Aleksander Janusz Zasławski
Książę Aleksander Janusz Zasławski-Ostrogski (ur. 6 marca 1650, zm. 31 maja 1673) – dziedzic wielkiej fortuny rodu Zasławskich i Ostrogskich, oficjalnie syn Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego i Katarzyny Sobieskiej, skoligacony z Janem III Sobieskim przez matkę, siostrę króla Polski[4].
 Portret pędzla Andrzeja Stecha | |
 Herb książąt Zasławskich-Ostrogskich | |
| Rodzina | |
|---|---|
| Data urodzenia | |
| Data śmierci | |
| Ojciec | |
| Matka | |
W 1669 jeden z kandydatów do tronu Polski[5]. IV ordynat ostrogski. Ostatni męski przedstawiciel ruskich rodów kniaziowskich Zasławskich i Ostrogskich. Nie pełnił żadnych urzędów w Rzeczypospolitej, używając jedynie tytułów księcia i ordynata ostrogskiego.
Portret 20-letniego Aleksandra Zasławskiego-Ostrogskiego z roku 1670, pędzla Andrzeja Stecha, przechowywany jest do dnia dzisiejszego w Muzeum Narodowym w Mińsku na Białorusi[6]. Przedstawia młodego magnata w dworskim stroju według mody francuskiej, ozdobionym wstążkami, jednak o wyjątkowo surowym kroju i stonowanej kolorystyce[7].
Rządy opiekuńcze
edytujPo zgonie Władysława Dominika Zasławskiego jego włości odziedziczył małoletni wówczas syn Aleksander Janusz. Przejęła je w zarząd wdowa Katarzyna Sobieska, która rok później powtórnie wyszła za mąż za Michała Kazimierza Radziwiłła. Rządy opiekuńcze nad synem w latach 1657–1658 sprawowała razem ze swoim bratem Janem Sobieskim, późniejszym królem Polski i Stanisławem Kazimierzem Bieniewskim h. Radwan (zm. 1676 r.)[8].
Rządy osobiste
edytujPo powtórnym ślubie matki i po dojściu do pełnoletności, Aleksander Janusz zarządzał majątkiem samodzielnie.
W roku 1670, tj. w wieku 20 lat, osobiście władał odziedziczonymi posiadłościami, w tym kluczem wiewióreckim. Z inwentarza z 1670 r. wynika, iż właśnie on wydzierżawił Żarówkę z Dąbiem i Przerytym Borem Kazimierzowi Kucharskiemu. Uczynił to ponownie w roku 1672[9].
W dniu 18 maja 1670 r. książę Aleksander Janusz Ostrogski-Zasławski wystawił generalny przywilej dla Żydów na zamku tarnowskim, w którym streszczał i potwierdzał wszystkie przywileje dla tarnowskich Żydów, nadane przez jego poprzedników[10]. Kilka miesięcy później wystawił podobny dokument dla Żydów opatowskich[11].
Z zachowanych archiwaliów wynika również, że Aleksander Janusz starał się podnieść z upadku po potopie szwedzkim zamek tarnowski. W latach 1657–1675 na jego koszt nakryto zamek w Tarnowie nowym dachem i dokonano wielu innych prac remontowych[12].
W roku 1670 Aleksander Janusz założył w późniejszej Warszawie jurydykę nazwaną od jego imienia Aleksandrią (teren ten od końca XVIII w. nosi nazwę „Dynasy”). Tu znajduje się też Zamek Ostrogskich częściowo zbudowany przez Janusza Ostrogskiego, w 1681 sprzedany Janowi Gnińskiemu[13].
Spadkobiercy
edytujPo śmierci Aleksandra Janusza, dobra ziemskie (Zasław wraz z ordynacją ostrogską) przeszły w ręce jego siostry Teofili Ludwiki Wiśniowieckiej, kasztelanowej krakowskiej, secundo voto Lubomirskiej, marszałkowej wielkiej koronnej. Siostrzenica Aleksandra Janusza Zasławskiego-Ostrogskiego, Marianna z Lubomirskich Sanguszkowa, odziedziczyła dobra zasławskie po śmierci swojego brata Aleksandra (zm. 1720)[14].
Przypisy
edytuj- ↑ Hanna Widacka, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, siostra króla, [w:] Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie [online], 29 września 2007 [dostęp 2023-09-14].
- ↑ Jarosław Pietrzak, Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich w latach 1673-1678, „Czasy Nowożytne”, T. 26, 2013, s. 57.
