Brenna
Brenna (dawniej Brina, Brena) – wieś w Polsce, położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna[3][4]. Siedziba gminy Brenna, obejmującej również Górki Wielkie i Górki Małe.
| wieś | |
 Brenna widziana z północnego stoku Starego Gronia (2019) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
ok. 420 m n.p.m. |
| Liczba ludności (2021) |
6451 |
| Strefa numeracyjna |
33 |
| Kod pocztowy |
43-438[2] |
| Tablice rejestracyjne |
SCI |
| SIMC |
0046172 |
Położenie na mapie gminy Brenna  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego  | |
 49°43′23″N 18°54′43″E/49,723056 18,911944[1]
| |
| Strona internetowa | |
W latach 1975–1998 wieś położona była w województwie bielskim.
Wieś w 2021 r. zamieszkiwało 6451 osób[5].
Położenie
edytuj
W gminie Brenna wyodrębniono jednostkę strukturalną Brenna o powierzchni 7830 ha[6], co przy liczbie mieszkańców wynoszącej 11 285 daje gęstość zaludnienia równą 138,7 os./km². Znajduje się na wysokości około 420 m n.p.m. w górach Beskidu Śląskiego, w dolinie rzeki Brennicy oraz jej dopływów Leśnicy i Hołcyny.
Od południowego zachodu Brenna graniczy ze Skoczowem, od północnego wschodu z gminami Jasienica, Jaworze i z miastem Bielsko-Biała (grzbietami górskimi: Błatnia – Stołów – Trzy Kopce). Od wschodu Brenna graniczy ze Szczyrkiem (grzbietami pasma Trzy Kopce – przełęcz Karkoszczonka – Beskid Węgierski – Przełęcz Salmopolska), na południu grzbietem Pasma Równicy graniczy z miastem Wisłą, a na zachodzie z Ustroniem.
Sama Brenna usytuowana jest w dolinie rzeki Brennicy (prawy dopływ Wisły).
Integralne części wsi
edytuj| części wsi | Barujec, Bukowa, Chrobaczy, Do Jamy, Do Jędrysków, Do Kormanów, Dolinka, Do Michny, Do Płachcioka, Do Urbańszczoka, Do Wawrzyńca, Drzewianica, Filipionka, Głębce, Goczowska, Goleszowska Wyżnia, Grabowa, Gronik, Hołcyna, Huta, Jatny, Jurkula, Kępa, Kisiałka Niżnia, Kisiałka Wyżnia, Klimurówka, Kobyla, Krzosy, Krzywanek, Lachy, Leszczyna, Leśnica, Malina, Malinka, Markówka, Miczkowy Potok, Nad Potokiem, Na Groń, Na Kępę, Na Kotarzu, Na Łączkę, Na Polanę, Na Pustki, Na Rówieńki, Na Trawniki, Nostrożny, Nowociny, Nowy Świat, Pietrula, Pilarzy Potok, Pod Brzegiem, Pod Groń, Pod Kępkami, Pod Las, Pościenny, Siągi, Sitorka, Snowaniec, Stara Droga, Stary Groń, Stawieniec, Stawka, Stawy, Suchowianka, Śniegociny, Tłoczki, Tokarzówka, U Obrazka, Upłaz, Wawrzynówka, Węgierski, Wielki Suchy, Witkowska, Woźna Droga, W Smreczniku, Zakrzasek, Zarąbki, Żarnowiec |
Pochodzenie nazwy wsi
edytuj
Istnieje wiele hipotez co do pochodzenia nazwy miejscowości. Badania lingwistyczne PAN jako etymologię nazwy wskazują na źródłosłów celtycki[7].
