5 Pułk Artylerii Ciężkiej (II RP)

5 pułk artylerii ciężkiej (5 pac) – oddział artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

5 pułk artylerii ciężkiej

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	15 sierpnia
Nadanie sztandaru	29 maja 1938
Dowódcy
Ostatni	ppłk dypl. Wiktor Czopp
Działania zbrojne
kampania wrześniowa
Organizacja
Dyslokacja	garnizon Kraków
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	artyleria
Podległość	5 Grupa Artylerii Armia „Kraków”

Artyleria ciężka w 1939 przed wybuchem II wojny światowej

Pułk sformowany został w 1921 w wyniku przemianowania wojennego 6 pułku artylerii ciężkiej i połączenia I dywizjonu 6 pac z 21 dywizjonem artylerii ciężkiej. Do 1939 jednostka stacjonowała w garnizonie Kraków, w koszarach im. gen. Bema (Okręg Korpusu Nr V).

Formowanie pułku

Po zakończeniu działań wojennych I dywizjon 6 pułku artylerii ciężkiej przemaszerował do Złoczowa, a 21 grudnia 1920 został załadowany do eszelonu, przewieziony do Krakowa i zakwaterowany w koszarach im. gen. Józefa Bema przy ul. Rakowickiej. 7 maja 1921, rozkazem MSWojsk. L.16167/21.art., zlikwidowano „wojenny” 6 pułk artylerii ciężkiej tworząc w jego miejsce „pokojowy” 5 pułk artylerii ciężkiej z dowódcą ppłk. Józefem Ulrychem. Początkowo nowa jednostka składała się z jednego dywizjonu – byłego I/6 pac.

W grudniu 1920 II dywizjon 1 pułku artylerii ciężkiej został przemianowany na 21 dywizjon artylerii ciężkiej. Dwa tygodnie później oddział odjechał do Niepołomic, do miejsca pobytu kadry baterii zapasowej. W listopadzie 1921 roku, 21 dywizjon artylerii ciężkiej został przemianowany na II dywizjon 5 pułku artylerii ciężkiej i przegrupowany do koszar im. gen. Józefa Bema w Krakowie.

Za udział w walkach część żołnierzy „wojennych” dywizjonów, które w 1921 utworzyły 5 pułk artylerii ciężkiej, została wyróżniona między innymi Krzyżem Walecznych:

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Walecznych
pchor. Władysław Bakowski kan. Paweł Bobeł kpt. Joachim Boruta ogn. Stanisław Buchała bomb. Piotr Byrski kan. Józef Drejko ogn. Leon Dudek ogn. Maurycy Feil plut. Karol Frankowski ogn. Paweł Herman	ogn. Władysław Idzik por. Władysław Josse por. Zdzisław Łęcki kpt. Jan Kiss por. Adolf Kleinberger plut. Antoni Klem kpt. Henryk Kwarciński kpt. Leonard Madej kpr. Franciszek Matysiak ogn. Antoni Miliński	plut. Piotr Miśkiewicz ogn. Karol Nycz por. Feliks Olszewski ppłk Rudolf Patoczka kpt. Józef Pellar Kazimierz Płaczek kpt. Zdenko Prajsler plut. Jan Stachara por. Włodzimierz Stępiński kpt. Ludwik Tobolewicz

5 pac w Krakowie

Zakwaterowanie

Bieg myśliwski św. Huberta w 5 Pułku Artylerii Ciężkiej w Krakowie; listopad 1934

Wręczenie sztandarów pułkom artylerii na Krakowskich Błoniach – bp polowy WP Józef Gawlina święci sztandary.

Wręczenie sztandarów pułkom artylerii na Krakowskich Błoniach 29 maja 1938 – d-ca 5 pac składa przysięgę na sztandar

Do 1939 jednostka stacjonowała w garnizonie Kraków, w koszarach im. gen. Bema (Okręg Korpusu Nr V).

W pierwszym okresie pułk borykał się z dużymi trudnościami w zakresie zakwaterowania wojska i rozmieszczenia sprzętu. Koszarowce były mocno zdewastowane, a ich wyposażenie częściowo rozkradzione i zniszczone. Niesprawna była instalacja wodno-kanalizacyjna, a ogrodzenie koszarowe fragmentami rozebrane przez ludność cywilną i przeznaczone na opał. Prace remontowe utrudniał fakt odejścia „do cywila” szeregu dobrych fachowców. Aby zarobić pieniądze na potrzebne materiały, wynajmowano miastu wozy pułkowe wraz z woźnicami. Niewielkie kredyty przydzielane przez Ministerstwo Spraw Wojskowych umożliwiły uruchomienie w 1926 kasyna oficerskiego. Inspekcja przeprowadzona przez gen. dyw. Leonarda Skierskiego w lutym 1927 stwierdziła, że miejsca dla ludzi, koni i sprzętu jest w koszarach dosyć. Przeładowane były magazyny mobilizacyjne pułku, a część powierzchni magazynowej zajmowała 5 Okręgowa Składnica Artylerii. Oświetlenie koszar było gazowe lub naftowe. Przewodniczący komisji postulował jak najszybsze zastosowanie elektryczności, co miało obniżyć koszty eksploatacyjne i poprawić stan oświetlenia pomieszczeń. W koszarach pozostały jeszcze z czasów austriackich wadliwie wykonane piece. W izbach żołnierskich było wilgotno i zimno. W fatalnym stanie były kuchnie i gen. Skierski postulował ich natychmiastową przebudowę. Dobrą ocenę otrzymały pułkowe stajnie. Inspekcjonujący zwrócili jednak uwagę, że były one za ciepłe, co niepotrzebnie wydelikatnia konie. Także działownie otrzymały dobrą ocenę. Ze względu na obszerny plac koszarowy, warunki do szkolenia ogólnowojskowego uznano jako dobre. Brak jednak było w pobliżu dogodnych terenów do ćwiczeń artyleryjskich. W maju 1929 na terenie koszar otwarto strzelnicę, a w latach 30. zelektryfikowano koszary.

