Dewon

Dewon – termin o dwojakim znaczeniu:

• w sensie geochronologicznym – czwarty okres ery paleozoicznej. Trwał około 60 milionów lat (od 419,2 ± 3,2 do 358,9 ± 0,4 mln lat temu). Dzieli się na trzy epoki: dewon wczesny, dewon środkowy i dewon późny.
• w sensie chronostratygraficznym – czwarty system eratemu paleozoicznego, leżący powyżej syluru, a poniżej karbonu. Dzieli się na trzy oddziały: dewon dolny, dewon środkowy i dewon górny. Międzynarodowy stratotyp granicy sylur–dewon znajduje się w Klonku koło Suchomastów (około 35 km SW od Pragi). Granica oparta jest na pojawieniu się graptolita Monograptus uniformis.

Dewon

419,2–358,9 mln lat temu

PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
Średnia objętość w atmosferze
Tlenu	ok. 15% obj.
Dwutlenku węgla	ok. 2200 ppm
Inne uśrednione dane
Temperatura	ok. 20 °C
Poziom morza (pow. obecnego)	Względnie stabilny ok. 180 m, stopniowo spada do ok. 120 m
Tabela stratygraficzna
poprzedni okres sylur następny okres karbon

Dewon został nazwany od hrabstwa Devon w południowo-zachodniej Anglii, skąd pochodzą pierwsze zbadane skały tego systemu. System dewoński wydzielili Roderick Murchison i Adam Sedgwick w 1839 roku. Na mapach i przekrojach geologicznych skały dewońskie znaczy się barwą brązową.

Podział

• dewon późny (górny):
  • famen
  • fran
• dewon środkowy:
  • żywet
  • eifel
• dewon wczesny (dolny):
  • ems
  • zigen
  • żedyn

Paleogeografia i geologia

We wczesnym dewonie doszło do ostatecznego zamknięcia się oceanu Japetus wskutek zderzenia dwóch kontynentów: Laurencji i Bałtyki. W wyniku tego zderzenia powstał jeden duży kontynent – Laurosja – znajdujący się w położeniu równikowym, z pasmem górskim kaledonidów. Na półkuli północnej obecne były mniejsze kontynenty: Syberia i Chiny. Południową półkulę zajmował olbrzymi kontynent Gondwana, oddzielony od Laurosji oceanem Reik, a od Chin i Syberii oceanem Paleotetydą. Wszystkie kontynenty otaczał ocean Panthalassa. Dewon charakteryzował się ciepłym klimatem z ochłodzeniem pod koniec tego okresu.

Dla regionu europejskiego charakterystycznymi osadami dolnego dewonu są skały terygeniczne facji oldredowej (głównie zlepieńce, piaskowce). W dewonie środkowym i górnym występują najczęściej osady węglanowe facji płytkowodnej i rafowej (różne typy wapieni, czasami zdolomityzowane, także margle i łupki margliste).

Bogactwa naturalne

Formacje dewońskie zawierają złoża pirytu, rud miedzi, rud cynku i ołowiu oraz surowce węglanowe (wapienie, margle, dolomity) i okruchowe (piaskowce kwarcytowe, łupki fyllitowe).

Flora

W morzach rozwijały się glony. Prócz chryzofitów i zielenic w większej liczbie występowały brunatnice, ramienice i krasnorosty. Spotyka się również więcej grzybów. Na florę lądową dewonu wczesnego i środkowego składały się pierwotne rośliny naczyniowe: psylofity (ryniofity, trymerofity i zosterofilofity). Pojawiły się pierwsze mszaki, skrzypy, paprocie zarodnikowe, widłaki jednozarodnikowe. W późnym dewonie rozwinęły się widłaki różnozarodnikowe, klinolisty i pierwsze rośliny nasienne (paprocie nasienne). Po raz pierwszy pojawił się również drzewiasty pokrój roślin naczyniowych. W 2024 w pobliżu Minehead w Anglii odkryto pozostałości najstarszego z dotąd odkrytych, lasu sprzed 390 mln lat, utworzonego przez drzewa z rodzaju Calamophyton, osiągające wysokość 4 m. Pod koniec dewonu wymarły psylofity.

