódca III plutonu	ppor. rez. Marcin Czerniawski	5 Kresowa Dywizja Piechoty
zastępca dowódcy I plutonu	kpr. pchor. rez. Wejnsztajn
szef kompanii	sierż. Michalec	†10 IX 1939 Nowogród
dowódca 3 kompanii strzeleckiej	ppor. Stanisław Bolesław Naleziński	†16 IX 1939
dowódca 1 kompanii karabinów maszynowych	kpt. Aleksander Elektorowicz
II batalion
dowódca batalionu	mjr Stefan Drewnowski
adiutant	ppor. rez. Stefan Szymkowski
dowódca plutonu łączności	ppor. rez. Feliks Kozłowski
lekarz	ppor. lek. rez. dr Walerian Terajewicz	PSZ w ZSRR (szpital polowy 5 DP)
dowódca 4 kompanii strzeleckiej	por. Pokorny
dowódca 5 kompanii strzeleckiej	ppor. Edward Uchański, ppor. rez. Adam Lipiński
dowódca 6 kompanii strzeleckiej	por. Bolesław Zielenkiewicz
dowódca I plutonu	ppor. rez. Łada
zastępca dowódcy I plutonu	plut. pchor. rez. Walerian Korwin-Krukowski	PSZ w ZSRR (15 pp)
dowódca 2 kompanii karabinów maszynowych	ppor. Eugeniusz Juliusz Specht	†1940 Katyń
III batalion
dowódca batalionu	mjr Feliks Chmielewski
adiutant	ppor. rez. Wilhelm Pawlikowski
dowódca plutonu łączności	ppor. rez. Władysław Jastrzębski
lekarz
dowódca 7 kompanii strzeleckiej	kpt. Roman Zniszczyński
dowódca I plutonu	ppor. Edmund Nestorowicz
dowódca II plutonu	ppor. rez. Edward Busko
dowódca III plutonu	ppor. rez. Jan Władysław Kuraś
dowódca 8 kompanii strzeleckiej	kpt. Zygmunt Perlitz
dowódca I plutonu	ppor. Roman Tymiński
dowódca II plutonu	ppor. Kazimierz Kołoszyc
dowódca III plutonu	ppor. Stanisław Jastrzębski	†12 IX 1939 Łomża
dowódca 9 kompanii strzeleckiej	por. Władysław Kwiatyński
dowódca I plutonu	ppor. Edward Niezłowicz
dowódca 3 kompanii karabinów maszynowych	por. Franciszek Skowronek
dowódca I plutonu	ppor. Jan Buczyński
pododdziały specjalne
dowódca kompanii zwiadowców	ppor. Feliks Kępa	PSZ w ZSRR (21 pp), 65 baon piechoty
dowódca plutonu konnych zwiadowców	ppor. kaw. rez. Bolesław Kwiatkowski	WP we Francji (2 dyon rozp.)
dowódca kompanii przeciwpancernej	por. Wacław Kopczyński
dowódca plutonu	ppor. Stefan Ulankiewicz
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. art. Bolesław Uchman	3 IX 1939 ranny, PSZ w ZSRR (5 pal)
zastępca dowódcy plutonu	ppor. rez. Stanisław Żakowski
dowódca plutonu pionierów	kpt. Albin Gulewicz ?
dowódca plutonu przeciwgazowego	NN

Działania bojowe

O 4.45 niemieckie samoloty wtargnęły na terytorium Polski i rozpoczęły bombardowanie węzłów komunikacyjnych i miast. Rozpoczęła się II wojna światowa. I/42 pp rozwinięty był na odcinku Wojciechowice-Dzbenin wszystkimi kompaniami w I rzucie obrony. I batalion zabezpieczał mosty na Narwi, 3 kompanią strzelecką w rejonie mostu kolejowego, 1 kompanią strzelecka w rejonie mostu drogowego. II/42 pp zajmował obronę na odcinku Dzbenin-Kamianka zajmując 4 i 5 kompaniami strzeleckimi obronę nad Narwią, a 6 kompanię strzelecką posiadał w odwodzie 3 kilometrów na południowy wschód od Ostrołęki. III/42 pp na północnym skraju Łodzisk, z 8 i 9 kompaniami strzeleckim po obu stronach szosy Ostrołęka-Łodziska, a z 7 kompanią w odwodzie. Główne siły 42 pułku piechoty ugrupowały się na linii Narwi mając wysunięty na przedpole w rejonie Łodzisk III batalion. Przed nim nad granicą państwa był ugrupowany Oddział Wydzielony w Myszyńcu składający się oddziału (kompanii) Straży Granicznej, dwóch kompanii Obrony Narodowej i 1 szwadronu 5 pułku ułanów.

Walki pod Myszyńcem

Około 5.00 doszło do potyczek z niemieckimi patrolami wzdłuż prawie całej granicy. W rejonie Myszyńca Niemcy z powodzeniem uderzyli na polskie ubezpieczenia. Bezpośrednie zagrożenie zachodniego skrzydła kompanii ON „Myszyniec” spowodowało wycofanie się całej obsady obrony Myszyńca. Nieudolnie przeprowadzony kontratak kompanii ON „Kadzidło” nie dał rezultatu i Myszyniec pozostał w rękach nieprzyjaciela. Zaniepokojony przebiegiem akcji w rejonie Myszyńca dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” gen. Czesław Młot-Fijałkowski zdecydował się na osobistą interwencję. Około 16.00 udał się do leśniczówki Łodziska. Tam nakazał dowódcy III/42 pp przejść na rubież Łodziska. Jednocześnie podporządkował mu wszystkie oddziały znajdujące się na przedpolu Ostrołęki. Zdecydował też wycofać kompanie Obrony Narodowej za Narew, a por. Szewczykowi odebrano dowództwo nad kompanią ON „Myszyniec”. W rejon Nowej Wsi została wysunięta kompania zwiadu 42 pp celem ubezpieczenia III/42 pp z tego kierunku. III batalion 42 pp zajął stanowiska obronne na rubieżach Siarcza Łąka-Kadzidło-Dylewo.