Kultura i oświata w pułku

Sam fakt stacjonowania w Krakowie znacząco wpływał na poziom i różnorodność życia kulturalnego. Od 1923 szeregowi dysponowali świetlicą oraz biblioteką żołnierską. Oddzielną bibliotekę posiadała też kadra zawodowa. Funkcjonował Dom Żołnierza, który kilka razy w miesiącu organizował różne imprezy. Latem systematycznie organizowano kąpiele w Wiśle, a szeregowi odbywali obowiązkową naukę pływania. Od 1922 do listopada 1931 działała w pułku orkiestra. Po jej likwidacji utworzono „zespół trębaczy pułkowych", a namiastką orkiestry stał się też „Zespół muzyczny 5 pac". Uczestniczył on w imprezach pułkowych i dawał koncerty w Domu Żołnierza. Inną muzyczną formą rozrywki był chór żołnierski, którego próby odbywały się w kasynie podoficerskim. Śpiewał on między innymi w kościołach: Bernardynów, Pijarów, Karmelitów, Świętej Agnieszki i Świętej Katarzyny. Dużą popularnością wśród szeregowych cieszyły się filmy. Ponieważ wojsko miało zniżkowe bilety, często w niedzielę organizowano grupowe wyjścia - najczęściej do kina „Wanda". Kilka razy do roku organizowano w nim specjalne darmowe pokazy dla szeregowych. Od połowy lat 30. pułk posiadał własny aparat projekcyjny. Wykorzystywano go do wyświetlania filmów oświatowych. W 1930 został opublikowany „Zarys historji wojennej pułku”. Autorem szkicu był kapitan Stefan Herzog.

Sport w pułku

Życie sportowe kadry garnizonu koncentrowało się w WKS „Kraków", a szeregowi wykazywali się swoimi umiejętnościami przede wszystkim w pułkowych zawodach sportowych. W 1928 korpus podoficerski ufundował nagrodę „puchar przechodni im. Rudolfa Patoczki” dla najlepszej baterii w pułku. W końcu 1932 aż 28 podoficerów zawodowych posiadało Państwową Odznakę Sportową, w tym trzech srebrną i jeden złotą. W tym samym okresie 13 podoficerów było posiadaczami odznaki strzeleckiej III klasy. Liczne nagrody i dyplomy zdobyli żołnierze pułku w zawodach konnych.

Szkolenie w pułku

Od 1929 pułk pod względem fachowego wyszkolenia podlegał dowódcy 5 Grupy Artylerii. Oficerowie wiedzę fachową zdobywali na kursach i ćwiczeniach aplikacyjnych oraz poprzez samokształcenie. Kadra podoficerska uczęszczała na garnizonowe kursy z zakresu szkoły powszechnej, na kursy gimnazjalne odbywające się w III Gimnazjum Państwowym im. króla Jana Sobieskiego, na kursy handlowe. Ponadto w okresie zimowym całość kadry podoficerskiej uczęszczała przymusowo na specjalny kurs podoficerski. Na kursie tym, obok wiedzy czysto fachowej, wykładane były przedmioty z zakresu wiedzy o Polsce. Tego typu działania spowodowały, że wśród jednostek artylerii ciężkiej 5 pac należał w drugiej połowie lat 30. do najlepiej wyszkolonych. W latach 1936–1937 inspekcje w pułku przeprowadził gen. dyw. Leon Berbecki. Pod względem taktycznym kadrę oficerską oceniono na dobrze, a podoficerów na bardzo dobrze. Pod względem przygotowania pułku do walki w natarciu, prowadzenia rozpoznania, organizacji ubezpieczenia, obrony przeciwlotniczej i współdziałania w ramach wyższych związków taktycznych, pułk otrzymał ocenę dobrą. W działaniach obronnych otrzymał ocenę bardzo dobrą. Również w pozostałych działach szkoleniowych pułk otrzymał oceny dobre i bardzo dobre.

