Bazar Różyckiego
Bazar Różyckiego, zwyczajowo Różyc[1] – bazar znajdujący się przy ul. Targowej 54 między ulicami: Targową, Ząbkowską i Brzeską na warszawskiej Pradze-Północ.
 Bazar Różyckiego, widok w kierunku ul. Brzeskiej (2023) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Targowa 54 |
| Ukończenie budowy |
1882 |
| Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°15′11,0″N 21°02′28,5″E/52,253056 21,041250
| |
Bazar został założony przez Juliana Józefa Różyckiego na terenie zajmowanym wcześniej przez targowiska.
Historia
edytujHandel na Pradze
edytuj10 lutego 1648 r. Praga otrzymała od króla Władysława IV prawa miejskie i przywilej organizowania jarmarków (cztery razy w roku) oraz targów (trzy razy w tygodniu). Była ona położona na zbiegu szlaków komunikacyjnych i handlowych, a także wzdłuż brzegu Wisły, co umożliwiało tani transport drogą wodną.
W latach 30. XIX wieku targi znajdowały się pośrodku ul. Targowej i Wołowej oraz wzdłuż obecnej ul. Jagiellońskiej. Przed rogatkami zlokalizowano place postojowe dla kupców. W 1839 r. powstały oddzielne miejsca przeznaczone do handlu bydłem, końmi, artykułami spożywczymi i starzyzną.
Ożywienie handlowe na Pradze wprowadziło zniesienie bariery celnej z Rosją oraz udostępnienie w 1864 pierwszego stalowego mostu – mostu Kierbedzia (podczas zaborów most nosił oficjalną nazwę mostu Aleksandrowskiego). W latach 60. XIX wieku w związku z uruchomieniem kolei Petersburskiej (1862, Dworzec Petersburski znajdował się przy ul. Targowej) i Terespolskiej (1867, Dworzec Terespolski zaś w okolicy obecnego Dworca Wschodniego) Praga pełniła funkcję ośrodka przeładunku towarów ze wschodniej i zachodniej Europy. To tutaj przeładowywano towary z torów o normalnej w Europie szerokości na szerokie tory zastosowane w Imperium Rosyjskim.
Powstanie i działalność bazaru
edytujTeren, na którym znajduje się bazar (okolice ul. Targowej) zakupił w 1874 r. Julian Józef Różycki (farmaceuta, właściciel kilku aptek, inwestor) od Wincentego Wodzińskiego i Gotlieba Langnera. Następnie nabył on także okoliczne działki (m.in. działki zlokalizowane przy ul. Targowej 52 i 54, Ząbkowskiej 8 i 10, a także Brzeskiej 23/25[2]). Postanowił założyć tam bazar, którego oficjalne otwarcie miało miejsce w 1882[3]. Jego nazwa pochodzi od nazwiska właściciela nieruchomości[4].
Administratorem bazaru był Manas Ryba, który od 1885 r. stał się właścicielem domu przy dzisiejszej ul. Targowej 56[a], skąd zarządzał targowiskiem. Sam Różycki na bazarze pojawiał się rzadko[5]. Teren bazaru został ogrodzony zdobionym żeliwnym ogrodzeniem. Można było wejść do niego pięcioma bramami. W początkowej fazie rozwoju posiadał siedem zadaszonych kramów, w których znajdowały się wydzielone stanowiska. W kolejnych latach zaczęły powstawać drobne stoiska handlowe w postaci budek, najliczniej zlokalizowane w sąsiedztwie wejść. Prawdopodobnie ok. 1901 roku właściciel bazaru zbudował przy bramie od ul. Targowej siedmiometrowy błękitny kiosk w kształcie syfonu, w którym mieścił się punkt sprzedaży własnych wód gazowanych[6]. Stał się on symbolem targowiska i jedną z praskich ikon[7]. Po 1935 spadkobierca posesji Wacław Różycki został jednak zmuszony przez magistrat do usunięcia syfonu[7]. Znajdował się on bowiem w bardzo złym stanie technicznym[8].
Podczas I wojny światowej oferta sprzedawanych produktów zmniejszyła się[9]. W 1915 Niemcy rozpoczęli masowe rekwirowanie żywności i wprowadzili ograniczenia handlowe[9].
W latach 30. bazar Różyckiego miał opinię bezpieczniejszego od lewobrzeżnych targowisk, Kercelaka i Wołówki[10].