W nocy z 1 na 2 września pluton 7 kompanii prowadził rozpoznanie na kierunku Myszyńca i stwierdził, że w miejscowości Wach nie ma Niemców. Od rana 2 września Oddział Wydzielony „Łodziska” w składzie: III/42 pp, pluton armat ppanc. 37 mm, drużyna kolarzy 42 pp, patrol ze szwadronu pionierów Podlaskiej BK, 2 bateria 18 pal, zajął pozycję obronną pod Ostrołęką wzdłuż rubieży Łodziska –Olszewka. O godz. 8.00 2 września oddziały niemieckiej 1 Brygady Kawalerii opanowały Wydmusy, a następnie Kadzidło. Stoczyły walkę z 7 kompanię strzelecką, którą o godz. 9.30 wyparły z Siarczanej Łąki. 7 kompania wycofała się przez Kadzidło i Dylewo do Łodzisk. W tym czasie pod Kadzidło poprzez Szafarnię i Brzozówkę dotarły główne siły III batalionu. Do natarcia na Kadzidło nie doszło, gdyż pojawiły się oddziały zmotoryzowane Dywizji Pancernej „Kempf”. Z uwagi na to rozkazem dowódcy mjr. Chmielewskiego batalion powrócił na poprzednie pozycje w rejonie Łodzisk. III batalion zajął stanowiska: w 9 kompanią strzelecką w Olszewce na szosie Myszyniec-Ostrołęką, 8 kompania strzelecka wzdłuż drogi Łodziska-Durlasy, 7 kompania strzelecka w odwodzie, 1 szwadron 5 puł. jako osłona od strony Szaflarni. O godz. 17.00 na stanowiska batalionu wyszło niemieckie natarcie z rejonu Dylewa, które zostało odparte. Z uwagi na ciężkie walki batalionu o godz. 21.00 przybyła z odwodu pułkowego wzmocniona plutonami ckm i armat ppanc. 6 kompania strzelecka. Wieczorem przeciwnik nawiązał styczność z oddziałami polskimi pod Łodziskami.

W tej sytuacji gen. Młot-Fijałkowski nakazał dowódcy 18 Dywizji Piechoty płk. Stefanowi Kosseckiemu użyć odwodowy 71 pułk piechoty do rozpoznania walką w rejonie Kadzidła. Działania poprzedzone miały być wypadem na Myszyniec siłami 1 kompanii z 71 pp. Kompania zaatakowała Myszyniec już po świcie 3 września. Nie został wykorzystany element zaskoczenia, a straty polskie były ogromne.

3 września 7 kompania 42 pp pod Olszówką odparła kolejne natarcie z kierunku Dylewa, a w pozostałych rejonach obrony pułku panował względny spokój. W Lelisie przygotowywano wspólne natarcie batalionów 71 i 42 pp. III/42 pp miał nacierać w kierunku Dylewa. Natarcie wyszło 4 września dopiero o godz. 14.00 i okazało się spóźnione o całą dobę. Ani w Kadzidle, ani w Dylewie nie zastano już Niemców, a III batalion z 2 baterią 18 pal powrócił na pozycje w rejonie Łodzisk.

Zagrożenie z kierunku Różana

4 września o 20.00, na stanowisku dowodzenia dowódcy 42 pułku piechoty w Ostrołęce, gen. Młot-Fijałkowski rozpoczął kolejną odprawę. Omawiano sytuację w rejonie Różana. Wobec zagrożenia lewego skrzydła SGO, w uzgodnieniu z Wodzem Naczelnym zdecydowano, by w rejon Ostrołęki przesunąć oddziały 33 Dywizji Piechoty i odwodowy 71 pułk piechoty. Siły te winny być w gotowości do wsparcia Armii „Modlin”. Pododdziały 42 pp miały pozostać na swoich stanowiskach. Kolejne alarmujące meldunki z ranka 5 września wymusiły przyspieszenie przegrupowania, a Oddział Wydzielony „Łodziska” miał przejść z dotychczasowych stanowisk i zluzować batalion ON „Kurpie”. Wycofywanie spod Łodzisk odbywało się sprawnie i cały III batalion przeszedł nocą za Narew i po odpoczynku pomaszerował na Kamiankę. Zajął pozycję między I/134 pp i II/42 pp. Nad Narwią wystawił placówkę. Kompania zwiadowców również otrzymała rozkaz odwrotu za Narew, jednak przed wycofaniem się o godz. 16.00 5 września zwiadowcy stoczyli walkę z niemieckim oddziałem rozpoznawczy.

6 września 1939 do południa III batalion zajął stanowiska na odcinku Kamianka-Lipianka. Oddział niemieckiej kawalerii dokonał udanego wypadu na kierunku Dzbądz – Brzuze i przed południem zdobył Chełsty. Przeprawiające się przez most w Różanie, oddziały niemieckie dotarły aż pod Czerwin i utworzyły przedmoście na rzece Orz. Niejasny podział kompetencji i odpowiedzialności dowódców polskich za utrzymanie obszaru w rejonie Różana, zakłócenia w łączności i zbyt skomplikowany proces decyzyjny sprawiły, że polskie oddziały nie zareagowały zbyt energicznie na zaistniałą sytuację. Droga dla niemieckich zagonów pancernych ku przeprawom na Bugu stała otworem. Przed całą SGO pojawiło się widmo głębokiego okrążenia. W tym dniu pozycje 42 pp były ostrzeliwane przez artylerię i samoloty wroga. Atakowała niemiecka piechota. Ostrołęka płonęła. Saperzy polscy wysadzili mosty na Narwi. Od ognia artylerii polskiej zniszczeniu uległ tartak za rzeką wraz z zapasami drzewa.

