Bendery
Bendery (rum. Tighina (oficjalna do 1538 i 1918–40) lub Bender; ros. Бендеры, Biendiery; ukr. Бендери, Bendery, dawniej pol. Tiahiń[2] albo Tehinia[3][4] – miasto we wschodniej Mołdawii, pozostające pod kontrolą separatystycznej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, siedziba administracyjna rejonu miejskiego, port nad Dniestrem. Istnieje w nim przemysł głównie obuwniczy, włókienniczy, odzieżowy, a ponadto stocznia i węzeł kolejowy. W 2017 roku jako drugie pod względem liczby ludności miasto w Naddniestrzu liczyło 83,8 tysiąca mieszkańców, z czego 1/4 stanowiła ludność rumuńskojęzyczna.
 Twierdza w Benderach | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Miasto wydzielone |
Bendery | ||||
| Burmistrz | |||||
| Populacja (2017) • liczba ludności |
| ||||
| Kod pocztowy |
MD-3200 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
А — — | ||||
Położenie na mapie Naddniestrza  | |||||
Położenie na mapie Mołdawii  | |||||
 46°50′N 29°29′E/46,833333 29,483333
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Historia
edytujPoczątki miasta
edytujMiejscowość po raz pierwszy została wymieniona w gramocie hospodara mołdawskiego Aleksandra Dobrego wydanej lwowskim kupcom w 1408 roku jako Tiagianiakiacza[5] (nazwa pochodzenia kumańskiego). Była wówczas ośrodkiem na szlaku handlowym ze Lwowa do Białogrodu nad Dniestrem. W XV wieku pojawia się również jej rumuńska nazwa Tighina[5], skąd się wzięło dawniej używane polskie określenie grodu jako Tehinia. Istnieje przypuszczenie, że w okolicy dzisiejszego miasta istniała niewielka forteca już w IX stuleciu.
Prawdopodobne pod koniec XV wieku w granicach obecnego miasta wzniesione zostały niewielkie umocnienia, które miały chronić ziemie mołdawskie przed najazdami Tatarów[6].
W Turcji
edytujW 1538 roku Turcja wydzieliła z Mołdawii jej południową część (Budziak) i przyłączyła do ejaletu Silistry. W mieście, któremu Osmanowie nadali nazwę Bendery (z perskiego – przystań, miasto portowe), postanowiono wznieść nową, murowaną fortecę, z uwagi na strategiczne położenie ośrodka na wysokim brzegu Dniestru. Zaprojektowany przez Sinana i zbudowany według wzorców zachodnich zamek powstał w trzy lata, do 1541 roku.[5]
W końcu XVI wieku twierdza była kilkakrotnie oblegana przez oddziały mołdawskie, m.in. w 1574 roku przez armię Jana Srogiego, za każdym razem bez powodzenia. Następnie fortecę atakowali również Kozacy zaporoscy[7]. Przy atakach na fortecę niszczona była, przy ataku Kozaków doszczętnie, funkcjonująca przy niej osada[5]. W związku z powtarzającymi się atakami na twierdzę w 1619 r. Turcy dokonali jej całkowitej przebudowy. Kamienne baszty i mury, niezdolne już do stawienia oporu nowoczesnej artylerii, zastąpiono umocnieniami typu bastionowego[8]. Ponowną modernizację twierdzy Turcy przeprowadzili w latach 1705–1707[7]. W 1709 roku pod murami twierdzy przebywali pokonani pod Połtawą Karol XII i Iwan Mazepa[9], następnie obaj przenieśli się do pobliskiej Varnițy[10][11].
Okres wojen rosyjsko-tureckich
edytujW 1738 roku, podczas wojny rosyjsko-austriacko-tureckiej, pod mury fortecy w Benderach podeszły wojska rosyjskie pod dowództwem Burkharda Christopha Münnicha, jednak nie zdołały jej zdobyć[8]. Twierdza była przedmiotem krwawych walk w 1770 roku, podczas wojny rosyjsko-tureckiej w latach 1768–1774, jednak kończący konflikt traktat w Küczük Kajnardży pozostawił Bendery z całym regionem w rękach Turcji[5]. W 1789 roku twierdzę w Benderach zajął Grigorij Potiomkin, natomiast Michaił Kutuzow stoczył w okolicach miasta zwycięską bitwę z konnicą tatarską[5]. Na mocy traktatu w Jassach w 1791 roku ponownie jednak Bendery pozostały w rękach tureckich (do Rosji przyłączono jedynie ziemie na lewym brzegu Dniestru)[5]. Twierdza i miasto razem z całą Besarabią zostały włączone do Imperium Rosyjskiego na mocy traktatu bukareszteńskiego[12].