II wojna światowa
edytujBazar ucierpiał podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939[11]. Podczas II wojny światowej mieszkańcy Warszawy mogli nabyć tu towary reglamentowane przez Niemców, pochodzące m.in. z niemieckich transportów i magazynów wojskowych. Sprzedawano tu także broń i amunicję (sprzedającymi byli m.in. żołnierze niemieccy oraz członkowie formacji kolaborujących), która była następnie skupowana na potrzeby Polskiego Państwa Podziemnego.
Kupcy z Bazaru Różyckiego m.in. w 1939 r. przekazywali żywność dla kuchni Szpitala Ujazdowskiego, którego pacjentami byli ranni żołnierze, a także poprzez Polski Czerwony Krzyż dla więźniów Pawiaka. Sprawowali również opiekę nad Domem Weteranów Powstania Styczniowego, który był zlokalizowany w pobliżu targowiska.
Kupcami na bazarze byli przeważnie Żydzi, a jego klientami mieszkańcy Pragi i okolicznych wsi[8]. Dawał on utrzymanie ok. 300 żydowskim rodzinom[8]. Na początku II wojny światowej Żydzi wykopali tunel prowadzący z terenu bazaru do jednej z piwnic przy ul. Ząbkowskiej[12]. Po utworzeniu jesienią 1940 przez niemieckie władze okupacyjne getta musieli oni opuścić Pragę, a ich miejsce zajęli Polacy[13][14].
Podczas okupacji Niemcy przeprowadzali na bazarze łapanki, które nasiliły się pod koniec wojny[15]. W 1944, podczas powstania warszawskiego, bazar spłonął[16].
Po 1945 roku
edytujRozwój targowiska nastąpił zaraz po wojnie (mimo działalności Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym). Można tam było kupić dosłownie wszystko[17]. W 1945 r. funkcjonowało ok. 500 stałych stoisk, ok. 200 sklepów, a także prowadzono sprzedaż ręczną[18].
W 1950 r. nastąpiło upaństwowienie bazaru, jednak nie zlikwidowało to prywatnego handlu. W latach 60. narodziły się plany jego likwidacji i zagospodarowania terenu. Spotkały się one z powszechnym sprzeciwem. Pamiątką tamtego okresu jest poszerzona ulica Targowa i przejścia podziemne przy bazarze[19].
Od strony ulicy Brzeskiej handlowano artykułami spożywczymi, głównie nabiałem i drobiem (w tym żywym)[20]. Z kolei bliżej ulicy Targowej sprzedawano przede wszystkim odzież[20]. Na bazarze działali paserzy, kieszonkowcy, sprzedawano tam także podrobione dokumenty[21]. Na skrzyżowaniach alejek działali tzw. benklarze, wyłudzający pieniądze od kupujących poprzez wciąganie ich w grę w trzy karty[22]. W 1957 w murowanym budynku w głębi bazaru otwarto cieszący się dużym powodzeniem komis[23]. W części bazaru nazywanym „Kanadą” można było odzyskać ukradzione przedmioty[22]. Pod koniec lat 70. zaczęto handlować zachodnimi wydawnictwami erotycznymi[20].
Bazar Różyckiego był miejscem, gdzie zachowały się elementy dawnego folkloru warszawskiego[24][25] i po 1945 można było usłyszeć gwarę warszawską[22].
Współczesność
edytujW latach 80. bazar stał się również miejscem handlu hurtowego[26]. W pierwszych latach 90. początkowo nadal dobrze funkcjonował. Wśród sprzedających pojawili się mieszkańcy dawnego ZSRR[27]. Później bazar nie wytrzymał jednak konkurencji z wielkim Jarmarkiem Europa na Stadionie Dziesięciolecia i podupadł[28][29][20].
We wczesnych latach 90. XX wieku, w wyniku położenia w centrum proletariackiej Starej Pragi (na obrzeżu Szmulowizny), jak i w wyniku działalności lokalnych gangów, był uważany za jeden z najbardziej kryminogennych fragmentów tzw. Trójkąta Bermudzkiego, obejmującego również Stadion Dziesięciolecia i dworzec Warszawa Wschodnia.