Święto pułkowe i uroczystości państwowe

19 maja 1927 minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 15 sierpnia jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę bitwy warszawskiej, w której walczyły oba dywizjony. Po raz pierwszy wielka uroczystość związana ze świętem pułkowym odbyła się w 10-lecie istnienia pułku. Uroczystości rozpoczęły się 1 sierpnia 1931 o 10.00 mszą żałobna w kościele Karmelitów przy ul. Rakowickiej z udziałem wszystkich żołnierzy. Po południu odbyły się zawody sportowe, a wieczorem uroczysty capstrzyk. Następnego dnia, po mszy świętej, nastąpiło odsłonięcie pomnika marszałka Józefa Piłsudskiego. Po defiladzie i obiedzie żołnierskim odbyły się zawody konne. Równie uroczyście obchodził pułk swoje święto jeszcze tylko dwa razy, w 1936. i w 1938, kiedy to po raz pierwszy 5 pac wystąpił ze swoim sztandarem.

Jako, że 15 sierpnia pułk przebywał zazwyczaj na „szkole ognia” i uniemożliwiało to nadanie temu świętu specjalnej oprawy, uroczystości zazwyczaj przenoszone były na 4 grudnia – dzień św. Barbary. W dniu tym pułk otrzymywał szereg depesz gratulacyjnych od wielu dostojników państwowych i wojskowych. O dacie tej nie zapominał nigdy marszałek Józef Piłsudski, przesyłając pułkowi życzenia.

Zmiany etatowe w pułku

W 1923 w skład pułku wchodziło: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności i kadra baterii zapasowej.

W 1925 dotychczasową 6 baterię przemianowano na 8 baterię i przystąpiono do formowania dowództwa III dywizjonu i 7 baterii. W skład pułku weszła także 5 samodzielna bateria przeciwlotnicza, uzbrojona w 2 armaty rosyjskie kal. 76,2 mm wz. 02. Stacjonowała ona w barakach przy ul. Prandoty, a konie i działa trzymała w koszarach barakowych im. Głowackiego. W strukturze pułku zorganizowano na prawach dywizjonu detaszowanego 5 kompanię artylerii pieszej. W 1926 5 samodzielna bateria przeciwlotnicza została przemianowana na 5 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej. Jednocześnie zlikwidowana została 5 kompania artylerii pieszej. Wiosną 1931 5 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej wyszedł ze struktur 5 pac. W 1938 jedna bateria armat kal. 105 mm stała się zalążkiem nowo tworzonego 17 dywizjonu artylerii ciężkiej. Ostatecznie w 1939, 5 pac składał się z: drużyny dowódcy, plutonu łączności, kwatermistrzostwa, dowództw trzech dywizjonów po 2 baterie, z których 1., 2., 4. i 5. wyposażone były w 155 mm haubice wz. 17, a 7. i 8. w 105 mm armaty wz. 29.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	płk Eugeniusz Luśniak
I zastępca dowódcy	ppłk dypl. Wiktor Czopp
adiutant	kpt. Antoni Goździelski
naczelny lekarz medycyny	kpt. dr Jan Sojka
lekarz weterynarii	mjr Franciszek Wygrzywalski
oficer zwiadowczy	wakat
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Stanisław Szancer (do 24 VIII dowódca 95 dac)
oficer mobilizacyjny	kpt. Julian Blok
zastępca oficera mobilizacyjnego	por. Ludwik Salwik
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. Henryk Czesław Czernik
oficer gospodarczy	kpt. int. Feliks Marian Goslar
oficer żywnościowy	por. Antoni Jan Stypuła
dowódca plutonu łączności	por. Franciszek Hrzebiczek
oficer plutonu	por. Zygmunt Wośko
dowódca szkoły podoficerskiej	mjr Franciszek Szalek
dowódca I plutonu	por. Władysław Burdyłło
dowódca II plutonu	ppor. Jan Bukowski
dowódca III plutonu	ppor. Antoni Adam Malczewski
dowódca IV plutonu	por. Andrzej Uziembło
dowódca I dywizjonu	mjr Edward Rykiert
dowódca 1 baterii	kpt. Władysław Szymianis
dowódca plutonu	ppor. Wiesław Poczman
dowódca 2 baterii	por. Jan Kordas
dowódca plutonu	ppor. Marcin Piaskowy
dowódca II dywizjonu	mjr Alfred Prager
dowódca 4 baterii	por. Bogusław Sira
dowódca 5 baterii	kpt. Władysław Biedrzycki
dowódca plutonu	ppor. Marian Jan Gmiterek
dowódca III dywizjonu	mjr Antoni Tomasz Świerży
dowódca 7 baterii	kpt. Mateusz Edmund Zajewski
dowódca plutonu	ppor. Zdzisław Dołęga-Jasiński
dowódca 8 baterii	kpt. Piotr Skurski
dowódca plutonu	ppor. Władysław Czermak

Mobilizacja

Pułk był jednostką mobilizującą. Formował jedno dowództwo pułku, trzy dywizjony artylerii ciężkiej typu II dla wielkich jednostek piechoty stacjonujących na terenie OK Nr V i dwa dywizjony artylerii ciężkiej typu I dla Odwodu Naczelnego Wodza, a także dwa szpitale weterynaryjne i dwa pododdziały zapasowe.

