Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku
Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem (nazywany też Starym Cmentarzem) – pierwszy zakopiański cmentarz przy ul. Kościeliskiej, założony w drugiej połowie XIX wieku przez pierwszego proboszcza zakopiańskiego, księdza Józefa Stolarczyka[2].
 nr rej. A-56 z 07.12.1931 [A-1109/M][1]
| |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Kościeliska |
| Powierzchnia cmentarza |
ok. 0,5 ha |
| Data otwarcia |
ok. 1850 |
| Zarządca |
Urząd Miasta Zakopane |
Położenie na mapie Zakopanego  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu tatrzańskiego  | |
 49°17′48,90″N 19°56′49,84″E/49,296917 19,947178
| |
Historia
edytujCmentarz powstał w 1851 roku przy istniejącym już wcześniej i rozbudowywanym kościele pw. św. Klemensa. Nazwa cmentarza pochodzi od nazwiska darczyńcy ziemi, na której jest zlokalizowany, Jana Pęksy. W gwarze góralskiej „brzyz” („brzyzek”) oznacza urwisko nad potokiem[3]. Bramę cmentarną zaprojektował Stanisław Witkiewicz.
Po masakrach 1861 roku dokonanych przez Rosję w Warszawie i Wilnie, zakopiańska rodzina Homolacsów ufundowała krzyż i tablicę, które stanęły w centrum cmentarza. Napis na tablicy głosił: Wieczny odpoczynek braciom niewinnie zamordowanym w Warszawie i Wilnie. Rok później starostwo w Nowym Targu nakazało usunąć napis[4].
W 1908 roku założono nowy cmentarz przy ulicy Nowotarskiej. Pod koniec 1931 roku, Stary Cmentarz wpisano do rejestru zabytków i nadano nazwę Cmentarza Zasłużonych[5][6]. Oznaczało to, że każdy pochówek wymagał od tej pory zgody konserwatora zabytków[6], a na cmentarzu chowano już tylko ludzi wybitnych i zasłużonych dla Zakopanego, Tatr i Podhala[7].
Cmentarz otacza kamienny mur, który w latach 50. XX wieku z okazji stulecia nekropolii, został poddany renowacji za sprawą ówczesnego proboszcza, księdza Jana Tobolaka. Dodano wówczas kilkanaście płaskorzeźb[8] oraz napis: Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć tracą życie. Zakopane pamięta[9]. Renowacja była pożądana, ponieważ po II wojnie światowej, cmentarz był w bardzo złym stanie (rozbite nagrobki, spróchniałe krzyże itp.)[6].
Od połowy czerwca 2014 r. pobierana jest przez parafię opłata od zwiedzających cmentarz. Pieniądze przeznaczane są na konserwację obiektów[5].
Zasłużeni
edytujNa Pęksowym Brzyzku znajduje się około 500 grobów, w tym 250 osób zasłużonych[10]. Prawie wszystkie nagrobki są niepowtarzalnymi dziełami sztuki: kapliczkami, góralskimi krzyżami, rzeźbionymi w motywy podhalańskie, malowanymi na szkle lub wykonanymi w drewnie, metalu lub kamieniu. Wiele z nich powstało w pracowni Władysława Hasiora (gdy jeszcze uczył w Liceum Technik Plastycznych w Zakopanem), m.in. rzeźby na grobie Marii Witkiewiczowej, Józefa Fedorowicza „Pimka”, Antoniego Rząsy, Wandy Widigierowej[11]. Na cmentarzu są rodzinne nagrobki rodów góralskich – Gąsieniców, Walczaków, Pęksów i in.