W Imperium Rosyjskim
edytuj
W Rosji Bendery były miastem powiatowym (ujezdnym). Została przeprowadzona jego generalna przebudowa, wytyczono regularną siatkę ulic opartą na siedmiu ulicach skierowanych ku rzece. Oprócz żołnierzy miejscowego garnizonu w mieście mieszkali ludzie pracujący na jego potrzeby, następnie osiedlano w nim także staroobrzędowców i zbiegłych chłopów. W 1818 r. Bendery liczyły 5,1 tysiąca mieszkańców[5]. Trzy lata wcześniej w mieście rozpoczęto budowę soboru Przemienienia Pańskiego, który miał być cerkwią-pomnikiem zwycięstwa nad Turkami[5].
W 1871 roku przez miasto poprowadzona została linia kolejowa z Tyraspola do Kiszyniowa, biegnąca przez most na Dniestrze. Warunki pracy przy budowie benderskiego odcinka linii były skrajnie trudne, toteż 400 robotników zatrudnionych w tym miejscu wszczęło strajk, co miejscowy generał-gubernator opisywał jako "niespotykane zjawisko"[5]. Powstanie linii kolejowej pozwoliło na szybki rozwój miasta[5], które stało się jednym z głównych ośrodków przemysłowych i kulturalnych Besarabii[6]. W 1874 roku zakończono również budowę linii z Bender do Gałaczu[6]. Wzniesiono stację, zajezdnię i zakłady kolejowe[13].
W 1902 roku w Benderach żyło 35 400 mieszkańców[6]. Na początku XX wieku w mieście działała fabryka kaszy, dwie fabryki drewna, browar, szwalnie, młyny parowe i wodne[6].
Rewolucja rosyjska, Mołdawska Republika Demokratyczna i interwencja rumuńska
edytuj
8 marca 1917 roku w Benderach powstała pierwsza w Besarabii rada delegatów robotniczych i żołnierskich[13]. Miasto w kolejnych miesiącach znalazło się pod faktyczną kontrolą bolszewików, którzy z powodzeniem prowadzili agitację wśród przebywających w nim rosyjskich żołnierzy[14].
W dniach 20–25 stycznia 1918 roku bitwę o miasto stoczyły oddziały bolszewików i wojska rumuńskie, one też odniosły zwycięstwo i zajęły miasto, wypierając zwolenników rewolucji październikowej za Dniestr. W rezultacie rumuńskiej interwencji Mołdawska Republika Demokratyczna utrzymała niezależność od Rosji Radzieckiej i ostatecznie 27 czerwca 1918 roku zjednoczyła się z Królestwem Rumunii. Jako że Rosja Radziecka nie pogodziła się z takim przebiegiem wydarzeń, do Bender przez Dniestr docierali agitatorzy bolszewiccy, zachęcając do zbrojnego wystąpienia przeciwko władzy rumuńskiej. 27 maja 1919 roku w mieście doszło do powstania Czerwonej Gwardii, złożonej głównie z miejscowych robotników kolejowych, wzywającego do ustanowienia władzy radzieckiej. Zostało ono szybko i krwawo stłumione przez wojsko rumuńskie[15][16].
W Królestwie Rumunii
edytuj
W tym okresie połowa ludności była rosyjskojęzyczna, a miasto zamieszkiwała liczna społeczność żydowska, która znacznie ucierpiała w czasie II wojny światowej.
28 czerwca 1940 roku Związek Radziecki wymusił na Rumunii zrzeczenie się Besarabii[17]. Armia Czerwona weszła do Bender tego samego dnia[13]. Po ataku Niemiec na ZSRR Rumunia ponownie zajęła region w toku operacji München. 22 czerwca 1941 roku zbombardowany został most na Dniestrze w Benderach. W mieście działał radziecki ruch oporu[13]. W 1944 roku region został ponownie zajęty przez ZSRR i po wojnie wszedł w jego skład jako część Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej[18]. Wojsko radzieckie weszło do Bender 23 sierpnia 1944 roku, a w walkach o miasto zginęło trzy tysiące żołnierzy[13].
W ZSRR
edytujW ZSRR w Benderach otwarto kolejne zakłady przemysłowe[6]. Miasto w okresie radzieckim zamieszkiwane było głównie przez ludność rosyjskojęzyczną[19].