W dniach 24–26 sierpnia 1939, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, pułk sformował:

• 6 dywizjon artylerii ciężkiej dla 6 Dywizji Piechoty w czasie od A+28 do A+38
• pluton taborowy nr 6 dla 6 DP
• 21 dywizjon artylerii ciężkiej dla 21 Dywizji Piechoty Górskiej w czasie od A+42 do A+54
• pluton taborowy nr 21 dla 21 DPG
• 23 dywizjon artylerii ciężkiej dla 23 Dywizji Piechoty w czasie od A+58 do A+68
• pluton taborowy nr 23 dla 23 DP
• 95 dywizjon artylerii ciężkiej dla Grupy Operacyjnej „Śląsk" w czasie do A+72

31 sierpnia 1939 rozpoczęta została organizacja jednostek I rzutu mobilizacji powszechnej:

• dowództwo 5 pułku artylerii ciężkiej dla Armii „Kraków” w czasie do 5 września
• II dywizjonu 5 pułku artylerii ciężkiej dla Armii „Kraków” w czasie do 5 września

4 września 1939 zarządzona została mobilizacja powszechna dla jednostek II rzutu:

• krajowy szpital weterynaryjny typ II nr 51 dla dowódcy OK Nr V
• polowy szpital weterynaryjny nr 51 dla Armii „Kraków"
• pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 5 dla dowódcy OK Nr V
• Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr 3 dla dowódcy OK Nr V

5 pac w kampanii wrześniowej

Mobilizacja powszechna

5 pułk artylerii ciężkiej rozpoczął formowanie swojego składu wojennego w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, w dniu 31 sierpnia 1939. Mobilizował dowództwo pułku i II dywizjon haubic. I dywizjon armat dla 5 pac mobilizował również w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, w czasie do 5 września 10 pułk artylerii ciężkiej w Przemyślu; nie dołączył on do pułku. 31 sierpnia zawiązki II dywizjonu udały się do Dziekanowic i Batowic w pobliżu Krakowa i tam przystąpiły do mobilizacji ludzi, koni i pobierania broni i sprzętu. Znacznym utrudnieniem dla czynności mobilizacyjnych była bliskość Krakowa, który był obiektem licznych nalotów lotnictwa niemieckiego. Napływ rezerwistów i formowanie dywizjonu odbyło się sprawnie. Trudności wystąpiły z poborem i jakością wozów, odpowiednich koni, uprzężą. Zabrakło broni strzeleckiej, każda bateria otrzymała tylko po 52 pistolety i karabinki. II/5 pac nie otrzymał też żadnych radiostacji. Z uwagi na przyspieszenie terminu zakończenia mobilizacji z 5 na 3 września 1939 r. do pułku nie dotarło kilku oficerów i nie objęło swoich funkcji oraz nie pobrano przewidzianych planem 4 jednostek ognia ze składnicy w Kłaju, lecz II dywizjon wyszedł w pole z tylko jedną jednostką ognia. I dywizjon armat był mobilizowany w koszarach 10 pac w Pikulicach koło Przemyśla i we wsi Humanowice. Komisja Poboru Koni pracowała w Miejscu Piastowym koło Krosna od 28 sierpnia. 1 września dostarczyła bardzo dobre konie przydatne w artylerii ciężkiej, stawiennictwo rezerwistów było terminowe. Wyposażenie dywizjon otrzymał zgodnie z etatem. Uzbrojenie artyleryjskie dywizjonu to 12 armat kalibru 105 mm. I dywizjon miał zgodnie z planem wejść w skład 5 pułku artylerii ciężkiej jako oddział dyspozycyjny Armii „Kraków”.

Działania bojowe

II dywizjon 5 pac i dowództwo 5 pac

Walki odwrotowe

Na rozkaz dowódcy artylerii Armii „Kraków” płk. Leona Bogusławskiego, z uwagi na ewakuację Krakowa, 5 pułk opuścił Kraków w godzinach nocnych 3/4 września. Pułk odmaszerował przez Mogiłę do Wieliczki, został podporządkowany dowódcy Grupy Operacyjnej "Bielsko", później nazywanej GO "Boruta". Na jej rozkaz wykonano dalszy marsz w kierunku Gdowa, celem wsparcia 10 Brygady Kawalerii płk. dypl. Stanisława Maczka, lecz gdy ustalono, że pułk nie zdąży wziąć udziału w akcji, wycofano go do Grodkowic. 5 pac siłami II dywizjonu zajął stanowiska ogniowe z kierunkiem ostrzału na południowy zachód. Po godz.11.00 5 września, nie prowadząc ostrzału, wycofano 5 pac przez Kłaj, Bochnię do Krzeczanowa. W trakcie marszu nocą 5/6 września podporządkowano pułk dowódcy artylerii dywizyjnej 21 Dywizji Piechoty Górskiej płk. Konstantemu Ważyńskiemu i skierowano do lasów na zachód od Dunajca przez Dąbrówkę. 4 bateria haubic zajęła stanowiska ogniowe o zmroku 6 września, lecz następnymi rozkazami dowództwa GO "Boruta" 5 pac skierowano do Mielca, który osiągnięto 7 września. 8 września 5 pac podporządkowano dowódcy artylerii dywizyjnej 6 Dywizji Piechoty płk. Franciszkowi Szechińskiemu, który nakazał marsz przez Kolbuszową do Ulanowa. Maszerujący w rejonie Kolbuszowej 5 pac (bez I dywizjonu) napadnięty został przez niemiecki podjazd pancerno-motorowy; ogniem na wprost z szosy odparto niemiecki atak tracąc jeden działon 6 baterii oraz ok. 20 kanonierów i 10 koni. Pułk pomaszerował przez Majdan, Bojanów do Ulanowa, w trakcie marszu dołączyły do 5 pac pozostałości 6 dac, 11 września dowództwo 4 baterii przejął kpt. Jerzy Pasternakiewicz z 6 dac, a 5 baterii kpt. Władysław Szymanis.