Działania odwrotowe

Nocą z 6 na 7 września efektowny sukces odnotował pluton z I batalionu, który przeprawił się za Narew i wypadem zaskoczył w Otoku kompanię z niemieckiej 12 Dywizji Piechoty. W ciągu dnia na odcinku obrony 42 pp panował względny spokój. Tylko artyleria niemiecka ostrzeliwała pozycje polskie. Odpowiadały jej działa 18 pułku artylerii lekkiej. Mimo grożącego niebezpieczeństwa okrążenia, pułk trwał nadal na swoich pozycjach, a reakcje przełożonych zdawały się nie uwzględniać niebezpieczeństwa. Nocą z 7 na 8 września niemiecka 12 DP zajęła bez walki Ostrów Mazowiecką. Tym sposobem dokonało się oskrzydlenie części SGO „Narew” od południa. Dopiero wtedy dowódca SGO nakazał zagiąć lewe skrzydło 18 Dywizji Piechoty. 42 pułk piechoty miał opuścić Ostrołękę i odejść za rzekę Ruż.

Rano 8 września baterie artylerii nadal toczyły pojedynek ogniowy. Działa niemieckie spowodowały pożary w mieście i straty w II batalionie. Polska artyleria odpowiedziała obezwładnieniem baterii przeciwnika usytuowanej we wsi Olszewo. Do dowództwa 42 pułku piechoty dotarł wreszcie mocno spóźniony rozkaz odejścia najkrótszą drogą za Ruż. Bataliony miały obsadzić linię obrony Rybaki – Łątczyn. Przemieszczenie rozpoczęło się po 20.30. Maszerowano po trzech drogach. Piaski i nieznany teren nastręczały niemało trudności piechurom i artylerzystom. Rano 9 września tylko kolumna I batalionu z 1 baterią 18 pal, dowództwami pułku i dywizjonu oraz taborami dotarła o świcie szosą Ostrołęka – Miastkowo – Łomża do lasów pod Tarnowem i stanęła w centrum wyznaczonej linii obronnej. Wystawiono ubezpieczenia obok szosy w pobliżu mostu na Rużu. II batalion z 3 baterią 18 pal „odnaleźli” zwiadowcy i dopiero w południe ta kolumna zajęła miejsca na północnym skrzydle. Kolumna III batalionu z 2 baterią 18 pal i batalionem ON dostała się pod ogień niemieckich samolotów. 9 kompania rozproszyła się. Z dużym opóźnieniem ta kolumna zajęła południowe skrzydło ugrupowania obronnego. 9 września pododdziały pułku wypoczywały nie niepokojone przez Niemców. Walczyło jedynie ubezpieczenie przy moście na szosie. Kompania I batalionu wsparta plutonem ckm i plutonem armat ppanc. przy moście na rzece Ruż na szosie Ostrołęka-Miastkowo odrzuciła niemiecki zmotoryzowany oddział rozpoznawczy.

Na odcinku „Nowogród”

W tym czasie trwały ciężkie walki pod Nowogrodem i Łomżą. Dowódca pułku ppłk Wacław Malinowski otrzymał zadanie udzielenia pomocy obsadzie odcinka „Nowogród”. O 22.00 wydał rozkaz, by pod osłoną nocy przegrupować bataliony w rejon Nowogrodu i zluzować wykrwawiony III batalion 33 pułku piechoty. Następnie pododdziały miały podjąć próbę likwidacji niemieckiego przyczółka na lewym brzegu Narwi, a w razie niepowodzenia zorganizować obronę. W tym czasie, o czym sztab 18 Dywizji Piechoty nie wiedział, w okolicach Ostrowi Mazowieckiej Niemcy wprowadzili cztery wielkie jednostki, 33 DP i 41 DP odeszły za Bug, a XIX Korpus Pancerny Guderiana przełamał polską obronę pod Wizną. 18 DP już wówczas była zatem okrążona na obszarze od Jakaci po Rutki.

Jako pierwszy na wschód wyruszył I batalion kierując się na wzgórze 131, II batalion z I/18 pal maszerował do rejonu w okolice Sławca, zaś III batalion ubezpieczał odejście obu kolumn, a opuścić zajmowane pozycje mógł dopiero po zluzowaniu go przez batalion Obrony Narodowej „Kurpie”. Kompania rozpoznawcza skierowana została pod Mątwicę. Marsz pieszy nocą nadwyrężył siły piechurów. Na dodatek o świcie kolumny 42 pp zostały wykryte przez samoloty rozpoznawcze wroga i ostrzelane ogniem nękającym artylerii. Po przybyciu w wyznaczone rejony, kompanie okopały się. Przystąpiono też do przygotowania działań zaczepnych.

W wyniku oceny sytuacji dowódca 42 pp wydał rozkaz do natarcia:

⇒ I batalion miał zająć podstawę wyjściową na północ od Grądów, na wysokości wzg. 121.9 i nacierać na południową część Nowogrodu, zdobyć miasto, wyrzucić Niemców za rzekę i zluzować III/33 pp. Wsparcie zapewniała 3 bateria 18 pal ze stanowisk ogniowych w lasku na wschód od Grądów.

⇒ II batalion z rubieży na wysokości Grzymał Nowogrodzkich miał nacierać w II rzucie po osi drogi Sławiec – Nowogród na wschodnią część Nowogrodu i współdziałając z I batalionem zdobyć miasto. Wspierać miała 2 bateria 18 pal ze stanowisk ogniowych w lasku na zachód od Sławca.

⇒ III batalion, jako odwód pułku, miał maszerować na prawym skrzydle, obsadzić wzgórze 142, lasek i wzgórze 132 na południowy wschód od Mątwicy, wysuwając jednocześnie ubezpieczenie lewego skrzydła do zabudowań Grzymały Nowogrodzkie.

⇒ kompania zwiadowcza miała skierować pluton konnych zwiadowców do dozorowania odcinka Mątwica – Kupiski Stare – rzeka Łomżyczka, a pluton kolarzy przejść do dyspozycji dowódcy 42 pp w Sławcu Dworskim.