Stowarzyszenie Kupców Warszawskich Bazaru Różyckiego (administrator bazaru) prowadzi działania, które mają na celu kontynuowanie tradycji handlowej tego miejsca. W 2002 przy wejściu na teren bazaru od strony ul. Targowej z inicjatywy stowarzyszenia odsłonięto tablicę pamiątkową[30].
W 2008 roku na bazarze handlowało około 250 kupców[31]. W 2017 na bazarze pozostało 111 straganów[32].
W 2012 spadkobiercy Juliana Różyckiego odzyskali, a w 2017 przejęli ok. 2/3 powierzchni bazaru[32]. Pozostała 1/3 należy do miasta[32]. Właściciele nieruchomości nie doszli do porozumienia w sprawie rewitalizacji obiektu i dalszy los bazaru jest niejasny[32].
W 2012 roku pawilony handlowe, a w 2019 roku cały bazar został ujęty w gminnej ewidencji zabytków[33].
W 2020 rozpoczęły się prace modernizacyjne na części bazaru należącej do miasta, powstały tam nowe pawilony handlowe wykonane z blachy falistej i profili aluminiowanych w kolorze zielonym[34] oraz plac zabaw[35]. Kupcy prowadzący działalność na bazarze nie chcieli się jednak przenieść do nowych pawilonów i po pewnym czasie rozpoczęły tam działalność sklepy vintage, głównie z ubraniami i ceramiką[36]. Raz w miesiącu organizowane są tam również wyprzedaże garażowe[36][37].
Gastronomia
edytujNajbardziej znanymi daniami sprzedawanymi na bazarze Różyckiego były gorące flaki i pyzy[38][20].
Bazar w kulturze
edytuj- Syfon z bazaru Różyckiego został upamiętniony przez Adama Ważyka w jednym z wierszy zawartych w zbiorze Oczy i usta (1926)[39] oraz w tytule książki Piotra Kuleszy o historii bazaru[40].
- Przeszłość i teraźniejszość bazaru Różyckiego została przedstawiona w krótkim filmie dokumentalnym Wielki Kram Tadeusza Makarczyńskiego (1977)[41]
- Bazar wraz ze swoją specyfiką został uwieczniony w kilku polskich książkach, m.in. Zły Leopolda Tyrmanda[42], Dobry Waldemara Łysiaka, serialach: 07 zgłoś się, Stawiam na Tolka Banana oraz filmach: Przepraszam, czy tu biją?, Milion za Laurę, Szczęściarz Antoni i Akcja pod Arsenałem.
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Według Janusza Sujeckiego Manas Ryba stał się właścicielem kamienicy przy ul. Targowej 56, zwaną kamienicą Mintera, od 1900. Zob. Kamienica Mintera (pdf).
Przypisy
edytuj- ↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 534. ISBN 978-83-62189-08-3.
- ↑ Tadeusz Czarnecki-Babicki; „Różyc” rozpoczął drugą setkę, Nowa Gazeta Praska (dostęp: 16 marca 2008 r.).
- ↑ Marek Miller: Co dzień świeży pieniądz, czyli dzieje bazaru Różyckiego.Tom I. Za cara, za sanacji i za Niemca. Warszawa: Fundacja Laboratorium Reportażu i Narodowe Centrum Kultury, 2018, s. 70. ISBN 978-83-7982-337-6.
- ↑ Dorota Wilkiewicz: Ulice i uliczki naszej Pragi. Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Pragi, 1999, s. 113. ISBN 83-906889-2-1.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 90. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Jarosław Zieliński: Koneser, Ząbkowska i okolice. Warszawa: Wydawnictwo EKBIN, 2017, s. 153. ISBN 978-83-940941-9-5.
- ↑ a b Jarosław Zieliński: Koneser, Ząbkowska i okolice. Warszawa: Wydawnictwo EKBIN, 2017, s. 154. ISBN 978-83-940941-9-5.
- ↑ a b c Adam Dylewski: Ruda, córka Cwiego. Historia Żydów na warszawskiej Pradze. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2018, s. 165. ISBN 978-83-8049-775-7.
- ↑ a b Marek Miller: Co dzień świeży pieniądz, czyli dzieje bazaru Różyckiego.Tom I. Za cara, za sanacji i za Niemca. Warszawa: Fundacja Laboratorium Reportażu i Narodowe Centrum Kultury, 2018, s. 36. ISBN 978-83-7982-337-6.