12 września po osiągnięciu Ulanowa pułk wieczorem podjął dalszy marsz do Janowa Lubelskiego, skąd rozkazem gen. bryg. M. Boruty-Spiechowicza skierowany został do 6 DP przez Frampol, Biłgoraj nad dolną Tanew do rejonu Soli. Z uwagi na pojawienie się niemieckich oddziałów pancerno-motorowych 14 września ubezpieczał wraz z 3 pułkiem strzelców podhalańskich przeprawy przez Tanew w rejonie Księżopola. Nocą 14/15 pomaszerował w rejon Majdana Starego i Nowego; II dywizjon zajął stanowiska ogniowe, a ppłk Czop objął dowództwo grupy artylerii przy 3 pspodh. W skład grupy oprócz II/5 pac, wszedł niepełny dywizjon II/21 pułku artylerii lekkiej. W trakcie zajmowania stanowisk II/5 pac został ostrzelany niecelnie przez artylerię niemiecką. Od godz. 9.00 15 września dywizjon, prowadząc silny ostrzał, udaremnił niemieckiej 8 DP próby forsowania Tanwi. 16 września ponownie ostrzeliwano pododdziały niemieckie prowadzące rozpoznanie obrony zgrupowania 3 pspodh. Pułk był atakowany przez lotnictwo niemieckie. Zbombardowane zostało stanowisko dowodzenia 5 pac, na którym poległo kilku żołnierzy i utracono kilka koni. Dwukrotnie była atakowana przez lotnictwo 4 bateria, gdzie zostało rannych 2 kanonierów, utracono 2 konie i wóz taborowy. Nocą 16/17 września 5 pac przemaszerował do rejonu Zwierzyńca; po zajęciu stanowisk ogniowych zwalczano niemiecką artylerię, 4 bateria kpt. Pasternakiewicza zniszczyła niemiecką baterię, której stanowiska wskazała własna kawaleria.

Udział w bitwie o Tomaszów Lubelski

17 września 5 pac podporządkowano dowódcy artylerii 23 Dywizji Piechoty płk. Janowi Kijowskiemu. Po zlikwidowaniu części taborów pułku, nocą 17/18 września przegrupowano 5 pac przez Malewszczyznę do rejonu Łuszczacza. Pułk zajął stanowiska ogniowe we wsi Zielone, osłaniając ogniem przemarsz 55 Dywizji Piechoty rez. atakowanej od strony Józefowa przez niemiecką 28 DP. 19 września od godzin południowych II/5 pac wspierał ogniem oddziały 23 DP atakujące Tomaszów Lubelski; ostrzał 11 haubic dywizjonu pozwolił opanować 73 pułkowi piechoty Rogoźno. Zwalczano też niemiecką artylerię oraz skutecznie zwalczano jej punkty obserwacyjne na wzgórzu Tarnawatka. W trakcie walk została też uszkodzona jedna z haubic 5 baterii. Wystrzelono podczas boju większość amunicji, pozostały tylko po 4 pociski na haubicę. II dywizjon nocą 19/20 września podjął marsz celem zmiany stanowisk, z których miał wesprzeć ostateczną próbę przebicia się przez linie niemieckie. O świcie 20 września 6 bateria osłoniła resztą amunicji odwrót piechoty po nieudanym nocnym natarciu na Tomaszów Lubelski. Gdy powzięto rozmowy kapitulacyjne, na rozkaz ppłk. Wiktora Czoppa baterie II dywizjonu wystrzeliły resztę posiadanej amunicji. Po otrzymaniu rozkazu o kapitulacji spalono akta, uszkodzono haubice, a żołnierze z bronią ręczną podjęli próbę wyjścia z okrążenia; udało się to tylko nielicznym, w tym grupie oficerów i kanonierów z ppłk. Czoppem.

