Wikipedia

Gepard grzywiasty

gatunek drapieżnego ssaka z rodziny kotowatych
Ten artykuł dotyczy kota. Zobacz też: Gepard (strona ujednoznaczniająca).

Gepard grzywiasty, gepard[23][a] (Acinonyx jubatus) – gatunek drapieżnego ssaka z podrodziny kotów (Felinae) w obrębie rodziny kotowatych (Felidae). Jest jedynym żyjącym przedstawicielem rodzaju Acinonyx Brookes, 1828.

Gepard grzywiasty
Acinonyx jubatus[1]
(Schreber, 1775)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

drapieżne

Rodzina

kotowate

Podrodzina

koty

Rodzaj

gepard

Gatunek

gepard grzywiasty

Podgatunki
  • A. j. jubatus (Schreber, 1775)
  • A. j. hecki Hilzheimer, 1913
  • A. j. soemmerringi (Fitzinger, 1855)
  • A. j. venaticus (Griffith, 1821)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[22]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Gepard grzywiasty
struktura akustyczna i kontekstowa wydawanych odgłosów schwytanych samców i samic gepardów
Problem z odtwarzaniem tego pliku? Zobacz strony pomocy.
Trzy gepardy

Polska nazwa „gepard” pochodzi ze średniowiecznej łaciny: gattus pardus, co znaczyło „kot-leopard”.

Taksonomia

edytuj

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1775 roku niemiecki przyrodnik Johann Christian Daniel von Schreber umieszczając nowo opisany gatunek w rodzaju Felis i nadając mu epitet gatunkowy jubata[2]. Opis ukazał się w dziele von Schrebera będącym zbiorem kolorowych ilustracji wraz z ich opisem[2]. Miejsce typowe to Prowincja Przylądkowa Zachodnia, Południowa Afryka[24][25][26][27]. Holotypem była skóra oglądana przez von Schrebera, obecnie zaginiona[28]. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju gepard[29] (Acinonyx)[25][26].

Do niedawna gepard umieszczany był w monofiletycznej podrodzinie Acinonychinae, obecnie na podstawie dowodów genetycznych i klastrów tworzy klad wraz z Puma concolor i Puma yagouaroundi, których drogi rozwojowe rozeszły się 6,9 mln lat temu[30][31]. Mutacja genetyczna w jednym locus wytwarza pręgowany wzór u tak zwanego „geparda królewskiego”, niegdyś klasyfikowanego jako oddzielny gatunek, A. rex; jego zasięg jest ograniczony do gęściej porośniętych obszarów Afryki Południowej, skupionych w Zimbabwe, z odosobnioną obserwacją w Afryce Zachodniej[26]. Takson raddei został włączony do venaticus natomiast taksony fearonii, ngorongoroensis, obergi, raineyi i velox do jubatus[28]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World rozpoznają cztery podgatunki[26]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:

Podgatunek Oryginalna nazwa Autor i rok opisu Miejsce typowe Holotyp
A. j. hecki Acinonyx hecki Hilzheimer, 1913 Senegal[28]. Żywe zwierzę z Ogrodu Zoologicznego w Berlinie[15][28].
A. jubatus soemmerringi Cynailurus soemmeringii Fitzinger, 1855 Stepy Kababisz, pustynia Bajuda, Sudan[28]. Samiec żyjący w menażerii w Schönbrunn w Wiedniu[28].
A. jubatus venaticus Felis venatica Griffith, 1821 Indie[28]. Szkic żywego zwierzęcia autorstwa Devisa[28].

Etymologia

edytuj
  • Acinonyx: gr. ακαινα akaina ‘cierń, kolec’, od ακις akis, ακιδος akidos ‘punkt’; ονυξ onux, ονυχος onukhos ‘pazur’[32].
  • jubatus: łac. iubatus ‘grzywiasty’, od iuba ‘grzywa, czub’[33].
  • hecki: dr Ludwig Franz Friedrich Georg Heck (1860–1951), niemiecki biolog, dyrektor Ogrodu Zoologicznego w Berlinie w latach 1888–1931[34].
  • soemmerringi: Samuel Thomas von Sömmerring (1755–1830), niemiecki anatom, naukowiec[35].
  • venaticus: łac. venaticus ‘polowanie’, od venatus ‘polowanie, pogoń’, od venari ‘polować’[36].