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, red. B. Chlebowski, Warszawa 1895, s. 446 („z drugiej zaś [żony] Katarzyny Sobieskiej, kasztelanki krakowskiej, siostry Jana Sobieskiego, miał syna Aleksandra, ostatniego ks. Zasławskiego, który w młodym wieku umierając w 1673 r. zakończył dom ten”)
- ↑ Jego narodziny niedługo po ślubie rodziców były skandalem obyczajowym (ślub odbył się w lutym 1650 r., a Katarzyna urodziła syna już 6 marca 1650 r.). W rzeczywistości Aleksander Janusz był synem Katarzyny Sobieskiej i jej kochanka, którego utożsamia się z Dymitrem Wiśniowieckim (nota bene przyszłym zięciem Katarzyny). Katarzynę Sobieską łączył z Dymitrem Wiśniowieckim głośny romans. Do ślubu z Dominikiem Zasławskim-Ostrogskim zmusiła ją matka, Zofia Teofila z Daniłowiczów. Nieznane są motywy, które popchnęły bajecznie bogatego magnata-wdowca do ślubu ze skompromitowaną panną, będącą w zaawansowanej ciąży z innym mężczyzną. J. Partyka, Żona wyćwiczona. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII w., Łódź 2004, s. 126. H. Widacka, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, siostra króla. J. Jaroszuk, Katarzyna Radziwiłłowa z Sobieskich [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX/3, z. 126, s. 392. Istnieje również teoria, że Aleksander Janusz urodził się już w roku 1649 i został przez męża Katarzyny Sobieskiej przysposobiony, co z uwagi na ówczesne prawo nie wydaje się możliwe. Женщина с "королевским" характером. Według przepisów prawa kanonicznego (faktyczny lub rzekomy) potomek pary Ostrogski-Sobieska w chwili ich ślubu automatycznie stawałby się legalnym potomkiem, jednak według zwyczajowego prawa stosowanego w przypadku szlachetnie urodzonych nadal posiadałby status dziecka nieprawego, czyli nie byłby uważany za szlachcica i nie miałby prawa do dziedziczenia ziemi po rodzicach. D. Żołądź-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002.
- ↑ Wolne elekcje
- ↑ Andrzej Stech – Portret Aleksandra Zasławskiego Ostrogskiego
- ↑ J. Żukowski, Hermaphroditus or Salmacis? Feminization of male fashion in the 17th century, Ikonotheka (w przygotowaniu)
- ↑ J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911, s. 116–118.
- ↑ F.Kleszcz, Wieś Wiewiórka i klucz wiewiórecki. Zarys monograficzny, Kraków 1996, s. 107
- ↑ Oryginał, obecnie zaginiony, wydał w całości I. Schipper, Żydzi w Tarnowie do końca XVIII w., Kwartalnik Historyczny, r. XIX, Lwów 1905, s. 237–239. „Generalnie więc, w maju 1670 r. zakwitła błoga zgoda pomiędzy Żydami tarnowskimi a mieszczanami, zainspirowana zapewne przez dziedzica miasta, księcia Aleksandra Janusza Ostrogsko-Zasławskiego. Aż do końca XVII w., niemal każdy z dziedziców miasta, następców księcia Aleksandra Janusza, powołuje się w sprawie tarnowskich Żydów na postanowienia Jaśnie Oświeconych Książąt przed Nami panujących” (op. cit, s. 232).
- ↑ AGAD-I/5749 Potwierdzenie przez księcia Aleksandra Janusza Ostrogskiego i Zasławskiego przywilejów nadanych w 1595 r. oraz w 1575 r., dla Żydów opatowskich (prawo zbudowania synagogi i domów, prawo do handlu, uboju bydła, zajmowania się wyszynkiem), brak miejsca, lipiec 1670; j.polski, trzy pieczęcie. lipiec 1670
- ↑ K. Moskal, Zamek Tarnowski w świetle inwentarzy z XVII wieku, [w:] Rocznik Tarnowski, 1999/2000, s. 5–28.
- ↑ Nazwa: Aleksandria – rok założenia: 1670 – właściciel/założyciel: książę Aleksander Zasławski – obszar: ul. Kopernika, Leszczyńska, Topiel, Drewniana, Zajęcza, Tamka – ratusz: sądy i mieszkanie burmistrza, Kopernika 27 (hip. 2775) Warszawskie Jurydyki
- ↑ F.Kleszcz, Wieś Wiewiórka i klucz wiewiórecki. Zarys monograficzny, Kraków 1996, s. 112. Z. Fras, Paweł Sanguszko [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 34, 1993, z. 3 (142), s. 497–500. J. Skrabski, Zasław jako ośrodek artystyczny w XVII i XVIII wieku [w:] Метафора спільного дому: Заславщина багатьох культур, Ізяслав–Острог 2006, s. 278. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, red. B. Chlebowski, Warszawa 1895, s. 446: „[Władysław Dominik Zasławski miał] córkę Teofilę, zaślubioną naprzód ks. Dymitrowi Wiśniowieckiemu, hetm. poln., a po jego śmierci Józefowi Lubomirskiemu, marszałkowi w. koron., któremu wniosła w posagu całą ordynacyę ostrogską i dobra zasławskie. Ks. Józef Lubomirski (+ 1703) pozostawił syna Józefa, zmarłego w młodym wieku bezżennym i dwie córki: Teresę kn. Neuburską, zmarłą bezdzietnie, i Józefinę Maryę, wydaną za Pawła Karola Sanguszkę, marszałka w. lit., w dom którego wniosła całą fortunę i ordynacyę. Takim sposobem Zasław przeszedł w posiadanie ks. Sanguszków, w ręku których pozostaje do dnia dzisiejszego”.