Fauna

Morza

Wczesny dewon był ostatnią epoką życia planktonicznych graptolitów właściwych. Plankton tworzyły tentakulity i małżoraczki o dużym znaczeniu biostratygraficznym. Rozwijały się rafy budowane przez koralowce (koralowce czteropromienne i denkowce), stromatoporoidy i gąbki oraz znacznie ramienionogi (w tym rzędy Orthida, Atrypida i Spiriferida) i liliowce. Mniejsze znaczenie miały trylobity, pośród których w późnym dewonie wymarły Lichida, Odontopleurida i Phacopida. Pojawiły się pierwsze amonity (agoniatyty, goniatyty, wywodzące się z baktrytów, a w famenie – klymenie, które z końcem dewonu wymarły). W dalszym ciągu rozwijały się konodonty, które razem z amonitami dostarczają najważniejszych skamieniałości przewodnich. Wśród stawonogów pojawili się przodkowie kikutnic (Palaeopantopodida) i muszloraczki (Conchostraca). Pod koniec dewonu wymarły tentakulity i pęcherzowce (Cystoidea).

W dewonie nastąpił silny rozwój ryb. Prócz istniejących w sylurze bezszczękowców (Agnatha), pierwszych szczękowych ryb fałdopłetwych (Acanthodii) i pierwszych ryb kostnochrzęstnych (Chondrostei) pojawiły się inne ryby chrzęstnoszkieletowe (prażarłacze Cladoselachii) oraz zrosłogłowe (Holocephali) – ryby pancerne (tarczowce; Placodermi). Zaczynały występować również pierwsze ryby mięśniopłetwe (Sarcopterygii): trzonopłetwe (Crossopterygii) i dwudyszne (Dipnoi), przystosowane do życia w środowiskach słodkowodnych. Pod koniec dewonu wymarły ryby pancerne.

Lądy

We wczesnym dewonie pojawiły się pierwsze lądowe owady (skoczogonki, na przykład Rhyniella), wije i pajęczaki (między innymi roztocze i zaleszczotki). W późnym dewonie natomiast pojawiły się formy przejściowe pomiędzy rybami a płazami (Ichthyostega), pochodzące od ryb trzonopłetwych, na przykład Tiktaalika.

Na przełomie franu i famenu doszło do wielkiego wymierania – jednego z pięciu największych kryzysów biotycznych fanerozoiku.

Dewon na ziemiach Polski

• Echa orogenezy kaledońskiej spowodowały niemal całkowite wycofanie się morza.
• Formacje z obszarów lądowych świadczą o panującym wówczas gorącym i suchym klimacie.
• U schyłku najstarszego dewonu nastąpiła transgresja morska na obszarze niemal całej Polski – zalaniu nie uległy tylko Sudety i ich przedgórze.
• Zaczęły się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej.
• W Polsce najwięcej pozostałości znajduje się na powierzchni w Górach Świętokrzyskich – są to wapienie z licznymi skamieniałościami.
• W Sudetach osady dewońskie występują w Górach Kaczawskich, na Pogórzu Kaczawskim, Pogórzu Izerskim, Pogórzu Wałbrzyskim (w depresji Świebodzic) i Górach Bardzkich – są to słabo zmetamorfizowane osady ilaste i piaszczyste oraz metawulkanity.

Zobacz też

• Rhynie Chert

Bibliografia

• WłodzimierzW. Mizerski WłodzimierzW., StanisławS. Orłowski StanisławS., Geologia historyczna dla geografów, PWN, 2005 . Brak numerów stron w książce
• StanisławS. Orłowski StanisławS., MichałM. Szulczewski MichałM., Geologia historyczna, Wydawnictwa Geologiczne, 1990 . Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• ICS-Chart/Time Scale. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28]. (ang.).
• Ronald Blakey: Late Devonian (370 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-08)].
• Ronald Blakey: Early Devonian (400 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-08)].

← mln lat temu Dewon

Prekambr ←4,6 mld

Kambr 541

Ordowik 485

Sylur 443

Dewon 419

Karbon 359

Perm 299

Trias 252

Jura 201

Kreda 145

Paleog. 66

Ng 23

Q 2