Ferrisaurus
Ferrisaurus – rodzaj wymarłego dinozaura, ceratopsa z rodziny leptoceratopsów[1].
| Ferrisaurus | |||
| Arbour & Evans, 2019 | |||
| Okres istnienia: 68,2–67,2 mln lat temu | |||
 Ferrisaurus w wyobraźni artysty | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
Ferrisaurus | ||
| Gatunki | |||
| |||
Skamieniałości tych zwierząt znalezione zostały na kontynencie północnoamerykańskim, w Kanadyjskiej Kolumbii Brytyjskiej, wśród skał basenu Sustut. Pierwotnie określono je jedynie jako należące do bliżej nieznanego przedstawiciela Neornitischia[1] (nazwą tą określono klad ptasiomiednicznych stanowiący grupę siostrzaną tyreoforów)[2]. Badania Victorii M. Arbour i Davida C. Evansa pozwoliły na dokładniejszą klasyfikację znaleziska. Pozostawiając zwierzę w Neornitischia, zaliczono je także do marginocefali i ceratopsów, a w obrębie tych ostatnich do Neoceratopsia, Coronosauria i w końcu do rodziny leptoceratopsów. Autorzy nadali mu zarazem nową nazwę – Ferrisaurus, źródłosłów czerpiąc z łacińskiego słowa ferrum oznaczającego żelazo oraz od greckiego słowa sauros oznaczającego jaszczura (stąd nazwa rodzajowa oznacza żelazny jaszczur). Z kolei epitet gatunkowy sustutensis odnosi się do miejsca znalezienia skamieniałości, w obrębie basenu Sustut nad rzeką Sustut. Czyni go to pierwszym gatunkiem dinozaura endemicznym dla Kolumbii Brytyjskiej. Z geologicznego punktu widzenia znajdujące się tam skały wchodzą w skład grupy Sustut, w obrębie której wyróżnia się formację Tango Creek. Z kolei w jej obrębie znajduje się ogniwo Tatlatui. Jego wiek ustalono dzięki analizie palinologicznej, odnajdując takson Pseudoaquilapollenites bertillonites, będący markerem czasowym. Pozwoliło to określić wiek powstania skał, a więc i skamieniałości na mastrycht, pomiędzy 68,2 a 67,2 miliona lat temu[1].
Historia
edytujDinozaury rogate znane są od końca XIX wieku. W 1888 Othniel Charles Marsh opisał rodzaj Ceratops i utworzył nową rodzinę dinozaurów[3]. Na początku XX wieku Barnum Brown opisał z Alberty niewielkiego dinozaura rogatego, znalezisko nazwał Leptoceratops. Pojawił się też pomysł wydzielenia podobnych znalezisk do nowej rodziny[4]. Ich liczba rosła. W Montanie znaleziono Leptoceratops cerorhynchus[5], nazwany później montanoceratopsem[6], następnych odkryć dokonano w Azji[7]. Kolejne odkrycia w Ameryce doprowadziły do opisania Prenoceratops[8] i montańskiego Cerasinops[9], zaś na podstawie pojedynczych kości z Alberty – Gryphoceratops i Unescoceratops[10].