Wskazuje się też na hipotetyczne pochodzenie od starosłowiańskiego przymiotnika *brьnьnъ „błotnisty, gliniasty” (od *brьna – „błoto, moczar”; podobną etymologię mają miejscowości Branica, Branice, Brenno, Brenica, Brenik, Brennik, Brynek (d. Brenek), Brynica, Brynica Mokra etc., czy rzek: Bryniczka, Branew, Branwica – w języku polskim obocznie występują w nazwach miejscowych postacie Bren- i Bryn-, przed spółgłoską nosową nastąpiło przejście -y- w -e-). Zapisy historyczne: z Brennej 1490 r., wes Brenna, wes Bren, wsy Brenne 1564 r., wes Brynna 1621 r., Brenna, Brinna 1722 r., Brenna 1880 r.[8]
Historia
edytuj
Historia Brennej sięga przełomu XV i XVI wieku, kiedy to książę cieszyński założył hutę szkła opalaną drewnem z pobliskich lasów. Pierwsza wzmianka w aktach historycznych datowana jest na 30 czerwca 1490, kiedy to książę cieszyński Kazimierz II potwierdza, że Wawrzyniec z Pogórza zapisuje połowę wsi Pogórza i Brennej swej małżonce Salomenie z Vrchlabi. W 1565 roku książę cieszyński Wacław III Adam przekazał Brenną Wacławowi Wodzie z Kojkowic. Prawdopodobnie w tym samym czasie na polanach Brennej pojawili się wędrowni pasterze wołoscy, zwani tu „wałachami”. Przybysze, wędrujący wzdłuż łuku Karpat z Wołoszczyzny i Siedmiogrodu – terenów dzisiejszej Rumunii – przyprowadzili ze sobą stada kóz i owiec, które dostarczały mleka, sera, mięsa i wełny. Ten typ gospodarowania znacznie się rozwinął, wypasowi sprzyjały polany powstałe w wyniku karczowania lasów, natomiast górzysty teren i ogólnie nieurodzajna gleba nie zachęcały do upraw.
W latach 1573/1577–1594 Brenna znajdowała się w granicach wydzielonego z księstwa cieszyńskiego skoczowsko-strumieńskiego państwa stanowego. W 1621 roku Brenna była już wsią książęcą. Posiadała folwark z hutą szkła produkującą szkło proste i szklanki na piwo i wino. Pasterze na polanach zakładali szałasy, które w 1755 istniały już na większości okolicznych stoków. Od połowy XVII wieku do końca I wojny światowej wchodziła w skład tzw. Komory Cieszyńskiej – wielkiego śląskocieszyńskiego majątku Habsburgów.
Mieszkańcy Brennej, podgrupa Górali śląskich, trudnili się przede wszystkim hodowlą owiec i rolnictwem. Wieś była największym ośrodkiem szałaśnictwa w Beskidzie Śląskim. Pomimo zlikwidowania w połowie XIX w. przez Komorę Cieszyńską serwitutów i znacznego ograniczenia pasterstwa na rzecz racjonalnej gospodarki leśnej pasterstwo jeszcze długo stanowiło tu ważną część gospodarki wiejskiej. Ludomir Sawicki prowadząc w 1913 r. badania nad szałaśnictwem na Śląsku Cieszyńskim zanotował w Brennej jeszcze 10 szałasów, w których dla 71 wspólników 32 pasterzy pasło 1788 owiec i 83 krowy (stanowiło to blisko 30 % wszystkich szałasów i 40 % wszystkich owiec całego Śląska Cieszyńskiego). Dalsze 3 szałasy były już podawane jako "zaginione"[9].
Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 384 budynkach w Brennej na obszarze 7817 hektarów mieszkało 2985 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 38,2 os./km², z tego 2466 (82,6%) mieszkańców było katolikami, 492 (16,5%) ewangelikami, a 27 (0,9%) wyznawcami judaizmu, 2964 (99,3%) było polsko-, 7 niemiecko-, a 13 czeskojęzycznymi[10]. Do 1910 roku liczba mieszkańców spadła do 2963[11]. W 1918 roku w miejscowości powstał oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego podlegający 15 kompanii w Ustroniu[12].
Według polskiego spisu z 1921 gminę zamieszkiwało 2833 mieszkańców, w tym 14 Niemców i 12 Żydów. Przyrost naturalny był wysoki i już w 1939 Brenna liczyła 3569 mieszkańców, niestety lata rozwoju przerwał wybuch II wojny światowej.