Ewolucja

edytuj

Gepardy cechują się niezwykle małą różnorodnością genetyczną. Uważa się, że w czasie ostatniej epoki lodowej przeszły przez dłuższy okres rozmnażania wsobnego. Prawdopodobnie ewoluowały w Afryce w czasie miocenu (26 do 7,5 miliona lat temu), zanim migrowały do Azji. Wśród wymarłych gatunków są: Acinonyx pardinensis (z pliocenu), znacznie większy niż współczesne gepardy, odkryty w Europie, Indiach i Chinach; Acinonyx intermedius (z okresu środkowego plejstocenu), znaleziony na tym samym obszarze; oraz Miracinonyx inexpectatus, Miracinonyx studeri i Miracinonyx trumani (plejstocen), znalezione w Ameryce Północnej.

Zasięg występowania i siedlisko

edytuj

Gepardy na wolności można spotkać przede wszystkim w Afryce, ale w przeszłości zamieszkiwały powszechnie także północne Indie i płaskowyż irański, gdzie zostały udomowione przez arystokratów i były używane podczas polowań na antylopy, w ten sam sposób jak obecnie charty w Europie.

Obecnie prócz południowej Afryki, gdzie występują jeszcze stosunkowo licznie, ale tylko na obszarach parków narodowych i rezerwatów, można je spotkać w niewielkich populacjach na południowych obrzeżach Sahary oraz w Kenii, a także w izolowanej lokalizacji w Iranie[37]. Duży stopień wsobności tej ostatniej populacji stwarza poważne ryzyko dla szans jej przetrwania. Główne ryzyko stanowią choroby genetyczne i presja środowiska, a także zagrożenie ze strony innych drapieżników (np. lwów, hien). Obecnie 95% gepardów ginie nie osiągnąwszy samodzielności. Dla porównania: na obszarze Serengeti żyje około 300 gepardów, około 3 tysięcy lwów i 9 tysięcy hien cętkowanych. Obecną liczebność gatunku (na swobodzie) szacuje się na około 7100 osobników.

Gepard preferuje biotopy typu otwartego, takie jak półpustynie i sawanny.

Zasięg występowania w zależności od podgatunku[26][29]: Wyróżniono cztery podgatunków A. jubatus[38][29]:

  • A. jubatus jubatus – gepard grzywiasty – wschodnia i południowa Afryka.
  • A. jubatus hecki – gepard saharyjski – północno-zachodnia Afryka; (status IUCN CR (krytycznie zagrożony))[39]
  • A. jubatus soemmerringi – gepard abisyński – od jeziora Czad do Somalii.
  • A. jubatus venaticus – gepard perski – Iran; (status IUCN CR (krytycznie zagrożony))[40]

Charakterystyka

edytuj
 
Gepard
 
Niektóre gepardy mają na grzbiecie zamiast plamek paski i nazywane są gepardami królewskimi.

Długość ciała (bez ogona) 121–145 cm, długość ogona 63–76 cm, wysokość w kłębie 79–94 cm; masa ciała samic 36–48 kg (średnio 43 kg), samców 39–89 kg (średnio 54 kg) (dotyczy gatunku występującego współcześnie)[25]. Ciało geparda jest smukłe i muskularne z długimi łapami, mimo iż wygląda na wątłego i delikatnego. Klatka piersiowa jest obszerna, a talia wąska. Ma małą głowę i krótki pysk, wysoko umieszczone oczy, duże nozdrza i małe okrągłe uszy. Jest jednym z nielicznych kotowatych, który nie potrafi chować pazurów (obok kota kusego, kotka wyspowego i kotka cętkowanego). Futro geparda jest płowe z okrągłymi czarnymi plamkami i czarnymi liniami po bokach pyska. Samce są przeważnie większe niż samice, mają także nieco większą głowę i bardziej muskularne ciało.

Film dokumentalny nakręcony z prędkością 1200 klatek na sekundę, pokazujący ruch geparda

Gepard jest nietypowym członkiem rodziny kotowatych (Felidae), który poluje, polegając raczej na swoim wzroku i szybkości, niż z ukrycia. Jest najszybszym zwierzęciem lądowym i na krótkich dystansach może osiągnąć prędkość blisko 100 km/h; uzyskuje ją w ciągu 3 sekund[41]. Zarejestrowany rekordowy czas biegu na 100 m wynosi niecałe 6 s[42].