W przeciwieństwie do opisanych wyżej licznych znalezisk z Alberty, skamieniałości stanowiły rzadkość w Kolumbii Brytyjskiej[11]. Gęste lasy borealne porastające skaliste Kordyliery nie sprzyjały poszukiwaniom[1]. Nigdy wcześniej nie znaleziono tam skamieniałości dinozaura, przynajmniej wedle ówczesnej wiedzy. Stało się to w 1971 w północno-środkowej części tej prowincji podczas wydobycia rudy uranu. Zatrudniony komercyjnie geolog Kenny Flyborg Larsen poszukiwał możliwości pozyskiwania toru. Prace swe prowadził w basenie Sustut, w okolicy ujścia potoku Birdflat Creek do rzeki Sustut. Do badań wykorzystywał licznik scyntylacyjny. 3 sierpnia udało mu się znaleźć miejsce, gdzie zliczenia znacznie przekraczały poziom tła (przy czym danych nie można sprecyzować, ponieważ sam Larsen tego nie zrobił, a po latach mapa terenowa zaginęła). Okazało się, że emisja pochodzi ze skamieniałych kości[11] spoczywających w gruzie, w miejscu budowanej linii kolejowej[1]. Geolog odnotował odkrycie i następnego dnia zebrał kości. Trzymał je przez trzecią część wieku, aż w 2004 przekazał je Wydziałowi Nauk o Ziemi Uniwersytetu Dalhousie w Halifaksie. Dwa lata później ten zespół kości wszedł w skład wystawy Royal British Columbia Museum, skatalogowany jako RBCM.EH.2006.019[11] (później RBCM P900[1]). Szczątki opisali w 2009 Arbour i Graves, zaliczając zwierzę do cerapodów i próbując przyporządkować je do formacji raczej Brothers Peak niż Tango Creek[11]. Wtedy postrzegano je jako albo pachycefalozaura, albo bazalnego ormitopoda na podobieństwo tescelozaura. Victoria M. Arbour kontynuowała badania i w 2019 wraz z Davidem C. Evansem opublikowała w PeerJ opis nowego rodzaju dinozaura, zaliczając znalezisko do ceratopsów i leptoceratopsów. Dzięki wyprawie terenowej dwa lata wcześniej, podczas której w miejscu odpowiadającym notatkom Larsena znaleziono szczątki żółwia Basilemys, udało się także dokładniej określić wiek okazu i powiązać go jednak raczej z formacją Tango Creek[1].
W 2020 odbyło się 8 doroczne spotkanie Canadian Society of Vertebrate Palaentology. Logo spotkania przedstawiało właśnie Ferrisaurus, a jego autorem był Francisco Riolobos[12]. W tym samym roku Arbour i inni dopatrzyli się pozostałości ankylozaura w bloku piaskowca wydobytym w 1930, a więc dekady przed odkryciem szczątków Ferrisaurs. Odbiera to leptoceratopsydowi tytuł pierwszego znalezionego dinozaura Kolumbii Brytyjskiej[13].
Budowa
edytujTo, co Arbour i Graves uznali za pozostałość żebra[11], później uznano jednak za łopatkę, spłaszczoną, w przekroju kształtu kropli[1].
Kość krucza zachowała się na tyle źle[1], że w pierwszej pracy poświęconej zwierzęciu autorzy w ogóle nie byli w stanie jej zidentyfikować[11]. Przypominała spotykaną u leptoceratopsa, uwagę zwracał dobrze wyrażony, ostro zakończony wyrostek mostkowy[1].
Wedle Arbour i Gravesa znaleziony fragment kości ramiennej mierzy 10,1 cm długości oraz 3,6 cm szerokości. Arbour i Graves ocenili ją jako małą i słabo rozwiniętą. Nie stwierdzili grzebienia naramienno-piersiowego[11]. Pogląd ten później został zrewidowany. Przy opisie rodzaju Arbor i Evans uznali, że jest to raczej dalsza część kości łokciowej. Rzeczona kość łokciowa ma spłaszczony trzon. Jest zagięta dystalnie, co stanowi cechę diagnostyczną rodzaju. Podobne miały Cerasinops i Prenoceratops. Jej całkowita długość powinna wynosić 15–16 cm bądź 17–18 cm, w zależności od metody szacowania[1].
Lepiej zachowała się kość promieniowa, długości 13,6 cm. Koniec proksymalny mierzy 3,2 na 1,9 cm. Odchodzi od niego smukły, nieco esowaty trzon, po czym następuje pogrubiony, trójkątny koniec dalszy o wymiarach 2,5 na 2,7 cm[11].
Zachowała się część piszczeli długości 20,7 cm i szerokości 9,0 cm. Na końcu dystalnym, leżącym pod ostrym kątem, wieńczą ją dwie kostki, przyśrodkowa mierzy 4,6 cm, podczas gdy boczna osiąga 6,4 cm. Zachowana część eliptycznej w przekroju kości strzałkowej mierzy 20,3 cm. Dystalnie poszerza się ona, a potem spłaszcza, osiągając wymiary 1,5 na 2,6 cm[11]. Zrasta się z kością skokową, co stanowi cechę diagnostyczną Ferrisaurus, prócz którego występuje ona wśród Leptoceratopsidae tylko u montanoceratopsa[1].