I dywizjon 5 pac

8 września całkiem zmobilizowany w pełnej gotowości bojowej przebywał w rejonie Przemyśla. Tego dnia zajął stanowiska przeciwpancerne we wsi Grochowce na południowy zachód od Przemyśla. 9 września do południa nadal przebywał na poprzednich stanowiskach. W godzinach południowych został przegrupowany na południowe obrzeża Przemyśla. Jednocześnie dowódca dywizjonu otrzymał informację, że ze względu na zniszczenie linii kolejowych nie zostanie przewieziony w skład 5 pac do składu Armii „Kraków”. Rozkazem dowódcy artylerii Armii „Karpaty” I/5 pac został podporządkowany gen. bryg. Janowi Chmurowiczowi dowódcy obrony Przemyśla. Po południu dywizjon zajął stanowiska ogniowe w lesie Dubrowczyna, na południe od Siedlisk, na północnych obrzeżach Przemyśla z kierunkiem ostrzału na szosę z Radymna. 10 września o godz. 23.00 I/5 pac podjął marsz do Balic przez Siedliska, Jaksmanice, Popowice, Pleszowice, Nowosiółki do dyspozycji 38 Dywizji Piechoty rez. 11 września o świcie dotarł w rejon Husakowa. Po zmroku dywizjon przegrupował się do lasów na wschód od Medyki, osiągając ten rejon przed świtem 12 września. O świcie I dywizjon zajął stanowiska ogniowe w pobliżu wsi Balice z kierunkiem strzału na Husaków. Tego dnia okolice stanowisk ogniowych były atakowane przez niemieckie lotnictwo. 12 września ok. godz. 17.00 I/5 pac podjął marsz wraz z 38 DP rez. przez Lacką Wolę do rejonu Mościsk, następnie planowano marsz przez Sądową Wisznię do lasów Janowskich. Z uwagi na zator w lesie do świtu 13 września dywizjon dotarł do rejonu Mościsk. O godz. 6.00 13 września I/5 pac dotarł do szosy, na której zaledwie po jej osiągnięciu, został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie, utracił kilka koni, innych strat nie poniósł. Ze względu na zagrożenie nalotami, dywizjon zatrzymał się na postój, 1 i 3 bateria w Lackiej Woli, 2 bateria w Mościskach. 13 września wieczorem na czele kolumny 38 DP dywizjon pomaszerował w kierunku Sądowej Wiszni. Ok. północy na Sądową Wisznię uderzyły II i III bataliony 98 pułku piechoty ze wsparciem I/5 pac. Obronę wsi stanowiły pododdziały pułku piechoty zmotoryzowanej SS „Germania”. Natarcie obu batalionów skutecznie wspierały armaty I dywizjonu, w wyniku tych działań wyparto oddziały niemieckie z miasta. 14 września ok. południa dywizjon zajął stanowiska ogniowe po obu stronach szosy Sądowa Wisznia-Mościska, z kierunkiem strzału na Mościska, w gotowości do odparcia ataku broni pancernej. Wkrótce dywizjon stoczył pojedynek ogniowy z niemiecką artylerią. W nocy 14/15 września dywizjon otrzymał rozkaz marszu, który podjął w kierunku lasów Janowskich przez Tuczapy i Nowosiółki, jednak z uwagi na zmianę rozkazów powrócił na poprzednie stanowiska o świcie 15 września.

Zgodnie z rozkazem przebicia się 38 DP do lasów Janowskich, I/5 pac przydzielono do wsparcia natarcia 97 pułku piechoty. 97 pp miał nacierać przez Rodatycze, Hartfeld, Rzeczyczany, Kamienobród. O godz. 16.45 nastąpiło natarcie 97 pp (bez batalionu) na las rodatycki i wsie Rodatycze i Hartfeld. I dywizjon armat 5 pac ze stanowisk ogniowych w pobliżu dworu Dołhomościska z punktami obserwacyjnymi umieszczonymi do szosy na zachód od Rodatycz, skutecznie wspierał własną piechotę. Celny ostrzał zniszczył na wzgórzu za Rodatyczamy punkty obserwacyjne niemieckiej artylerii. Piechota zdobyła oba przedmioty natarcia, a kontrakcja niemieckiej artylerii nie była skuteczna. Rannych zostało tylko kilku kanonierów. Przeciwnikiem prowadzącym obronę, była jedna z grup bojowych niemieckiej 1 Dywizji Górskiej. W trakcie walki do niemieckiego wozu pancernego, ostrzeliwującego nacierającą piechotę, ogniem na wprost strzelała armata 1 baterii. Skuteczny ostrzał zmusił do odwrotu niemiecki pojazd pancerny. 3 bateria armat wsparła natarcie II batalionu 97 pp w kierunku Gródka Jagiellońskiego. Za prowadzonym energiczne natarciem nocnym 97 pp, nie nadążała artyleria i utraciła łączność. 16 września nie udało się nawiązać kontaktu z piechotą. O godz. 14.00 pod osłoną zwiadów dywizjonowego i bateryjnych oraz przyłączonych grupek piechoty podjęto marsz w kierunku Tuczap. Do osłony artyleryjskiej pozostawiono na poprzednich stanowiskach 1 baterię. W trakcie marszu kolumna została ostrzelana ogniem broni maszynowej, kierowany przez obserwatora ostrzał 1 baterii stłumił źródła ostrzału. 1 bateria armat po wyczerpaniu amunicji dołączyła do sił głównych dywizjonu. 17 września w godzinach porannych w Tuczapach kolumna dywizjonu została ostrzelana przez artylerie niemiecką, kierowaną z samolotu obserwacyjnego. Ostrzał niemiecki spowodował rany kilku kanonierów, utratę wielu koni oraz uszkodzenie jednej armaty. Marsz I/5 pac został zatrzymany rozkazem dowódcy AD 38 DP rez., gdyż w Tuczapach miała się skoncentrować pozostała artyleria dywizyjna. O godz.10.00 Tuczapy zostały okrążone przez piechotę niemiecką. Ze względu, że dywizjon z braku siły pociągowej nie był w stanie dalej maszerować, dowódca dywizjonu nakazał uszkodzić i zniszczyć armaty, sprzęt optyczny i wyposażenie. O godz. 11.30 rozwiązał dywizjon, a żołnierze mieli się małymi grupami przedzierać poza okrążenie oddziałów niemieckiej 57 DP. Większość żołnierzy dostała się do niemieckiej niewoli. Podobny los spotkał część III dywizjonu 38 pułku artylerii lekkiej i resztki 50 dywizjonu artylerii lekkiej zebranych w rejonie Tuczap.