Rozmnażanie i życie społeczne

edytuj
 
Samica z młodym

Samice rodzą od 3 do 5 młodych po ciąży trwającej od 90 do 95 dni. Młode ważą po urodzeniu od 150 do 300 g. Od matki odłączają się między 13. a 20. miesiącem życia. Gepard może żyć ponad 20 lat. W przeciwieństwie do innych kotów dorosłe samice nie mają swoich terytoriów i raczej unikają się wzajemnie. Samce czasami tworzą małe grupy, zwłaszcza jeśli pochodzą z tego samego miotu.

Polowanie i pokarm

edytuj

Gepardy są drapieżnikami, jedzą głównie małe (do 40 kg) ssaki, takie jak gazele, impale, młode gnu i zające. Po podejściu do ofiary na dystans około 10 m rozpoczyna się pościg. Polowanie zazwyczaj kończy się w ciągu minuty. Jeśli gepardowi nie uda się szybko złapać zdobyczy, woli poczekać na inną okazję niż marnować energię. W przeciwieństwie od innych wielkich kotów[potrzebny przypis], polujących głównie nocą, gepard jest drapieżnikiem prowadzącym dzienny tryb życia. Poluje zazwyczaj z samego rana albo późnym wieczorem, gdy nie jest za ciepło, ale wciąż jest dość światła.

Impulsem do ataku dla gepardów jest często rzucenie się potencjalnej ofiary do ucieczki[43]. Znane są przypadki polujących gepardów ignorujących gazele, które nie rzuciły się do ucieczki na widok gepardów[44]. W ocenie Kingdona (1977) z punktu widzenia przyjętego przez gepardy sposobu polowania istotne jest, żeby ofiara pozostawała w ruchu; w wypadku uciekającego zwierzęcia gepardowi jest łatwiej niż w wypadku zwierzęcia pozostającego w miejscu pozbawić ofiarę równowagi uderzeniem łapy i przewrócić ją, aby następnie – w ciągu kilku sekund, w czasie których ofiara leży na grzbiecie lub boku – zacisnąć szczęki na jej gardle[44].

Z obserwacji wynika, że gepardy żywią się głównie zwierzętami, które same upolowały; odnotowano jednak również przypadki gepardów jedzących padlinę[45][46]. Nie jest pewne, czy rzadkość obserwacji gepardów jedzących padlinę wynika z niechęci tych kotów do padliny, czy też z tego, że gepardom – które same tracą ok. 10% upolowanych ofiar na rzecz innych mięsożerców[46][43] – trudno jest znaleźć padlinę, do której przed nimi nie dotarli inni mięsożercy[46]. W Parku Narodowym Krugera odnotowano przypadki kanibalizmu gepardów, będącego skutkiem walk (głównie między samcami) o upolowaną zdobycz[45].

Znaczenie dla człowieka

edytuj

Futro geparda dawniej uznawane było za symbol wysokiego statusu społecznego. Obecnie ekonomiczne znaczenie geparda wynika z turystyki; koty te można także znaleźć w ogrodach zoologicznych. Ponieważ gepardy są dużo mniej agresywne niż inne wielkie koty[potrzebny przypis] (jako jedyne spośród nich nie atakują człowieka), młode są czasami sprzedawane jako zwierzęta domowe. Jest to nielegalne, ponieważ międzynarodowe konwencje zabraniają hodowli dzikich zwierząt lub gatunków zagrożonych wyginięciem.

Na gepardy w przeszłości polowano, ponieważ wielu rolników uważało, że stanowią zagrożenie dla zwierząt hodowlanych. Gdy zagrożenie gatunku osiągnęło szczyt, rozpoczęto różne kampanie edukacyjne dla farmerów, mające na celu zachęcenie ich do większej tolerancji dla tych zwierząt.