Przedostatnie paliczki nie są krótsze od swych poprzedników, jak u innych Leptoceratopsidae. Cechę tę zaliczono do diagnostycznych rodzaju[1]. Dystalne paliczki mają kształt trójkątny[11]. To budowa paliczków zadecydowała o zaliczeniu zwierzęcia do wspomnianej rodziny[1].
Interpretacja znaleziska jako pozostałości Leptoceratopsidae wskazuje, że Ferrisarus był niewielkim dinozaurem rogatym bez rogów, o małej kryzie kostnej na szyi[1].
Systematyka
edytujPierwsza poświęcona okazowi praca zaliczyła go do dinozaurów ptasiomiednicznych z grupy Genasauria i Cerapoda. Arbour i Graves stwierdzili brak cech pozwalających zaliczyć zwierzę do heterodontozaurów. Pojedyncze stwierdzone wtedy cechy, jak zredukowany grzebień naramienno-piersiowy, typowe są dla pachycefalozaurów, choć obserwowane je też u nielicznych ornitopodów, jak Notohypsilophodon, Anabisetia czy Talenkauen. Bardziej dystalne części kończyn przypominają te spotykane u ornitopodów i pachycefalozaurów, paliczki są zbliżone do obecnych u Stegoceras. W sumie badacze nie byli nawet pewni, że znalezione kości pochodzą od jednego zwierzęcia[11]. Jeśli już, okaz mógł być pachycefalozaurem bądź bazalnym ornitopodem[1].
Dalsze badania pozwoliły na precyzyjniejsze ustalenie systematyki zwierzęcia. Zaliczono je w obrębie Neornitischia do marginocefali i ceratopsów[a][1]. Grupę tę definiuje się jako wszystkie marginocefale bliżej spokrewnione z triceratopsem niż z pachycefalozaurem. Ceratopsy dzielono niegdyś na psitakozaury i neoceratopsy[14]. Obecnie wśród bazalnych przedstawicieli tej grupy, nie wchodzących w skład neoceratopsów, wymienia się także czaojangzaury, takie jak Hualianceratops[15]. Ferrisaurus zalicza się jednak do tej bardziej zaawansowanej ewolucyjnie grupy neoceratopsów[b][1]. Definiuje się je jako klad obejmujący taksony bliższe triceratopsowi niż psitakozaurowi[14]. W ich obrębie zalicza się Ferrisaurus do kladu Coronosauria[1], definiowanego jako potomkowie ostatniego wspólnego przodka triceratopsa i protoceratopsa[c][16]. W przeszłości zaliczano doń Ceratopsoidea oraz protoceratopsy, wyłączając zeń leptoceratopsy[d][17]. Z kolejnymi odkryciami poglądy na ten temat zmieniły się i Leptoceratopsidae włączono do Coronosauria[16]. W tej właśnie rodzinie umieszczono nowe znalezisko[1].
Źródłosłów nazwa Ferrisaurus czerpie z łacińskiego słowa ferrum oznaczającego żelazo oraz od greckiego słowa sauros oznaczającego jaszczura. W efekcie nazwa rodzajowa oznacza żelazny jaszczur. Z kolei epitet gatunkowy sustutensis odnosi się do miejsca znalezienia jego skamieniałości, w obrębie basenu Sustut nad rzeką Sustut[1].
Kreatorzy rodzaju zaprezentowali następujący kladogram[1] (uproszczono):
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Powyższy kladogram powstał z wykorzystaniem matrycy danych użytej przez He i innych przy opisie Ischioceratops[1][18]. Kreatorzy Ferrisaurus opracowali jeszcze drugi kladogram[1]. Użycie innej macierzy, z pracy Morschhausera i innych poświęconej badaniu Auroraceratops[19], zaowocowało nieco innym kladogramem, w którym Ferrisaurus leży w nierozwikłanej politomii z wieloma innymi rodzajami, jak również grupą Coronosauria. Pomimo że kreatorzy rodzaju w tekście swej publikacji zaliczają Ferrisaurus do tego kladu, na obu zaprezentowanych przez nich kladogramach znajduje się on poza nim[1].