II wojna światowa
edytujW czasie wojny na terenie Brennej prowadzono aktywną działalność partyzancką, czemu sprzyjało ukształtowanie terenu. Wybudowano bunkier na Leśnicy, gdzie ukryto bibliotekę i żarna. W 1942 roku doszło do rozbicia konspiracji, a jej dowódca Rudolf Heller został powieszony w Cieszynie 20 marca tegoż roku. Jednak stosunkowo szybko działalność partyzancka została wznowiona i już latem 1944 Pluton Brenna liczył 30 partyzantów. W tym samym roku wybudowano drugi bunkier Huta-Gromanica. Wiosną 1944 ruch oporu doznał poważnej straty, gdyż na Klimorackich Pasiekach zginęli z rąk nazistów dowódca oddziału Karol Heller, jego brat Stanisław oraz Ludwik Kłósko.
W październiku 1944 roku doszło do potyczki grupy desantowej radzieckich skoczków pod dowództwem kapitana Orłowa z oddziałem niemieckim[13]. W związku z nadciągającą radziecką ofensywą 20 stycznia 1945 roku policja i urzędy niemieckie opuściły wieś. 21 stycznia kilkugodzinną walkę z liczącym ok. 300 żołnierzy oddziałem niemieckim stoczył polsko-radziecki oddział partyzancki pod dowództwem mjr. Wasilija Anisimowa (ps. „Szczepanowicz”)[14]. Jednak walki wciąż trwały, a hitlerowcy przystąpili do likwidacji partyzantów. Kontratak jednostek niemieckich, 13 lutego 1945, połączony był z pacyfikacją miejscowości – 4 mieszkańców Brennej i 20 jeńców włoskich spalono żywcem w stodole. W tym miesiącu oddziały niemieckie dokonały jeszcze dwóch podobnych egzekucji, w których ofiarami byli Polacy i jeńcy włoscy. 20 lutego po wyparciu niemieckiej żandarmerii oddział „Szczepanowicza” zajął wieś[14].
Okres powojenny
edytujPo wojnie Brenna się rozwijała. Według spisu z czerwca 1952 Brenna liczyła 3637 mieszkańców, w tym okresie rozpoczęto elektryfikację wsi. W wyniku reformy administracji 1 stycznia 1972 utworzono gminę Brenna.
W 1989 roku Brenna została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski[15].
Naczelnicy gminy po 1945 r.:
- Józef Gielata (od kwietnia 1945 do lipca 1948)
- Władysław Rychert (od lipca 1948 do marca 1949)
- Jan Wigezzy (od marca 1949 do marca 1952)
- Karol Czermak (od września 1952 do 1954)
- Jan Heller (1955)
- Józef Madzia (1955 do lutego 1966)
- Jan Heller (od lutego 1966 do grudnia 1972)
- Władysław Heller (od stycznia 1973 do czerwca 1990)
Wójtowie:
- Tadeusz Mendrek (od lipca 1990 do października 2006)
- Iwona Szarek (od października 2006 do listopada 2014)
- Jerzy Pilch (od listopada 2014)
Komunikacja
edytujKomunikację do Brennej przez Górki Wielkie i Górki Małe obsługują autobusy firmy Wispol. Przystanki końcowe znajdują się odpowiednio: Bukowa/Węgierski oraz w Brennej „Leśnicy”.
Zabytki
edytujWedług Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe[16]:
- kościół pw. św. Jana Chrzciciela z XVIII wieku (nr rej. 138/60 (R-256/49) z 27.02.1960 oraz A-268/78 z 25.01.1978)
- cmentarz kościelny w granicach ogrodzenia (nr rej. jw.)
- plebania z 1789 roku (nr rej. R-922/68 z 27.07.1968 oraz A-269/78 z 25.01.1978; obecnie nr rej. A/1260/23[17])
- dom młodzieży katolickiej, ok. 1920 (nr rej. A-681/92 z 18.03.1992)
- chata z XVII wieku (nr rej. R-433/54 z 23.07.1954)
- drewniana willa myśliwska (tzw. dworek myśliwski „Konczakówka”) wraz z sąsiednią kaplicą św. Huberta, przy ul. Głębiec 26 (nr rej. A/937/2022 z 15.02.2022)[18]
W Górnośląskim Parku Etnograficznym w Chorzowie znajdują się następujące zabytki architektury drewnianej pochodzące z Brennej[19]:
- chałupa groniowa ze Starego Gronia z 1809 r.