Obecność w kulturze

edytuj

Literatura i sztuka

edytuj

   

Filatelistyka

edytuj

Poczta Polska wyemitowała 21 sierpnia 1972 r. znaczek pocztowy przedstawiający geparda o nominale 20 gr, w serii Zwierzęta ZOO. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Janusz Grabiański. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[47] Kolejny raz gepard pojawił się na polskim znaczku 15 czerwca 2020 roku. Znaczek wydany został w serii Zwierzęta duże i małe. Nominał wynosił 3,30 złotych. Gepardzica z młodymi opisana została: Gepard / Acinonyx jubatus / Samica Wilma, Jasmina i Jafar. Autorem projektu całej serii był Andrzej Gosik. Druk wykonano techniką offsetową na papierze fluorescencyjnym, w nakładzie 180 tys. sztuk[48].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Nazwa zwyczajowa gepard używana jest również w odniesieniu do rodzaju (zob. gepard).

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Acinonyx jubatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b c J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1840, s. ryc. cv, 392. (niem.).
  3. ↑ P.L.S. Müller: Des Ritters Carl von Linne’ vollständigen Natursystems Supplements- und Register-Band über alle sechs Theile oder Classen des Thierreichs. Nürnberg: Gabriel Nicolaus Raspe, 1776, s. 30. (niem.).
  4. ↑ J.Ch.P. Erxleben: Systema regni animalis per classes, ordines, genera, species, varietates: cvm synonymia et historia animalivm: Classis I. Mammalia. Lipsiae: Impensis Weygandianis, 1777, s. 510. (łac.).
  5. ↑ J. Hermann: Observationes Zoologicae: quibus novae complures, aliaeque animalium species describuntur et illustrantur. Argentorati: Amandum Koenig, 1804, s. 258. (łac.).
  6. ↑ E. Griffith: General and particular descriptions of the vertebrated animals: arranged conformably to the modern discoveries and improvements in zoology. Order Carnivora. London: Printed for Baldwin, Cradock, and Joy, 1821, s. 93. (ang.).
  7. ↑ J. Brookes: A catalogue of the Anatomical and Zoological Museum of Joshua Brookes. Cz. 16. London: Richard Taylor, 1828, s. 33. (ang.).
  8. ↑ A. Smith. African Zoology. „South African quarterly journal”. 2, s. 245, 1834. (ang.). 
  9. ↑ H.M.D. de Blainville: Ostéographie, ou, Description iconographique comparée du squelette et du système dentaire des Mammifères récents et fossiles: pour servir de base à la zoologie et à la géologie. Cz. 2. Paris: J.B. Baillière et fils, 1839–1864, s. ryc. 9. (fr.).
  10. ↑ L.J.F.J. Fitzinger. Bericht an die kaiserl. Akademie der Wissenschaften über die von dem Herrn Consulatsverweser Dr. Theodor v. Heuglin für die kaiserliche menagerie zu Schönbrunn mitgebrachten lebenden Thiere. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 17, s. 245, 1855. (niem.). 
  11. ↑ T. von Heuglin. Über katzenartige Raubthiere des obern Nilgebietes. „Verhandlungen der Kaiserlichen Leopoldino-Carolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher”. 4 (3), s. 23, 1863. (niem.). 
  12. ↑ L. Fitzinger. Revision der zur natürlichen Familie der Katzen (Feles) gehörigen Formen. III. Abtheilung. „Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-Naturwissenschaftliche Classe”. 59 (4), s. 664, 1869. (niem.). 
  13. ↑ P.L. Sclater. The Secretary made the following report on the additions to the Society’s Menagerie during May 1877. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1877, s. 532, 1877. (ang.). 
  14. ↑ Hilzheimer 1913 ↓, s. 285.
  15. ↑ a b Hilzheimer 1913 ↓, s. 288.
  16. ↑ Hilzheimer 1913 ↓, s. 289.
  17. ↑ Hilzheimer 1913 ↓, s. 290.
  18. ↑ Hilzheimer 1913 ↓, s. 291.
  19. ↑ Heller 1913 ↓, s. 7.
  20. ↑ Heller 1913 ↓, s. 9.
  21. ↑ R.I. Pocock. Description of a new species of cheetah (Acinonyx). „Abstracts of the Proceedings of the Zoological Society of London”. 283, s. 245, 1927. (ang.). 