Rozmieszczenie geograficzne i paleoekologia
edytujPozostałości dinozaura znaleziono w Kolumbii Brytyjskiej, w basenie Sustut, w okolicy ujścia Birdflat Creek do rzeki Sustut. Brak precyzyjniejszych informacji utrudnia geologiczny opis miejsca pochodzenia skamieniałości. Można się go domyślać dzięki notatkom i wypowiedziom samego odkrywcy. Kości spoczywały wśród ciemnoszarych piaszczystych mułowców o drobnych ziarnach i węglanowym lepiszczu, z pozostałościami materii organicznej, w okolicy obfitującej w piaskowce, słabo radioaktywny bitumin i inne skały. Pod względem geologicznym skały te zalicza się do grupy Sustut, powstałej w jurze późnej i kredzie wczesnej. Grupę podzielono na dwie formacje: Tango Creek, zbudowaną z piaskowców datowanych wtedy od wczesnego albu do późnego kampanu, i wyżejległą, młodszą Brothers Peak, obejmującą piaskowce, mułowce i tuf wulkaniczny sedymentujące od późnego kampanu do wczesnego mastrychtu. Bardziej prawdopodobne zdawało się, że znalezione przez Larsena kości pochodzą z tej drugiej formacji, reprezentującej późnokredowe środowisko równiny zalewowej, związanej z wysokoenergetyczną rzeką roztokową[11].
Pogląd ten zmieniły nowe informacje z zakresu stratygrafii i palinologii. W miejscu opisanym przez Larsena znaleziono skamieniałości kredowego żółwia Basilemys. Powiązano pozostałości Ferrisaurus jednak z formacją Tango Creek, a nawet dokładniej z jej ogniwem Tatlatui. Znaleziono również marker wiekowy Pseudoaquilapollenites bertillonites. Okazało się, że zwierzę żyło w późnym mastrychcie, 68,2–67,2 miliony lat temu, i tak się też wedle nowych danych datuje formację[1]. Bardziej na północy grupy Sustut znaleziono pozostałości tyranozaura i mniejszego teropoda, nieokreślonego bliżej dużego ptasiomiednicznego oraz Crocodilomorpha, jednak nie ma pewności, czy pochodzą z podobnego wieku, co Ferrisaurus[20].
Uwagi
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Victoria M. Arbour, David C. Evans, A new leptoceratopsid dinosaur from Maastrichtian-aged deposits of the Sustut Basin, northern British Columbia, Canada, „PeerJ”, 7 (7), 2019, e7926, DOI: 10.7717/peerj.7926, PMID: 31720103, PMCID: PMC6842559 (ang.).
- ↑ David B. Norman, Lawrence M. Witmer, David B. Weishampel: Basal Thyreophora. W: David Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska: The Dinosauria. 2002, s. 335.
- ↑ Othhniel Charles Marsh, A new family of horned Dinosauria, from the Cretaceous, „American Journal of Science”, 36 (216), 1888, s. 477-478, DOI: 10.2475/ajs.s3-36.216.477 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-03] (ang.).
- ↑ Barnum Brown, Leptoceratops, a new genus of Ceratopsia from the Edmonton Cretaceous of Alberta, „Bulletin of the AMNH”, 33 (36), 1914, s. 567-580 (ang.).
- ↑ Barnum Brown, Erich Maren Schlaikjer, The skeleton of Leptoceratops with the description of a new species, „American Museum novitates”, 1169, 1942 (ang.).
- ↑ C.M. Sternberg, Complete skeleton of Leptoceratops gracilis Brown from the Upper Edmonton Member on Red Deer River, Alberta, „National Museum of Canada Bulletin”, 123, 1951, s. 225-255 (ang.).
- ↑ L.A. Nessov, L.F. Kaznyshkina, G.O. Cherepanov, Mesozoic ceratopsian dinosaurs and crocodiles of central Asia, [w:] Bogdanova & Khozatskii, Theoretical and Applied Aspects of Modern Palaeontology, 1989, s. 144-154.