- chałupa tkacza ze Starego Gronia z 1820 r.
- szopa dla owiec z Bukowego Gronia z poł. XIX w.
- szopa dla owiec ze Starego Gronia z 1. poł. XIX w.
- szałas pasterski z Małej Orłowej z XIX w.
Gospodarka, turystyka i rozrywka
edytuj
Działalność gospodarcza w Brennej jest zróżnicowana. Głównymi źródłami dochodu mieszkańców są turystyka, rolnictwo, handel, ale też przemysł. Działają tutaj kamieniołomy pozyskujące piaskowiec godulski oraz kilka tartaków obrabiających drewno. Rolnictwo powoli zanika, głównie z powodu wyprzedaży działek i słabej opłacalności. Większych gospodarstw pozostało niewiele, wiele osób uprawia ziemię na własne potrzeby. Brenna staje się wsią letniskową, baza noclegowa liczy niemal 3000 łóżek w kwaterach prywatnych i pensjonatach[potrzebny przypis], w okolicznych dolinach znajduje się wiele domów letniskowych należących do mieszkańców Górnego Śląska. W Brennej znajdują się m.in.: stadnina koni, wyciągi narciarskie (Centrum i Węgierski), przystań kajakowa (zalew na potoku Leśnica), hala sportowa. W Brennej, na końcu ulicy Leśnica znajdują się ogólnodostępne trasy do narciarstwa biegowego[20]. Na terenie wsi w czasie lata działa kino letnie (Amfiteatr Brenna). Funkcjonuje także okresowo wesołe miasteczko.
Brenna jest punktem wyjściowym na następujące szlaki turystyczne:
Schronisko PTTK na Równicy – Brenna – Schronisko PTTK na Błatniej
Brenna – Horzelica – Grabowa (dojście do 
z Klimczoka przez Przełęcz Salmopolską na Malinowską Skałę)
Brenna – Hołcyna – Kotarz (dojście do jw.)- Brenna Centrum – Horzelica – Stary Groń – Leśnica – Trzy Kopce Wiślańskie
Brenna Stasiówka (węzeł szlaków z i pod Horzelicą) – Leśnica – Orłowa- (dojściowy) Brenna Centrum – dojście do do Schroniska PTTK na Błatniej
Galeria
edytuj-
Kościół św. Jana Chrzciciela -
Wnętrze kościoła św. Jana Chrzciciela -
Kościół św. Jana Nepomucena w Brennej-Leśnicy -
Kaplica św. Melchiora -
Kościół ewangelicki -
Brennica -
Dworek Myśliwski „Kończakówka” -
Kapliczka przy szlaku na Błatnią -
Urząd Gminy -
Wspólnoty religijne
edytujNa terenie wsi działalność duszpasterską prowadzi Kościół rzymskokatolicki, Kościół Ewangelicko-Augsburski oraz Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, posiadające łącznie 5 świątyń. Między parafiami rzymskokatolickimi i ewangelicką prowadzona jest działalność ekumeniczna, a w ostatnią niedzielę sierpnia organizowane są Dożynki Ekumeniczne[21]. W Brennej znajdują się siedziby następujących parafii i zborów:
- Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego:
- Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
- Parafia Ewangelicko-Augsburska w Brennej-Górkach (proboszcz ks. Roman Kluz)[23]
- Kościół rzymskokatolicki:
- parafia św. Jana Chrzciciela w centrum Brennej (proboszcz ks. Czesław Szwed)[24]
- kościół filialny św. Melchiora Grodzieckiego w Brennej Lachach
- parafia św. Jana Nepomucena w Brennej Leśnicy (proboszcz ks. Andrzej Filapek)[25]
- parafia św. Jana Chrzciciela w centrum Brennej (proboszcz ks. Czesław Szwed)[24]
Funkcjonuje tu także rzymskokatolicki Ośrodek Spotkań i Formacji Archidiecezji Katowickiej im. św. Jadwigi Śląskiej[26].