Wojna o Naddniestrze
edytuj
W schyłkowym okresie istnienia ZSRR mieszkańcy Bender poparli najpierw ruch na rzecz pozostania w Związku Radzieckim i przeciwko niepodległości Mołdawii, a następnie na rzecz utworzenia niepodległej republiki Naddniestrza. W sierpniu 1989 roku robotnicy z zakładów przemysłowych w Benderach przystąpili do strajku na wezwanie Zjednoczonej Rady Kolektywów Robotniczych, protestując przeciwko uznaniu języka mołdawskiego (rumuńskiego) za jedyny język urzędowy w Mołdawii[20]. W 1990 r. większość mieszkańców Bender poparła ideę proklamowania Naddniestrzańskiej Republiki Radzieckiej[21].
W dniach 19–22 czerwca 1992 roku, w Benderach rozegrała się największa i najkrwawsza bitwa w mołdawskiej wojnie domowej (wojnie o Naddniestrze). 19 czerwca władze Mołdawii podjęły próbę zajęcia miasta poprzez skoordynowane działania dywersantów i wojska. Na ulicach miasta stoczono kilkanaście zażartych starć o różne obiekty[22], 20 czerwca 1992 roku nad ranem siły mołdawskie panowały nad miastem niemal w całości, jednak w nocy z 20 na 21 czerwca bezpośrednie natarcie na nie przypuściła rosyjska 14 Armia pod rozkazami generała Aleksandra Lebiedia. Pozwoliło ono formacjom naddniestrzańskim odzyskać kontrolę nad miastem[22].
Od zakończenia wojny z 1992 roku Bendery, razem z kilkoma pobliskimi wsiami, stanowią jedyną część nieuznawanego państwa leżącą na prawym brzegu Dniestru.
Demografia
edytuj
- 1939 – 30 700 osób
- 1959 – 43 109
- 1970 – 72 321
- 1989 – 129 969
- 1991 – 133 000
- 2004 – 97 027
- 2009 – 94 404
- 2010 – 94 056
- 2011 – 93 751
- 2012 – 93 327
- 2013 – 92 290
- 2014 – 91 882
- 2015 – 91 044
- 2017 – 83 800[24]
Według danych z 2017 roku z 83,8 tys. mieszkańców; według spisu powszechnego w 2004 r. 43% stanowili Rosjanie, a 25% Mołdawianie (Rumuni)[24]. Większość pozostałych mniejszości (Ukraińcy, Bułgarzy, Gagauzi, Żydzi i in.) używa na co dzień języka rosyjskiego.
Transport
edytuj
Bendery są ważnym węzłem kolejowym i drogowym Mołdawii. W mieście działają trzy linie autobusowe, pięć trolejbusowych i 25 linii marszrutkowych[25]. Linia trolejbusowa nr 19 jest międzymiastowa i dojeżdża do Tyraspola przez Parkany[26].
Kultura
edytujInstytucje kulturalne, muzea
edytuj- Muzeum historyczno-krajoznawcze z fillialnym muzeum benderskiej tragedii (bitwy o Bendery w 1992 roku)
- Muzeum chwały rewolucyjnej i wojennej oraz pracy kolejarzy
- Plenerowa ekspozycja dot. historii miasta
- Muzeum chwały wojennej[27]
- Wystawa na terenie twierdzy w Benderach[28]
- Galeria sztuki[29]
- Pomnik Aleksandra Puszkina (1980)
- Pomnik Włodzimierza Lenina (1951)
- Pomnik 55 Podolskiego pułku piechoty (1912, przeniesiony w 1967)
- Pomnik Pawła Tkaczenki (1961, przeniesiony w 1972)
- Pomnik bojowników o władzę radziecką (1969)
- Kompleks pomnikowy kolejarzy (1969)
- Pomnik Chwały Wojennej (1964)
- Znak pamiątkowy na cześć rozkazu wyrażającego wdzięczność żołnierzom zdobywającym Bendery w 1944 r. (1967, odnowiony w 2004)
- Pomnik "Chwała Bohaterom-Wyzwolicielom" (1984)
- Pomnik ofiar Holokaustu
- Pomnik Czarny Tulipan
- Pomnik ku czci poległych w wojnie o Naddniestrze (1993, rozbudowywany w 1995 i 1996)
- Pomnik poległych pracowników milicji
- Pomnik Tamary Kruczok[31]
- Pomniki na terenie twierdzy benderskiej: konstytucji Filipa Orlika, barona Munchausena, Iwana Mazepy, rosyjskich dowódców walczących w bitwach o twierdzę[32]
Religia
edytuj
Bendery są siedzibą dekanatu prawosławnej eparchii tyraspolskiej i dubosarskiej Mołdawskiego Kościoła Prawosławnego. W mieście czynne są następujące cerkwie: sobór Przemienienia Pańskiego, cerkiew Ikony Matki Bożej "Znak", cerkiew Świętych Joachima i Anny, cerkiew św. Aleksandra Newskiego, cerkiew św. Sergiusza z Radoneża, ponadto zarejestrowana jest parafia św. Jerzego bez własnej świątyni, a kaplica Obrazu Zbawiciela Nie Ludzką Ręką Uczynionego znajduje się w obrębie cmentarza wojennego[33]. W mieście działa także monaster Świętych Piotra i Pawła[33].