- ↑ Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom III Praga. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 2004, s. 171. ISBN 978-83-61932-03-1.
- ↑ Sabina Sebyłowa: Notatki z prawobrzeżnej Warszawy. Warszawa: Czytelnik, 1985, s. 57. ISBN 83-07-01193-0.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 127. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Lesław M. Bartelski: Praga. Warszawskie Termopile 1944. Warszawa: Fundacja „Wystawa Warszawa Walczy 1939–1945”, 2000, s. 37. ISBN 83-87545-33-3.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 125. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 126–127. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 129. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Jarosław Zieliński: Koneser, Ząbkowska i okolice. Warszawa: Wydawnictwo EKBIN, 2017, s. 155. ISBN 978-83-940941-9-5.
- ↑ Tadeusz Sierocki; Warszawska organizacja PPS, 1944-1948, PWN, Warszawa 1976, s. 151.
- ↑ Jerzy Kasprzycki: Warszawa-Praga. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 33.
- ↑ a b c d e Jerzy S. Majewski. Zbrodnia na Bazarze Różyckiego. „Gazeta Stołeczna”, s. 11, 25 września 2020.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 64, 75. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ a b c Marek Przybylik: To było tak. Dzień Targowy. Warszawa: Instytut Wydawniczy Latarnik, 2009, s. 315. ISBN 978-83-60000-29-8.
- ↑ Jarosław Zieliński: Koneser, Ząbkowska i okolice. Warszawa: Wydawnictwo EKBIN, 2017, s. 157. ISBN 978-83-940941-9-5.
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 50. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Dorota Wilkiewicz: Ulice i uliczki naszej Pragi. Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Pragi, 1999, s. 114. ISBN 83-906889-2-1.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 18. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 78. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Jarosław Trybuś: Przewodnik po warszawskich blokowiskach. Warszawa: Muzeum Powstania Warszawskiego, s. 157. ISBN 978-83-60142-31-8.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004, s. 134. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 309. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Bazar wróci do Różyckich. „Polska Metropolia Warszawska”. 19–20 kwietnia 2008. 93 (157). s. 30.
- ↑ a b c d Jakub Chełmiński. Napięcie na Bazarze Różyckiego. „Gazeta Stołeczna”, s. 1, 5 grudnia.
- ↑ Gminna ewidencja zabytków m.st. Warszawy. Aktualny wykaz zabytków ujętych w gminnej ewidencji zabytków m.st. Warszawy (PDF). 20 kwietnia 2023. s. 116. [dostęp 2023-07-25].
- ↑ Jerzy S. Majewski. Zbrodnia na Bazarze Różyckiego. „Gazeta Stołeczna”, s. 10, 25 września 2020.
- ↑ Jakub Chełmiński: Grupa silnorękich przejęła legendarny Bazar Różyckiego. „Zaczęła się jazda w stylu lat 90.”. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 27 grudnia 2021. [dostęp 2021-12-28].
- ↑ a b Maria Korcz. Wskrzesić Bazar Różyckiego. Rządzą tam pocztówki 3D z papieżem i ciuchy z PRL. „Gazeta Wyborcza (dodatek Ekonomia+)”, s. VI–VII, 31 lipca 2023.
- ↑ Handel i historia na Różycu. [w:] Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl, 23 września 2022. [dostęp 2023-01-09].
- ↑ Marek Przybylik: To było tak. Dzień Targowy. Warszawa: Instytut Wydawniczy Latarnik, 2009, s. 315–316. ISBN 978-83-60000-29-8.
- ↑ Maria Ciastek, Leokadia Agata Rymkiewicz: Praga to też stolica. Bedeker praski. Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Pragi, 1997, s. 35. ISBN 83-906889-0-5.
- ↑ Piotr Kulesza: Niebieski syfon. Z dziejów bazaru Różyckiego. Warszawa: Książka i Wiedza, 2004. ISBN 83-05-13334-6.
- ↑ Wielki Kram. filmpolski.pl. [dostęp 2019-02-22].
- ↑ Leopold Tyrmand: Zły. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik, 1990, s. 396–408. ISBN 83-07-01982-6.
Linki zewnętrzne
edytuj- Strona Bazaru Różyckiego. br.waw.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-30)].
- Fundacja Laboratorium Reportażu – Projekt Bazar Różyckiego