Przy wejściu, z prawej strony, znajduje się symboliczny grób Witkacego, razem z mogiłą jego matki. Nieco dalej pochowany jest Stanisław Marusarz (z żoną lreną), Helena Marusarzówna i Kornel Makuszyński. Naprzeciw, po drugiej stronie alejki, znalazł swoje miejsce grób Władysława Orkana, z jego lewej strony spoczęły prochy Kazimierza Przerwy-Tetmajera, z prawej zaś Tytusa Chałubińskiego, a w drugim rzędzie Sabały i Stanisława Witkiewicza. W głębi cmentarza, znajdują się nagrobki Karola Stryjeńskiego, Antoniego Kenara, Jana Długosza, Antoniego Rząsy (którego dłuta jest pomnik na mogile Antoniego Kenara), Władysława Hasiora, Zofii Radwańskiej-Paryskiej i Witolda Paryskiego. Przy bramie – grobowiec rodziny Chramców, mogiła ks. Józefa Stolarczyka, a nieco dalej Beaty Obertyńskiej. Na końcu cmentarza, pod murem kamienny nagrobek Mieczysława Biernacika, artysty-kowala i muzyka.
Wśród symbolicznych nagrobków na cmentarzu są także: nagrobek himalaisty Macieja Berbeki, krzyż upamiętniający etnografa Bronisława Piłsudskiego, a także tablice pamiątkowe poświęcone polskim kompozytorom związanym z Zakopanem (m.in. Karolowi Szymanowskiemu, Mieczysławowi Karłowiczowi). Znajduje się tutaj też symboliczny grób gen. Mariusza Zaruskiego zmarłego w 1941 roku w więzieniu w Chersoniu[12].
Galeria
edytuj-
Tablica przy wejściu na cmentarz -
Grób Jana Pęksy – fundatora cmentarza -
-
Grób Marii Witkiewiczowej i symboliczny grób jej syna, Witkacego -
-
-
Grób Władysława Hasiora -
Groby rodziny Marusarzów -
Grób Jana Krzeptowskiego, „Sabały” -
Fragment krzyża z nagrobka Sabały -
Fragment muru cmentarnego
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
- ↑ Tatrzański Park Narodowy. Zespół Wydawnictw., Jak dawniej po Tatrach chadzano, wyd. 3 wyd, Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2013, s. 35, ISBN 978-83-61788-63-8, OCLC 863119382 [dostęp 2018-08-16].
- ↑ Krzysztof Muszkowski, Notatki londyńskie, Biblioteka Uniwersytecka, 1997, s. 104.
- ↑ Józef Stolarczyk, Kronika dawnego Zakopanego z lat 1848–1890: kronika parafii zakopiańskiej przez X. Józefa Stolarczyka, „Biblioteczka turysty górskiego”, t.11, Wyd. PTTK „Kraj”, 1986, s. 47–50.
- ↑ a b Bartłomiej Kuraś, Na zakopiański Pęksowy Brzyzek z biletem za 2 złote [online], krakow.wyborcza.pl, 24 czerwca 2014 [dostęp 2018-08-16].
- ↑ a b c Joanna. Markin, Zakopane, wyd. 2., akt, Bielsko-Biała: Pascal, 1997, s. 121, ISBN 978-83-87037-64-2, OCLC 733878512 [dostęp 2018-08-16].
- ↑ Zbigniew. Muzyk, Drewniane kościoły od Tatr po Gorce, wyd. 1, Nowy Sącz: Wyd. Fundacja, 2003, s. 18, ISBN 83-88887-15-7, OCLC 58789100 [dostęp 2018-08-16].
- ↑ Maciej. Pinkwart, Przewodnik po Zakopanem, wyd. 1, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1992, s. 104, ISBN 83-217-2825-1, OCLC 31300015 [dostęp 2018-08-16].
- ↑ Pamiętajmy i wspomagajmy, „Polska Gazeta Krakowska”, 30 października 2001.
- ↑ Włodzimierz. Wnuk, Obrazki zakopiańskie, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983, s. 32, ISBN 83-03-00169-8, OCLC 21851475 [dostęp 2018-08-16].
- ↑ M. Bochnacki, Kompas Sztuki, kompassztuki.pl [dostęp 2018-08-16] [zarchiwizowane 2021-09-25].
- ↑ Henryka Stępień, Mariusz Zaruski Opowieść biograficzna, 1997, s. 236.
Publikacje
edytuj- Pinkwart Maciej, Cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Przewodnik (2007)
- Maciej Pinkwart, Renata Piżanowska, Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem (2019), wydawnictwo WAGANT
- Michał Zarytkiewicz, Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Plan (2019), wydawnictwo WAGANT