  22. ↑ Acinonyx jubatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  23. ↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 88, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  24. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Acinonyx jubatus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2022-04-06].
  25. ↑ a b c M.E. & F.C. Sunquist: Family Felidae (Cats). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 155. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
  26. ↑ a b c d e C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 402. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  27. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Acinonyx jubatus (von Schreber, 1775). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-12-14]. (ang.).
  28. ↑ a b c d e f g h A.C. Kitchener, C. Breitenmoser-Würsten, E. Eizirik, A. Gentry, L. Werdelin, LA. Wilting, N. Yamaguchi, A.V. Abramov, P. Christiansen, C. Driscoll, J.W. Duckworth, W.E. Johnson, S.J. Luo, E. Meijaard, P O’Donoghue, J. Sanderson, K. Seymour, M. Bruford, C. Groves, M. Hoffmann, K. Nowell, Z. Timmons & S. Tobe. A revised taxonomy of the Felidae : The final report of the Cat Classification Task Force of the IUCN Cat Specialist Group. „Cat News”. Special Issue (80), s. 30–31, 2017. (ang.). 
  29. ↑ a b c Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 134. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  30. ↑ Warren E. Johnson, Eduardo Eizirik1, Jill Pecon-Slattery, William J. Murphy, Agostinho Antunes, Emma Teeling1, Stephen J. O’Brien. The Late Miocene Radiation of Modern Felidae: A Genetic Assessment. „Science”. 311 (5757), s. 73-77, 2006. DOI: 10.1126/science.1122277. (ang.). 
  31. ↑ Stephen J. O’Brien, Warren E. Johnson. The Evolution of Cast. „Scientific American”. Luty, s. 68-75, 2007. (ang.). 
  32. ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 74, 1904. (ang.). 
  33. ↑ jubatus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2022-04-06] (ang.).
  34. ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 182.
  35. ↑ Beolens, Watkins i Grayson 2009 ↓, s. 384.
  36. ↑ venaticus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2022-04-06] (ang.).
  37. ↑ Tomasz Ulanowski, Gepardy, najszybsze zwierzęta na świecie, przegrywają z antropocenem [online], wyborcza.pl [dostęp 2017-01-02].
  38. ↑ Paul R. Krausman, Susana M. Morale. Acinonyx jubatus. „Mammalian Species”. 771, s. 1-6, 2005. [zarchiwizowane z adresu]. (ang.). 
  39. ↑ F. Belbachir, Acinonyx jubatus ssp. hecki, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2011-08-07] (ang.).
  40. ↑ H. Jowkar i inni, Acinonyx jubatus ssp. venaticus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2011-08-07] (ang.).
  41. ↑ Walentynki w ZOO pod znakiem Światowego Dnia Kota, Herold Gdański nr 2/2017
  42. ↑ Stephanie Pappas: Wow! 11-Year-Old Cheetah Breaks Land Speed Record. LiveScience, 2 sierpnia 2012. [dostęp 2012-08-04]. (ang.).
  43. ↑ a b Richard Estes: The Behavior Guide to African Mammals: Including Hoofed Mammals, Carnivores, Primates. Berkeley i Los Angeles: University of California Press, 1991, s. 380. ISBN 0-520-08085-8.
  44. ↑ a b Jonathan Kingdon: East African Mammals: An Atlas of Evolution in Africa, Volume 3, Part A. Carnivores. Chicago: The University of Chicago Press, 1977, s. 399–400. ISBN 0-226-43721-3.
  45. ↑ a b U. de V. Pienaar. Predator-prey relationships amongst the larger mammals of the Kruger National Park. „Koedoe”. 12 (1), s. 108–176, 1969. DOI: 10.4102/koedoe.v12i1.753. (ang.). 
  46. ↑ a b c T.M. Caro. A record of cheetah scavenging in the Serengeti. „African Journal of Ecology”. 20 (3), s. 213–214, 1982. DOI: 10.1111/j.1365-2028.1982.tb00294.x. (ang.). 
  47. ↑ Marek Jedziniak: Zwierzęta ZOO. kzp.pl. [dostęp 2018-07-20]. (pol.).
  48. ↑ Zwierzęta małe i duże. W: Urszula Skwarkowska-Żak, Michał Kazimierczuk, Seweryn Leszczyński: Księga znaczków pocztowych 2020. Warszawa: PWPW • Poczta Polska, 2021, s. 50-51.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Gepard_grzywiasty&oldid=75544766”
  NODES
INTERN 1