Czartoryscy herbu własnego
Czartoryscy (hist. pol. Czartoryjscy[1]) herbu własnego (Czartoryski) – żyjący do dziś, polski ród książęcy pochodzenia wielkolitewskiego, należący do magnackiej warstwy społecznej.
 Czartoryski | |
| Państwo | |
|---|---|
| Region | |
| Gniazdo rodzinne | |
| Tytuły | |
| Protoplasta | |
| Status rodziny |
żyje |
| Pochodzenie etniczne | |
| Ród macierzysty | |
| Gałęzie |
łohojska, klewańska, korecka, sieniawska, wielkopolska, pełkińska |
| Strona internetowa | |
Protoplastą rodu był najprawdopodobniej Konstanty, potomek dynastii Giedyminowiczów, poprzez ród Koriatowiczów[2]. Jego bratem stryjecznym był król Władysław II Jagiełło. Czartoryscy po kądzieli byli również potomkami Kazimierza III Wielkiego[3].
Gniazdem rodu był Czartorysk w dawnym województwie wołyńskim, położony na dzisiejszej Ukrainie.
Etymologia nazwiska
edytujNazwisko Czartoryskich ma charakter odmiejscowy, a konkretniej pochodzi od nazwy miejscowości Czartorysk, w dawnym powiecie łuckim (obecnie Ukraina)[4].
Pochodzenie
edytujCzartoryscy są rodem książęcym (kniaziowskim), o wielkolitewskim pochodzeniu etnicznym. Od początku dziejów Polski pochodzenie rodziny Czartoryskich budziło wiele kontrowersji związanych z ich genealogią. Niezmienna była decyzja historyków w sprawie pochodzenia Czartoryskich, wyprowadzających ich od Giedymina – wielkiego księcia litewskiego – zgodnie akceptując pochodzenie danego rodu od owego władcy. Przedmiotem sporów było natomiast ustalenie do której z gałęzi dynastii Giedyminowiczów należy ród Czartoryskich[5].
Bartosz Paprocki był pierwszym, który wywiódł Czartoryskich „od trzeciego syna Giedymina Lubarta, od którego idą książęta Czartoryjskie i Sanguszkowie”. Po nim uczynił to Szymon Okolski, stwierdzając, „że Czartoryscy poszli od jednego z trzech synów Lubartowych”[5].
Kasper Niesiecki natomiast, przyznając Czartoryskim pochodzenie od Olgierda, wywiódł ich od jego syna, Korygiełły, księcia na Czernihowie i Siewierzu. Zwolennikami teorii dotyczącej pochodzenia rodu Czartoryskich od Olgierdowiczów była na przestrzeni wieków znaczna część polskich historyków[5].
Najnowsze badania podały w wątpliwość tezę o dotychczas branych pod uwagę stwierdzeniach na temat pochodzenia Czartoryskich. Polski historyk, Jan Tęgowski, w wydanej w 1999 roku publikacji "Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów" dowodzi, że książę Wasyl Konstantynowicz, protoplasta Czartoryskich, mógł być w rzeczywistości synem Konstantego Koriatowicza, a nie Konstantego Olgierdowicza. Fakt ten oznacza, że Czartoryscy mają wywodzić się od Koriatowiczów, jednej z gałęzi Giedyminowiczów[6].
Historia
edytujRód miał dwie główne linie, ważniejszą z siedzibą w zamku w Klewaniu i drugą linię z centrum w zamku w Korcu, która wygasła w 1810 r. na Józefie Klemensie. Szczyt potęgi rodu przypadał na wiek XVIII i XIX, jednakże już wcześniej odgrywali ważną rolę w Rzeczypospolitej. Czartoryscy dążyli do zmian ustrojowych w Polsce, reformy stosunków gospodarczych, centralizacji władzy państwowej, usprawnienia administracji i wzmocnienia armii.