Oddział Zbierania Nadwyżek 5 pac

Po zakończeniu formowania oddziałów i pododdziałów bojowych przystąpiono w II rzucie mobilizacji powszechnej do formowania krajowego szpitala weterynaryjnego nr 51, polowego szpitala weterynaryjnego nr 51 i plutonu marszowego artylerii ciężkiej typ I nr 5 oraz Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 3. Przyspieszenie mobilizacji jednostek II rzutu mobilizacji powszechnej dało możliwość chociaż częściowego utworzenia tych jednostek. Ponadto w koszarach 5 pac pozostała duża grupa żołnierzy bez przydziału, głównie rezerwistów, oraz wydzielona grupa oficerów i podoficerów zawodowych. Utworzyli oni Oddział Zbierania Nadwyżek 5 pac pod dowództwem ppłk. Ziemiańskiego. W jego skład weszli oficerowie: kpt. Julian Blok, kpt. Henryk Czernik, kpt. Piotr Skurski, por. Ludwik Salwik, por. Antoni Stypuła. Nadwyżki 5 pac, wraz nadwyżkami 7 pac, weszły w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 3, którego dowództwo objął płk mgr Karol Myrek. OZN 5 pac wraz z nim dzielił dalsze losy wojenne.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Dowództwo
dowódca	ppłk dypl. art. Wiktor Czopp
adiutant pułku	por. Bogusław Sira
oficer zwiadowczy	ppor. rez. inż. Eugeniusz Pietrzak
oficer obserwacyjny	ppor. rez. Mielcarek
oficer łączności	por. Franciszek Hrzebiczek
zbrojmistrz pułku	chor. Jan Lewicki
I dywizjon
mobilizowany przez 10 pac – do 5 pułku artylerii ciężkiej nie dołączył
dowódca I dywizjonu	mjr Czesław Leśnikowski
adiutant dywizjonu	ppor. Andrzej Cieszewski
oficer zwiadowczy	ppor. Ryszard Rudczyński
oficer obserwacyjny	pchor. Michał Lang
oficer łączności	ppor. Tadeusz Kossarek
dowódca kolumny amunicyjnej
dowódca 1 baterii	por. Jan Dubaniowski
oficer zwiadowczy
oficer ogniowy
dowódca 2 baterii	kpt. Stanisław Dutkiewicz
oficer zwiadowczy
oficer ogniowy	ppor. rez. Tadeusz Malawski
dowódca 3 baterii	ppor. Marian Bartoszyn
oficer zwiadowczy	plut. pchor. rez. Marian Grzebyk
oficer ogniowy	ppor. rez. Juliusz Bleinert
II dywizjon
dowódca II dywizjonu	mjr Alfred Prager
adiutant dywizjonu	ppor. Stanisław Jasiński
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Józef Cyrankiewicz
dowódca kolumny amunicyjnej
dowódca 4 baterii	por. rez. Zdzisław Szlichciński (do 11 IX)
	kpt. Jerzy Pasternakiewicz
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Piotr Trzęsiński
oficer ogniowy	ppor. rez. Waldemar Grzymek
dowódca 5 baterii	por. rez. Aleksander Hyży (do 11 IX)
	kpt. Władysław Szymanis
oficer zwiadowczy
oficer ogniowy	ppor. rez. Bolesław Świętochowski
dowódca 6 baterii	por. rez. Stanisław Kusiak
oficer zwiadowczy
oficer ogniowy	ppor. rez. Zaremba

Symbole pułkowe

Wręczenie sztandarów pułkom artylerii na Krakowskich Błoniach 29 maja 1938 – gen. dyw. Juliusz Rómmel wbija pamiątkowy gwóźdź w drzewce sztandaru 5 pac.

Sztandar

29 maja 1938 na Błoniach Krakowskich generał dywizji Juliusz Rómmel wręczył pułkowi sztandar.