Około 16.00 ruszyło natarcie. Baterie 18 pal położyły ogień na przeprawę w Szablaku oraz w rejonie mostu pod Nowogrodem. I batalion uderzył na Nowogród. Po wyruszeniu z podstawy wyjściowej, został w otwartym polu nakryty zmasowanym ogniem niemieckiej artylerii i zbombardowany przez lotnictwo bombowe. Natarcie załamało się, a batalion poniósł poważne straty. Poważnie ranny został dowódca batalionu mjr Tadeusz Riedl, a dowodzenie przejął kpt. Zygmunt Perlitz. Natarcie rozpoczął też II batalion. Dotarł do przedmieść Nowogrodu, ale tu 4 i 6 kompania zaległy w ogniu, poległ dowódca 6 kompanii strzeleckiej por. Bolesław Zielenkiewicz. 5 kompania przedarła się na stanowiska obronne 9 kompanii 33 pułku piechoty i rozpoczęła luzowanie. Około 18.00 do walki wszedł odwodowy III batalion i uderzył na kierunku dworku, cegielni Mątwica i Szablaku. Zreorganizowany I batalion wykonał uderzenie pomocnicze i nacierał z lasku w pobliżu Sławca w kierunku luki między folwarkiem a cegielnią Mątwica. III batalion 42 pp, po osiągnięciu stanowisk 8 kompanii 33 pp i 2 kompanii 71 pp, zluzował je. I batalion na rubieży szosy Łomża - Nowogród zluzował 5 kompanię 33 pp. Dalsze natarcie III i I batalionu 42 pułku piechoty utknęło w zmasowanym ogniu nieprzyjaciela. Oddziały okopały się na osiągniętych pozycjach.

Odwrót znad Narwi

Około 20.30 10 września dowódca 42 pp ppłk Wacław Malinowski otrzymał rozkaz dowódcy dywizji, przekazany przez dowódcę artylerii dywizyjnej płk. dypl. Jana Bigo, do wycofania się z zajmowanych rubieży w kierunku na Zambrów. Ponieważ pododdziały były rozrzucone w terenie i nie miały łączności telefonicznej z dowódcą pułku, rozesłano do nich rozkazy wykonawcze przez gońców. Początek odwrotu wyznaczono na 22.00. Nakazano zachowanie absolutnej ciszy i maskowanie odejścia. Jako miejsce koncentracji pułku ustalono Czerwony Bór w rejonie Sierzputy – Marki. 9 kompania miała osłonić odejście pułku i w tym celu zająć stanowiska na wzgórzach na południowy wschód od Mątwicy, po obu stronach szosy Nowogród – Łomża, utrzymać się na nich do godzin południowych 11 września, a następnie wycofać się do rejonu koncentracji pułku. II/42pp w trakcie odrywania się od nieprzyjaciela znalazł się pod silnym ostrzałem niemieckiej artylerii.

Marsz rozpoczął się dużym opóźnieniem. III/42 pp ruszył dopiero o świcie. Wspólnie z piechotą maszerowały ocalałe jeszcze działa I dywizjonu 18 pal. W nakazanym rejonie gros sił pułku zdołało się zebrać dopiero około 12.00 11 września. Rano Niemcy uderzyli na osłaniającą odwrót 9 kompanię por. Władysława Kwiatyńskiego siłami dwóch batalionów. Około 10.00 kompania opuściła stanowiska. Straciła oba przydzielone jej dodatkowo ciężkie karabiny maszynowe i musiała pozostawić rannych pod opieką mieszkańców Janowa i Szczepankowa. W godzinach popołudniowych dotarła do rejonu koncentracji. Jej straty wynosiły około 50%. Około godz. 18.00 w rejonie koncentracji pułku natarcie oddziału niemieckiej 21 DP odparł II batalion.

Od godzin popołudniowych pułk kontynuował odwrót w kierunku Srebrnej. W osłonie pozostał III batalion (bez 7 kompanii strzeleckiej) z 3 baterią 18 pal. Około 18.00 odparł on natarcie niemieckiej jednostki zmotoryzowanej. Wieczorem rejon batalionu bombardowany był z powietrza. Dotarły do niego też grupy rozbitków ogarniętych paniką. W efekcie tych zdarzeń III batalion z 3 baterią pozostał w rejonie Sierzput całą noc i nie dołączył już nigdy do pułku. Maszerujące na Srebrną kolumny około 18.00 zaatakowane zostały przez niemieckie lotnictwo. Palący się las sprzyjał wybuchom paniki i rozpraszaniu się kolumn. Dopiero o świcie ponownie zebrana kolumna osiągnęła Krajewo. W trakcie marszu od pułku odłączyły się też maszerujące na czele pułku 7 kompania strzelecka i kompania zwiadowcza 42 pp. Weszły następnie obie w skład Oddziału ppłk. dypl. Kazimierza Pluty-Czachowskiego. Osłaniający odejście 42 pp III batalion (bez 7 kompanii) odszedł w opuścił lasy Cerwonego Boru i wyruszył w rejon Krajewo-Borowe samodzielnie. Kilka godzin później resztki pułku osiągnęły wskazany im rejon. 12 września pułk liczył już tylko około tysiąca żołnierzy. Rankiem znajdował się wciąż w Srebrnej, mając przed sobą na kierunku Łętownicy i Andrzejewa 71 pułk piechoty, a na północy i północnym - wschodzie 33 pułk piechoty.