Czartoryscy byli aktywni w polityce. Po śmierci Augusta II Mocnego Familia opowiedziała się za ekskrólem Stanisławem Leszczyńskim. Jego przeciwnicy – pod Warszawą – obrali drugiego króla, Augusta III Sasa. Nastała wojna domowa, w którą włączyła się Rosja, stając po stronie Sasa. Po objęciu tronu przez Augusta III Familia pogodziła się z dworem królewskim, pełniąc na nim wpływową rolę. Po pewnym czasie zyskała poparcie wschodniej potencji[potrzebny przypis]. W 1744 przywódca Familii, Kazimierz Poniatowski zabił w pojedynku przywódcę opozycji Adama Tarłę. Czartoryscy oraz Rosja przygotowywali zamach stanu, przyśpieszony śmiercią Augusta III w 1763. Jako kandydata do korony desygnowano syna Augusta Czartoryskiego – Adama Kazimierza. Jednak cesarzowa Katarzyna II umieściła na tronie Stanisława Augusta Poniatowskiego, który przez swą matkę Konstancję z Czartoryskich był blisko spokrewniony z rodem. Część reform postulowanych przez Familię uchwalił sejm konwokacyjny 1764.
W 1801 powstało muzeum w Puławach w Świątyni Sybilli – najstarsze muzeum w Polsce. Jego zbiory zawierały dzieła malarstwa europejskiego XIII–XVIII w. (m.in. słynna Dama z gronostajem Leonarda da Vinci, zabytki europejskiego i islamskiego rzemiosła artystycznego od średniowiecza do XIX w., grafiki, sztuki starożytnej oraz militaria). W 1876 r. Czartoryscy przekazali swój wielki księgozbiór do użytku publicznego w Krakowie.
Współcześnie jedynymi potomkami księcia Adama Jerzego są Adam Karol Czartoryski i jego córka Tamara Czartoryska, którzy żyją w Wielkiej Brytanii. Z kolei potomkowie księcia Konstantego Adama żyją do dnia dzisiejszego w Polsce i mają swoich przedstawicieli w Związku Szlachty Polskiej[7].
Znani przedstawiciele
edytujZamki i Pałace
edytuj-
Ruiny zamku w Czartorysku -
Ruiny zamku w Korcu -
Resztki pałacu w Wołczynie w 1898 roku -
Zamek w Międzybóżu -
Ruina zamku w Brzeżanach -
Zamek w Klewaniu (zrujnowany) -
Ruiny zamku w Czernelicy -
-
-
-
-
-
-
-
Pałac w Baszkowie -
Pałac w Pełkiniach -
-
Pałac w Międzyrzecu Podlaskim -
-
-
-
-
Pałac Czartoryskich w Kalwarii Zebrzydowskiej (nie istnieje)
Inne siedziby Czartoryskich:
- Ruiny zamku w Czernelicy
- Zamek w Oleksińcu na Wołyniu.
Zobacz też
edytujBibliografia
edytuj- Józef Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1895, s. 698.
- Jan Tęgowski, Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Wydawn. Historyczne, 1999, s. 319, ISBN 83-913563-1-0, ISBN 978-83-913563-1-9.
Przypisy
edytuj- ↑ Józef Wolff; Kniaziowie litewsko-ruscy
- ↑ Jan Tęgowski Który Konstanty – Olgierdowic czy Koriatowic – był przodkiem kniaziów Czartoryskich?, Europa Orientalis, Toruń, 1996, s. 53-59.
- ↑ Jan Tęgowski
- ↑ Wolff 1895 ↓, s. 18.
- ↑ a b c Andrzej Michalski, O pochodzeniu i początkach kariery domu książąt Czartoryskich, wyd. Słupskie Studia Historyczne, 2013, s. 47-71 [dostęp 2023-06-11] (pol.).
- ↑ Tęgowski 1999 ↓.
- ↑ Lista rodów aktualnie reprezentowanych w Oddziale ZSzP we Wrocławiu