Znane osoby pochodzące z miasta
edytuj- Emil Constantinescu – rumuński polityk konserwatywny, naukowiec (profesor geologii), były prezydent Rumunii,
- Jerzy Spława-Neyman – polski matematyk i statystyk, profesor
- Wincenty (Brylejew) – rosyjski biskup prawosławny
Współpraca
edytuj
Galeria
edytuj-
Twierdza w Benderach -
Cmentarz wojenny -
Budynek tzw. audytorium -
Audytorium (dzisiaj) -
Dworzec kolejowy -
Dworzec autobusowy
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ „Статистический ежегодник 2017”, Zинистерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики
- ↑ https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/Polska_1386_-_1434.png
- ↑ WRumuii.pl. [dostęp 2018-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-02)].
- ↑ B. Zimorowicz, „Historya miasta Lwowa, Królestw Galicyi i Lodomeryi stolicy; z opisaniem dokładnem okolic i potróynego oblężenia”
- ↑ a b c d e f g h i j k Бендеры [online], www.bendery.md [dostęp 2018-01-02].
- ↑ a b c d e f Bender, municipiul Bender [online], moldovenii.md [dostęp 2018-01-06].
- ↑ a b Крепость Бендеры (Тигина) - Крепости Молдовы [online], www.moldovenii.md [dostęp 2017-10-26].
- ↑ a b КРАТКАЯ ИСТОРИЯ БЕНДЕРСКОЙ КРЕПОСТИ [online] [dostęp 2018-01-05] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01].
- ↑ Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar "zamrożonego konfliktu" o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 224, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
- ↑ Valentin Balan, CAROL AL XII-LEA LA VARNIȚA 1713 [online], istoriamilitara.org [dostęp 2017-10-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-05-19] (ang.).
- ↑ Так где же находится могила Ивана Мазепы? [online] [dostęp 2017-10-27] (ros.).
- ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 21.
- ↑ a b c d e ИСТОРИЯ ОСНОВАНИЯ ГОРОДА [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
- ↑ W. van Meurs, The Bessarabian Question in Communist Historiography. Nationalist and Communist Policy and History-Writing, Columbia University Press, New York 1994, s. 62.
- ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 52.
- ↑ J. D. Smele, Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926, Rowman & Littlefield 2015, s. 190.
- ↑ Ch. King, The Moldovans..., s. 91-92.
- ↑ Ch. King, The Moldovans..., s. 93-94.
- ↑ Ch. King, The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture, Hoover Institution Press, Stanford University Press, Stanford 2000, ISBN 978-0-8179-9792-2, s. 194.
- ↑ Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 96, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
- ↑ Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 98, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
- ↑ a b Janusz Solak, Mołdawia: republika na trzy pęknięta. Historyczno-społeczny, militarny i geopolityczny wymiar „zamrożonego konfliktu” o Naddniestrze, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2014, s. 113-115, ISBN 978-83-7780-997-6, OCLC 899872347.
- ↑ Cities of Moldova [online], pop-stat.mashke.org [dostęp 2018-01-06].
- ↑ a b Статистический ежегодник 2017 - Министерство экономического развития Приднестровской Молдавской Республики [online], mer.gospmr.org [dostęp 2018-01-06] (ros.).
- ↑ ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
- ↑ Схема троллейбусных маршрутов [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
- ↑ Музеи города [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
- ↑ Крепость Бендеры (Тигина) - Крепости Молдовы [online], www.moldovenii.md [dostęp 2018-01-07].
- ↑ Картинная галерея [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-07].
- ↑ ПАМЯТНИКИ И ПАМЯТНЫЕ МЕСТА ГОРОДА [online], bendery-ga.org [dostęp 2018-01-06].
- ↑ БЕНДЕРЫ 1408-2008. Кручок Тамара Яковлевна (1897-1921) [online], bendery.su [dostęp 2018-01-06] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-15].
- ↑ P. Oleksy, Wspólnota z przypadku. Studium tożsamości mieszkańców Naddniestrza, Instytut Kultury Europejskiej, Gniezno 2016, s. 286-287.
- ↑ a b Благочиния [online], www.diocese-tiras.org [dostęp 2018-01-06].
Linki zewnętrzne
edytuj- Zdjęcia zabytków miasta
- Bendery, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 132.
- Zdjęcia Bender