Pod Łętownicą

Po przegranej bitwie pod Zambrowem, zadaniem 18 Dywizji Piechoty było wyjść z kotła okrążenia, przebić się w kierunku na Nur i przejść za Bug. Główne uderzenie w kierunku na Andrzejewo wykonywał 71 pułk piechoty. Natarcia o 9.00 i powtórzone o 14.30 nie przyniosły rezultatu. Dowódca dywizji płk Stefan Kossecki został ciężko ranny. Około 11.00 Niemcy uderzyli od zachodu i z kierunku Szumowo – Żabikowo. II batalion zajął stanowiska obronne w rejonie lasu Żabikowo-Ostrożne, o godz. 11.00 niemiecka piechota ze wsparciem artylerii uderzyła na pozycje II/42 na skraju lasu Żabikowo. Walczono też o Srebrny Borek. W efekcie zbieżnych uderzeń, Niemcy zdobyli Srebrną i odcięli II batalion 42 pp od reszty ugrupowania dywizji. Batalion ten przetrwał do zmroku na skraju lasu żabikowskiego i nocnym atakiem na bagnety przełamał pierścień okrążenia, wrócił za szosę Zambrów – Ostrów Mazowiecka i schronił się w Czerwonym Borze w rejonie Mężenina. Po uporządkowaniu szyków i odpoczynku zdecydowano się na marsz w kierunku Białegostoku. Po 18.00 Niemcy wyprowadzili uderzenie ze Srebrnej i Paproci Dużej w kierunku Łętownicy na I batalion 42 pp. Atak odparto. Po 22.00 oddziały dywizji podjęły ostatnią próbę zorganizowanego wyjścia z okrążenia. Dowodzący oddziałem szturmowym płk Aleksander Hertel poległ, a natarcie załamało się. W nocy nieliczne grupy zdecydowały się przenikać przez ugrupowanie wroga na własną rękę. Udało się to między innymi około 120-osobowej grupie żołnierzy z ppłk. Wacławem Malinowskim na czele. Grupa przez Ruskołękę obeszła Andrzejewo od południa i zdołała dołączyć do Suwalskiej Brygady Kawalerii, a wraz z nią do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Ppłk Malinowski, wraz z nielicznymi już podkomendnymi, zakończył szlak bojowy 24 września pod Rawą Ruską. W nocy 12/13 września w rejon Krajewo-Ćwikały dotarły resztki III batalionu. Maszerując w kierunku Srebrnego Borku 13 września o świcie pozostałości III batalionu wpadły w zasadzkę i zostały rozbite i w większości wzięte w niewolę. 14 września po południu resztki II batalionu po potyczce dostały się do niewoli lub zostały rozproszone i przeszły do działań partyzanckich.

Oddziały sformowane w koszarach po odjeździe 42 pp na miejsce koncentracji

Batalion marszowy 42 pp

Został zorganizowany do 3 września 1939 w koszarach pułku w Białymstoku. Następnie przeszedł do wsi Bagnówka. Dowódcą batalionu został por. Ignacy Stachowiak. Z uwagi na zagrożenie Białegostoku przez zbliżające się niemieckie oddziały batalion marszowy 42 pp podporządkowano dowództwu obrony miasta, które sprawował ppłk Zygmunt Szafranowski, a szefem sztabu został kpt. Tadeusz Kosiński. 11 września bm 42 pp rozwinął się w obronie. 2 kompania strzelecka z plutonem marszowym 14 dywizjonu artylerii konnej (dwie armaty) zajęła stanowiska na Wysokim Stoczku. 1 kompania strzelecka koło cmentarza św. Rocha. 3 kompania strzelecka w odwodzie. W rejonie Żółtki, Choroszcz wysunięto improwizowaną zbiorczą kompanię strzelecką z ciężkimi karabinami maszynowymi z 38 kompanii ckm plot. pod dowództwem por. Witolda Kiewlicza. 13 września pod Białystok podeszły oddziały Brygady Fortecznej „Lötzen”. 14 września na stanowiska kompanii zbiorczej por. Kiewlicza uderzyła Brygada „Lötzen” we wsi Żółtki po kilkugodzinnej walce kompania wycofała się do Białegostoku. 15 września około godz.9.00 szosą z Żółtki podeszły pod stanowiska obronne 2 Kompanii strzeleckiej oddziały BF „Lötzen”. Przy wsparciu broni maszynowej i dwóch armat natarcie niemieckie zostało zatrzymane. Przy silnym wsparciu artylerii, lotnictwa i samochodów pancernych zepchnięta została z Wysokiego Stoczka. Kontratak odwodowego plutonu pod dowództwem sierż. pchor. Antoniego Maleckiego powstrzymał dalsze natarcie niemieckiej piechoty i odrzucił z Wysokiego Stoczka. Oddziały niemieckie dokonały obejścia obrony batalionu marszowego 42 pp ze skrzydeł, spychając obronę szwadronów 2 pułku ułanów pod dowództwem rtm. Sołtykiewicza na północnym skrzydle obrony w rejonie Pietrasz. Pod osłoną ułanów z 2 puł. i kompanii wartowniczej z 32 batalionu wartowniczego, batalion marszowy 42 pp wycofał się na rozkaz ppłk. Zygmunta Szafranowskiego z Białegostoku. Batalion wycofał się do Królowego Mostu i dalej do Wołkowyska. W Wołkowysku batalion wszedł w skład Zgrupowania „Wołkowysk” gen. bryg. Wacława Przeździeckiego. 17 września batalion marszowy 42 pp był bombardowany przez niemieckie lotnictwo, następnie transportem kolejowym odjechał przez Lidę do Wilna w celu wzmocnienia organizowanej obrony miasta. W trakcie postoju transportu z batalionem na stacji kolejowej w Bieniakoniach nadeszła informacja o wkroczeniu wojsk sowieckich. 19 września rano po dojechaniu do stacji kolejowej Landwarowo, dotarła do batalionu informacja o zajęciu Wilna przez wojska sowieckie. Wobec czego batalion marszowy 42 pp został wyładowany z transportu kolejowego, a dowódca batalionu rozwiązał oddział.

Oddział Zbierania Nadwyżek 42 pp

Z pozostałych w koszarach nadwyżek rezerwistów, kadry zawodowej, koni, pozostałości broni i sprzętu zorganizowano Oddział Zbierania Nadwyżek 42 pp pod dowództwem mjr Stefana II Wolskiego. OZN 42 pp skierowano do Ośrodka Zapasowego 18 Dywizji Piechoty w Białej Podlaskiej. Po wejściu w skład OZ 18 DP dzielił jego dalsze losy. Planowanym dowódcą OZ 18 DP był ppłk Franciszek Faix pokojowy zastępca dowódcy 42 pp, jednak z nieustalonych przyczyn nie objął jego dowództwa.

Symbole pułkowe

Marszałek Józef Piłsudski wręcza sztandar 42 pp 21 sierpnia 1921.