- ↑ Brenda Chinnery. Description of Prenoceratops pieganensis gen. et sp. nov. (Dinosauria: Neoceratopsia) from the Two Medicine Formation of Montana. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 24 (3), s. 572–590, 2004. DOI: 10.1671/0272-4634(2004)024[0572:DOPPGE]2.0.CO;2. (ang.).
- ↑ Brenda J. Chinnery, John R. Horner, A new neoceratopsian dinosaur linking North American and Asian taxa, „Journal of Vertebrate Paleontology”, 27 (3), 2007, s. 625–641, DOI: 10.1671/0272-4634(2007)27[625:ANNDLN]2.0.CO;2 (ang.).
- ↑ Michael J. Ryan, David C. Evans, Philip J. Currie, Caleb M. Brown i Don Brinkman. New leptoceratopsids from the Upper Cretaceous of Alberta, Canada. „Cretaceous Research”. 35, s. 69–80, 2012. DOI: 10.1016/j.cretres.2011.11.018. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Victoria M. Arbour, Milton C. Graves, An ornithischian dinosaur from the Sustut Basin, north-central British Columbia, Canada, „Canadian Journal of Earth Sciences”, 45 (4), 2008, s. 457-463, DOI: 10.1139/E08-009 (ang.).
- ↑ Victoria Arbour, Message from the Host Committee, [w:] Alison M Murray, Victoria Arbour, Robert Holmes, CSVP Abstracts 2020, „Vertebrate Anatomy Morphology Palaeontology”, 8, 7-66, 2020, DOI: 10.18435/vamp29365 (ang.).
- ↑ Victoria M. Arbour i inni, An ankylosaurian dinosaur from the Cenomanian Dunvegan Formation of northeastern British Columbia, Canada, „Fossil Record”, 23, 2020, s. 179–189, DOI: 10.5194/fr-23-179-2020 (ang.).
- ↑ a b You Hailu, Peter Dodson, 22. Basal Ceratopsia, [w:] David Weishampel, Peter Dodson, Halszka Osmólska, The Dinosauria, wyd. 2, 2004, s. 478-493 (ang.).
- ↑ Fenglu Han, Catherine A. Forster, James M. Clark & Xing Xu. A New Taxon of Basal Ceratopsian from China and the Early Evolution of Ceratopsia. „PloS one”. 10, s. e0143369, 2015. DOI: 10.1371/journal.pone.0143369. (ang.).
- ↑ a b Andrew A. Farke, W. Desmond Maxwell, Richard L. Cifelli i Mathew J. Wedel, A ceratopsian dinosaur from the Lower Cretaceous of western North America, and the biogeography of Neoceratopsia, „PLoS ONE”, 9 (12), 2014, e112055, DOI: 10.1371/journal.pone.0112055, PMID: 25494182, PMCID: PMC4262212 (ang.).
- ↑ Richard J. Butler, Paul Upchurch, David B. Norman, The phylogeny of the ornithischian dinosaurs, „Journal of Systematic Palaeontology”, 6 (1), 2008, s. 1-40, DOI: 10.1017/S1477201907002271 (ang.).
- ↑ Yiming He, Peter J. Makovicky, Kebai Wang, Shuqing Chen, Corwin Sullivan, Fenglu Han i Xing Xu. A new leptoceratopsid (Ornithischia, Ceratopsia) with a unique ischium from the Upper Cretaceous of Shandong Province, China. „PLoS ONE”. 10(12): e0144148, 2015. DOI: 10.1371/journal.pone.0144148. PMID: 26701114. PMCID: PMC4689537. (ang.).
- ↑ Eric M. Morschhauser, Hailu You, Daqing Li & Peter Dodson, Phylogenetic history of Auroraceratops rugosus (Ceratopsia: Ornithischia) from the Lower Cretaceous of Gansu Province, China, „Journal of Vertebrate Paleontology”, 38 (sup1), 2018, s. 117-147 (ang.).
- ↑ Victoria M. Arbour, Jaclyn Richmond, Thomas Cullen, New vertebrate fossil localities in Spatsizi Plateau Wilderness Provincial Park, northern British Columbia, [w:] Alison M Murray, Victoria Arbour, Robert Holmes, CSVP Abstracts 2020, „Vertebrate Anatomy Morphology Palaeontology”, 8, 7-66, 2020 (ang.).