Prawa strona sztandaru była wykonana według wzoru regulaminowego. W centrum znajdowało się godło państwowe – orzeł w koronie w wieńcu z liści laurowych, w czterech rogach numer pułku w takich samych wieńcach.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach: Matki Boskiej Częstochowskiej i świętej Barbary, patronki artylerii oraz Herb Krakowa i odznaka pamiątkowa pułku.
Na górnym ramieniu krzyża, napis haftowany złotą nicią, rozpisany w kolumnie, w dwóch wierszach „DYNEBURG 3 I 1919”. Na dolnym ramieniu krzyża, haftowany złotą nicią, rozpisany w kolumnie, w dwóch wierszach „KRAKÓW 31 X 1918”.
Sztandar ufundowało społeczeństwo Podkarpacia. Płat sztandaru przechowywany jest w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, natomiast głowica i gwoździe w kolekcji prywatnej Michała Palacza ze Swarzędza.

Odznaka pamiątkowa

9 stycznia 1931 roku kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych generał dywizji Daniel Konarzewski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 5 pułku artylerii ciężkiej. Odznaka o wymiarach 38x38 mm ma kształt krzyża Virtuti Militari, którego ramiona pokryte są szkarłatną emalią. Na górnym ramieniu krzyża orzeł wz. 1927 zwieńczony wieńcem z liści dębowych. Na środek krzyża nałożona tarcza emaliowana w kolorze czerwonym, na której wpisano numer i inicjały „5 PAC” przedzielone skrzyżowanymi lufami armatnimi. Na poziomych ramionach krzyża wpisano datę formowania 1 pułku artylerii wałowej „31 X 1918”. Trzyczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Na rewersie próby srebra i nazwisko wykonawcy.

Żołnierze pułku

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Dowódcy pułku
Stopień, imię i nazwisko	Okres pełnienia służby	Kolejne stanowisko
ppłk art. Józef Ulrych	6 VI - XI 1921
ppłk / płk art. Rudolf Patoczka	XI 1921 – III 1929
płk art. Wincenty Cybulski	III 1929 – VI 1933	dyspozycja dowódcy OK V
ppłk art. Lucjan Jasiński	p.o. VI 1933 – V 1934
płk art. dr Ludwik Ząbkowski	VI 1934 – 1935	dowódca 10 GA
ppłk art. Eugeniusz Luśniak	1935 – 24 VIII 1939	dowódca ADj 55 DP
ppłk dypl. art. Wiktor Czopp	24 VIII – IX 1939
Zastępcy dowódcy pułku od 1938 – I zastępcy dowódcy
ppłk art. Rudolf Patoczka	do XI 1921	dowódca 5 pac
mjr / ppłk art. Józef Korycki	XII 1921 – I 1923	komendant SMOA
ppłk art. Czesław Górkiewicz	od I 1923
ppłk art. dr Ludwik Ząbkowski	1927 – IV 1929	komendant SPRArt
mjr art. Włodzimierz Lewgowd	IV 1929 – IX 1930	rejonowy inspektor koni w Prużanie
ppłk art. Lucjan Jasiński	1 XI 1930 – X 1934	dowódca 2 pac
ppłk art. mgr Mikołaj Ordyczyński	X 1934 – 1938	dowódca 8 pal
ppłk dypl. art. Wiktor Czopp	do 1939	dowódca 5 pac

Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Stopień, imię i nazwisko	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
por. rez. Józef Kucharski		dyr. ZUS w Krakowie	Katyń
por. rez. Czesław Czarnecki	pełnomocnik bankowy		Katyń
ppor. rez. Mieczysław Kmiecik	mgr		Katyń
ppor. rez. Stanisław Miszczak	absolwent UJ		Katyń
por. rez. Stanisław Wierzejski		Zakład Rodziny Kolejowej w Rabce	Katyń
ppor. rez. Paweł Pelczar	urzędnik		Charków
por. rez. Stanisław Wysocki	prawnik, mgr	Fabryka Związków w Mościcach	Charków
ppor. rez. Emilian Wyzina	lekarz weterynarii	praktyka w Krzeszowicach	Charków
ppor. rez. Bogusław Pater	naczelnik wydziału	Izba Skarbowa we Lwowie	ULK

Bibliografia

• Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281. 
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Ryszard Dalecki: Armia „Karpaty” w wojnie 1939 roku. wydanie III. Rzeszów: Wydawnictwo Libra, 2009. ISBN 978-83-89183-47-7.
• Przemysław Dymek: 38 Dywizja Piechoty Rezerwowa. Geneza i walki we wrześniu 1939 roku. Poznań: Wydawnictwo PIU Geopertius, 2023. ISBN 978-83-962404-3-9.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Stefan Herzog: Zarys historji wojennej 5-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Piotr Zarzycki: 5 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 75. ISBN 83-87103-18-7.
• Piotr Zarzycki: 10 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 138. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2005. ISBN 83-88773-29-1.
• Piotr Zarzycki. Artyleria piesza w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (187), 2001. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. ISSN 1640-6281. 
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.