Sztandar

21 sierpnia 1921 roku w Białymstoku marszałek Polski Józef Piłsudski wręczył pułkowi chorągiew, ufundowaną przez społeczeństwo Białegostoku. Stało się to możliwe dzięki staraniom prezesa Rady Miejskiej Feliksa Filipowicza i prezydenta miasta Bolesława Szymańskiego. Wybór daty uroczystości nawiązywał do walk żołnierze 42 pp pod Mławą i wyzwolenia z rąk bolszewickich Białegostoku. Uroczystość wręczenia sztandaru połączono z nadaniem honorowego obywatelstwa miasta Józefowi Piłsudskiemu. Mszę świętą celebrował biskup wileński Jerzy Matulewicz, a poświęcenia sztandaru dokonał ks. dziekan ppłk Jaworski. Gwoździe w drzewce sztandaru wbijali między innymi: bp Matulewicz, marsz. Józef Piłsudski, dowódcę 42 pp ppłk Jan Tabaczyński, wojewoda białostocki Paweł Popielawski, gen. Władysław Frankowski, gen. Aleksander Pajewski, prezesa Filipowicz, prezydent Szymański. Matkami chrzestnymi sztandaru były: żona prezydenta miasta Maria Szymańska, prezes Koła Polek Antonina Żołątkowska oraz sekretarz Rady Miejskiej Jadwiga Klimkiewicz. Sztandar pułku był już sztandarem przepisowym. Widniały na nim daty zajęcia Mławy i wypędzenia Niemców z Białegostoku oraz herb miasta. W 1939 roku uzupełniono emblematy i napisy na lewej stronie płachty sztandaru. Uzupełnienia na lewej stronie płata sztandaru zatwierdzone zostały w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 2 z 1939, poz. 20.

Powrześniowe losy sztandaru

Ze sztandarem 42 pp na wrześniowym szlaku zetknął się por. Jan Guzowski. Wczesnym rankiem 6 września w okolicach Czerwonego Boru por. Guzowski odnalazł sztandar 42 pp. Na polecenie mjr. Prefica przekazał go komendantowi garnizonu „Białystok” mjr. Riedlowi z 10 puł. Uczestniczył w tym akcie sierż. Leon Borowski. Por. Guzowski spotkał mjr. Riedla w maju 1942 w Teheranie. Oświadczył on, że sztandary zostały zabezpieczone na terenie Białegostoku, w pewnej odległości od koszar 10 puł. Kiedy i w jaki sposób sztandar 42 pp dostał się w ręce Niemców, nie zostało wyjaśnione. Znajdował się on wśród kilku polskich sztandarów eksponowanych w berlińskim Zeughausie. Na wniosek Muzeum WP, w wyniku przeprowadzonej kwerendy w Museum fur Deutsche Geschichte (Muzeum Historii Niemiec), mieszczącym się w budynku po byłym Zeughausie, odnaleziono w magazynach i przekazano do Warszawy w czerwcu 1971 siedem sztandarów Wojska Polskiego, a wśród nich sztandar 42 pp z Białegostoku.

Odznaka pamiątkowa

17 września 1927 roku generał dywizji Daniel Konarzewski w zastępstwie ministra spraw wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 42 pułku piechoty. Odznaka ma kształt pięcioramiennego krzyża, którego ramiona pokryte są białą emalią. Na środku krzyża na tarczy nałożona miniatura orła (grotu) chorągwi pułkowej z wpisanym na cokole numerem „42”. Ramiona krzyża połączone są wieńcem laurowym, a pola między nimi wypełniają tarcze z emblematami i napisami: miniatura odznaki b. Armii Polskiej we Francji, herb Białegostoku, medalion z podobizną głowy kobiecej – symbolem Francji, tarcza z nazwami pól bitewnych „STRUGA”, „DUBIENKA”, „MŁAWA” „1920” i herb Królestwa Włoskiego. Oficerska – dwuczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana, łączona dwoma nitami.

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku
stopień	imię i nazwisko	okres pełnienia służby	kolejne stanowisko
kpt.	Witold Wartha	XII 1918 – III 1919
mjr	Jan Feret	III – IV 1919
płk	Lucjan Lemiable	24 IV – 15 X 1919
płk piech.	Jan Szyszkowski	15 X 1919 – 14 III 1920
ppłk / płk piech.	Karol Szemiot	14 III – 22 VI 1920
kpt.	Karol Zagórski	22 VI – 24 VII 1920	dostał się do niewoli
kpt.	Józef Jasiński wz.	24 VII – 1 VIII 1920
kpt.	Ludwik Krynicki	1 – 20 VIII 1920
ppłk	Jan Tabaczyński	20 VIII – 18 IX 1920
ppłk	Władysław Wejhert	od 18 IX 1920
płk szt.gen.	Henryk Pomazański	od IX 1922
płk piech.	Bolesław Fijałkowski	15 X 1923 – V 1926	dowódca 2 Brygady OP
płk szt.gen.	Stefan Iwanowski	1926 – 26 IV 1928	dowódca piechoty dywizyjnej 9 DP
ppłk piech.	Stefan Błocki	IV 1928 – VIII 1931	komendant placu Wilno
ppłk piech.	Kazimierz Bogaczewicz	25 VIII 1931 – XI 1935	DOK III
ppłk piech.	Stanisław Engel	XI 1935 – IV 1937	dowódca 6 pp Leg.
ppłk piech.	Wacław Malinowski	1937–1939
Zastępcy dowódcy pułku
ppłk piech.	Jan Diak	10 VII – †29 IX 1922 Ossowiec
ppłk piech.	Józef Kustroń	1 XI 1922 – 18 I 1925	dowódca 55 pp
ppłk piech.	Julian Schimak	22 V – VII 1925	zastępca dowódcy 55 pp
tyt. płk piech.	Stanisław Palle	VII 1925 – †9 IV 1926 Rajcza
ppłk piech. inż.	January Grzędziński	26 IV 1928 – 14 II 1929	dowódca 67 pp
ppłk piech.	Michał Głowacki	12 III 1929 – 1 VIII 1935	komendant PKU Warszawa Miasto II
ppłk piech.	Kazimierz Bąbiński	1935 – XI 1938	dowódca 5 pp Leg.
ppłk piech.	Franciszek Faix	14 XII 1938 – VIII 1939	dowódca OZ 18 DP