Współpraca międzynarodowa
edytujMiejscowości partnerskie
Bystrzyca- Písečná
- Trzyniec
- Wędrynia
Babin
Sport
edytujNa terenie wsi działa kilka klubów sportowych:
- Młodzieżowy Klub Piłkarski Brenna – Górki – piłka nożna
- Ludowy Klub Sportowy Beskid Brenna – założony w 1952; piłka nożna, tenis stołowy, skiboby; narciarstwo
- Uczniowski Klub Sportowy Brenna – Górki – narciarstwo alpejskie, jazda konna, biegi, karate
Ludzie związani z miejscowością
edytuj- Jan Moskała – wójt Ustronia w latach 1649–1652
- Karol Holeksa (1886–1968) – polityk chadecki okresu II RP
- Władysław Heller (1936–2005) – trener siatkówki
- Roman Greń (ur. 1937) – polityk
- Gustaw Cieślar (ur. 1957) – pastor i teolog baptystyczny
Przypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 9979
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 87 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ a b TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ Ludność Brennej w Banku Danych Lokalnych [online], bdl.stat.gov.pl [dostęp 2024-05-14].
- ↑ Gmina Brenna: Studium zagospodarowania przestrzennego gminy Brenna. [w:] www.bip.brenna.org.pl [on-line]. 2010-01-27. [dostęp 2010-12-13]. s. 16.
- ↑ „[...] celtyckie nazwy rzek, głównie dopływów Wisły, jak Raba, Ropa, San i inne”, [w:] Światowit. Rocznik poświęcony archeologii i badaniom pierwotnej kultury polskiej i słowiańskiej. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1962. 254.; „[...] cytowane w literaturze, a więc: San, Raba, Ropa oraz braha albo bryja, sługa, hak, szczęka (patrz prace Mikołaja Rudnickiego, Jana Rozwadowskiego. Nazwy Wisły i jej dorzecza. Monografia Wisły. 2. – Studia nad rzek słowiańskich, I. Rozprawa. PAU. XLIII; przypisy tamże)”, [w:] Janina Rosen-Przeworska. Tradycje celtyckie w obrzędowości Protosłowian. Ossolineum. 1964. s. 117; „Puisqu’il est impossible de les enumerer tous citons moins: Brda, Brenna, Bzura, Drwęca, Mroga, Nida, Raba, San, etc. Bzura selon Jan Michał Rozwadowski correspond avec Brigulos, Drwęca aves Druentia, Durance, Nida avec Nidder, Raba avec Raab, San avec Sadne et Sein.” [in:] Ethnologia Polona. Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk). 1981. p. 49.
- ↑ Kazimierz Rymut (red.), Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany: A-B, Kraków 1996, ISBN 83-85579-34-6.
- ↑ Ludomir Sawicki, Szałaśnictwo na Śląsku Cieszyńskim, „Materiały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne”, 14, Akademia Umiejętności, Kraków, 1919, s. 149-151, 179 (pol.).
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.).
- ↑ Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.).
- ↑ Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 37.
- ↑ „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 90.
- ↑ a b Józef Bolesław Garas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971 str. 436.
- ↑ M.P. z 1989 r. nr 22, poz. 165.
- ↑ https://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/SLS-rej.pdf.
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 27 listopada 2023 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2023-12-02]
- ↑ WPIS DO REJESTRU ZABYTKÓW (A/937/2022) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2022-02-26].
- ↑ Mapa interaktywna. muzeumgpe-chorzow.pl. [dostęp 2024-06-15].
- ↑ Bartłomiej Cygan, Trasy do narciarstwa biegowego w Brennej [online], akademiagórskabrenna.pl, 1 października 2024.
- ↑ Dożynki Ekumeniczne.
- ↑ Nasze Zbory [online], kchds.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Brenna [online], luteranie.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Świętego Jana Chrzciciela (Brenna) [online], diecezja.bielsko.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Świętego Jana Nepomucena (Brenna Leśnica) [online], diecezja.bielsko.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Kontakt [online], rekolekcje-brenna.pl [dostęp 2023-06-19].
Bibliografia
edytuj- Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
Linki zewnętrzne
edytuj- Oficjalny Portal Gminy Brenna
- Brenna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 358.