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Dowództwo i kwatermistrzostwo i pododdziały specjalne
stanowisko	stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	ppłk Wacław Malinowski
zastępca dowódcy	ppłk Franciszek Józef Faix
adiutant	kpt. Józef Srzednicki
starszy lekarz	mjr dr Władysław Piotr Machniewicz
młodszy lekarz	por. lek. Zbigniew Franciszek Wiczuk-Wiczewski
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Stefan II Wolski
oficer mobilizacyjny	kpt. adm. (piech.) Stefan Halski
zastępca oficera mobilizacyjnego	kpt. Stanisław Włodzimierz Małecki
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. Feliks Ignacy Jaworski
oficer gospodarczy	kpt. int. Henryk Kącik
oficer żywnościowy	por. adm. (piech.) Romuald Gieniusz
dowódca kompanii gospodarczej	por. tab. Stanisław Romecki
kapelmistrz	vacat
dowódca plutonu łączności	por Witold Moniuszko
dowódca plutonu pionierów	kpt. Albin Gulewicz
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. art. Bolesław Uchman
dowódca plutonu przeciwpancernego	ppor. Stefan Ignacy Ulankiewicz
dowódca oddziału zwiadu	ppor. Feliks Kępa
	I batalion	II batalion	III batalion
dowódca batalionu	mjr Feliks Guttakowski	mjr Stefan Drewnowski	mjr Feliks Chmielewski
dowódca kompanii	kpt. dypl. Franciszek Herman	por. Zygmunt Enerlich	kpt. Roman Zniszczyński
dowódca plutonu	por. Franciszek Majewski	ppor. Stefan Kolek	ppor. Edmund Niesterowicz
dowódca plutonu	ppor. Kazimierz Sulkowski		ppor. Kazimierz Tomaszewski
dowódca kompanii	por. Stanisław Jodko	kpt. Antoni Muliński	kpt. Jan Adam Kaliszek
dowódca plutonu	ppor. Ludwik Miluski	por. Antoni Kornacki	por. Stanisław Uniśkiewicz
dowódca plutonu		ppor. Edward Uchański
dowódca kompanii	kpt. Józef Ludwik Bittmar	kpt. kontr. Bazyli Budzyłło	kpt. Zygmunt Perlitz
dowódca plutonu	por. Franciszek Mazur	ppor. Roman Tymiński	por. Henryk Madyjewski
dowódca plutonu	ppor. Stanisław Bolesław Naleziński
dowódca kompanii km	kpt. Aleksander Elektorowicz	kpt. Tadeusz Siedlanowski	por. Wacław Wasiak
dowódca plutonu	por. Stanisław Uczciwek	por. Franciszek Skowronek	ppor. Jan Buczyński
dowódca plutonu	ppor. Kazimierz Kołoszyc	ppor. Eugeniusz Juliusz Specht	por. Bolesław Zielenkiewicz
na kursie	por. Bolesław Zielenkiewicz
42 obwód przysposobienia wojskowego „Białystok”
kmdt obwodowy PW	mjr piech. Tadeusz Jan Riedl
kmdt miejski PW Białystok	ppor. kontr. uzbr. Władysław Kiewlicz
kmdt powiatowy PW Białystok	por kontr. piech. Eugeniusz Jan Bulski
kmdt powiatowy PW Wysokie Mazowieckie	ppor. kontr. piech. Tadeusz Stanisław Mincer
kmdt powiatowy PW Szczuczyn Białostocki	kpt. adm. (piech.) Stefan Tadeusz Bogucki

Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego
Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Adamski Józef	ppor. rez.	nauczyciel	kier. szkoły w Michałowie-Niezabudce	Katyń
Arcichowski Jan	ppor. rez.	nauczyciel		Katyń
Bołbot Anatol	ppor. rez.	urzędnik	Izba Skarbowa w Białymstoku	Katyń
Cieśla Edward	por. rez.	nauczyciel	szkoła powszechna w Białymstoku	Katyń
Dagilis Jan Placyd	ppor. rez.	handlowiec	Bank Gosp. Kraj. w Białymstoku	Katyń
Gimza Józef	ppor. rez.	ogrodnik		Katyń
Hebda Zbigniew Jan	ppor. rez.	kupiec		Katyń
Klentak Konstanty	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w pow. stolińskim	Katyń
Kowalczyk Tadeusz	ppor. rez.			Katyń
Kownacki Jan	kpt. rez.			Katyń
Kozłowski Antoni	ppor. rez.	urzędnik	Urząd Wojewody w Białymstoku	Katyń
Łagoda Stanisław	ppor. rez.	nauczyciel	Szkoła Powszechna w Dołubowie	Katyń
Łowicki Stanisław	ppor. rez.		majątek Dołubów	Katyń
Maszko Władysław	ppor. rez.	mierniczy	Urząd Miejski w Bydgoszczy	Katyń
Mencel Wacław	ppor. rez.	buchalter		Katyń
Pachecka Jan	ppor. rez.	urzędnik celny		Katyń
Paczyński Władysław	ppor. rez.	nauczyciel	gimnazjum w Białymstoku	Katyń
Perlitz Zygmunt	kpt. piech.	oficer służby stałej	dowódca 9/42 pułku piechoty	Katyń
Puchalski Ryszard	ppor. rez.			Katyń
Rogalski Henryk	ppor. rez.	urzędnik	Urząd Skarbowy w Białymstoku	Katyń
Salinger Stanisław	ppor. rez.	ekonomista	„Węgloblok” SA	Katyń
Skalimowski Adam	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Gródku	Katyń
Specht Eugeniusz	ppor.	oficer służby stałej	dowódca plkm	Katyń
Szczęsny Włodzimierz	ppor. rez.	technik rolnictwa	leśniczy w Nadleśnictwie Mielnik	Katyń
Szymkowski Wacław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła powszechna w Białymstoku	Katyń
Świrydowicz Henryk	ppor. rez.			Katyń
Tokarski Władysław	ppor. rez.		Urząd Skarbowy w Sokółce	Katyń
Tomaszewski Kazimierz	ppor.	oficer służby stałej	w marcu 1939 dowódca plutonu 7. kompanii	Katyń
Ułasiewicz Kazimierz	ppor. rez.	urzędnik	Zarząd Miejski m. Warszawa	Katyń
Uniśkiewicz Stanisław	por.	oficer służby stałej	dowódca plutonu w 8/42 pp	Katyń
Wasilewski Leon	ppor. rez.	absolwent UW		Katyń
Wykpisz Stanisław	ppor. rez.	prawnik	sąd w Białymstoku	Katyń
Żuk Henryk	ppor. rez.	technik kolejnictwa		Katyń
Bannet Mieczysław	chor. rez.		dyr. zakładów w Białymstoku	Charków
Bechcicki Jan	chor.	podoficer zawodowy		Charków
Gerth Bronisław	por. rez.	urzędnik	PKP	Charków
Gielg Ryszard	ppor. rez.	prawnik	Polskie Radio (e)	Charków
Stefan Halski	kpt. adm. (piech.)	oficer służby stałej	OZ 18 DP	Charków
Kalinowski Wiktor	ppor. rez.	technik kolejnictwa		Charków
Kępa Władysław	por. piech. rez.	pracownik wojska	Komenda Rejonu Uzupełnień Białystok	Charków
Kołoszyc Kazimierz	ppor. piech.	oficer służby stałej		Charków
Kornacki Antoni	por. piech.	oficer służby stałej	dowódca plutonu 5/42 pp	Charków
Litwińczuk Piotr	ppor. rez.	urzędnik		Charków
Mierczyński Kazimierz	ppor. rez.	nauczyciel		Charków
Muliński Antoni	kpt. piech.	oficer służby stałej	dowódca 5/42 pp	Charków
Narbutowicz Mikołaj	ppor. rez.	urzędnik		Charków
Pieńczykowski Julian	ppor. rez.	urzędnik	urząd skarbowy	Charków
Pilis Ryszard	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła powszechna	Charków
Sienicki Stanisław	ppor. rez.	mierniczy	pracował w Grodnie	Charków
Sulkowski Kazimierz	ppor. rez.			Charków
Szatunow Edward	ppor. rez.			Charków
Unruh Ryszard	ppor. rez.		Wytwórnia Amunicji nr 1	Charków
Wasiak Wacław	por. piech.	oficer służby stałej	dowódca 3 kkm/42 pp	Charków
Stefan II Wolski	mjr piech.	oficer służby stałej	OZ 18 DP	Charków
Zniszczyński Roman	kpt. piech.	oficer służby stałej	dowódca 7/42 pp	Charków
Stachurski Antoni	st. sierż.	podoficer zawodowy		BLK

Upamiętnienie

1 marca 2017 roku, w ramach obchodów Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”, Minister Obrony Narodowej Antoni Macierewicz nakazał 1 Podlaskiej Brygadzie Obrony Terytorialnej w Białymstoku przejąć i z honorem kultywować między innymi tradycje 42 pułku piechoty AK.

Rok 2022 Rada Miasta Białegostoku ogłosiła Rokiem 42 Pułku Piechoty upamiętniając w ten sposób 100-ną rocznicę przeniesienia pułku do Białegostoku i jego rolę w historii miasta.

• 
  Pomnik żołnierzy 42 pp poległych w wojnie polsko-bolszewickiej

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Dziennik Urzędowy Ministra Obrony Narodowej. Ministerstwo Obrony Narodowej, 2017. (pol.).
• Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
• Franciszek Adam Arciszewski: Ostróg – Dubno – Brody. Walki 18 Dywizji Piechoty z konną armią Budionnego (1 lipca – 6 sierpnia 1920) (reprint). Oświęcim: Wydawnictwo „Napoleon”, 2016. ISBN 978-83-65652-00-3.
• Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
• Adam Dobroński, Krzysztof Filipow: „Dzieci Białostockie”. 42 pułk piechoty im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Białystok: Muzeum Wojska w Białymstoku, 1993.
• Adam Dobroński, Krzysztof Filipow: 42 pułk piechoty im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Białystok: Muzeum Wojska w Białymstoku, 1996.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
• Tadeusz Krząstek, Andrzej Żak: Z ziemi włoskiej do Polski. Warszawa: Wydawnictwo Marrow SA, 1997. ISBN 83-907396-5-8.
• Przemysław Dymek: Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” 1939 w polskiej historiografii wojskowej. Poznań: Wydawnictwo SORUS s.c., 1999. ISBN 83-87133-54-X.
• Przemysław Dymek: 42 Pułk Piechoty im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Zarys Historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 76. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2023. ISBN 978-83-66508-28-6.
• Zygmunt Kosztyła: Wrzesień 1939 roku na Białostocczyźnie. Białystok: Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1976.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4. OCLC 68739630.
• Włodzimierz Kozłowski. Obrona środkowej Narwi i Biebrzy w 1939 roku. „Acta Universitatis Lodziensis”. Folia Historica”. 5, 1981. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. ISSN 0208-6050. 
• Felicjan Majorkiewicz: Lata chmurne lata dumne. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1983. ISBN 83-211-0428-2.
• Felicjan Majorkiewicz. Działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” w kampanii wrześniowej 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2, s. 214–263, 1960. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
• Zeszyty Katyńskie. Stanisława Palenica (red.). T. 25: Ostatnia droga. Białystok: Stowarzyszenie „Rodzina Katyńska” w Białymstoku, 1998. ISBN 83-909948-0-1. [dostęp 2021-12-08].
• Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki odwrotowe 18 DP w czasie wojny obronnej Polski w 1939 r. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, 1974. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
• Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.I. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 143-182, 1985. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
• Kazimierz Pluta-Czachowski, Władysław Wujcik. Walki 18 Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r. (od 1.9. do 10.9.). cz.II. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 3, s. 70-100, 1986. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0043-7182. 
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Bartosz Zakrzewski: 18 Dywizja Piechoty WP w wojnie polsko-sowieckiej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2016. ISBN 978-83-7543-415-6.
• Józef Żołna: Zarys historji wojennej 42-go pułku piechoty. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.